166

166 Społeczeństwa arabsko-muzułmańskie

wiaiy (ibadat): modlitwa i rytualne oczyszczenie się stanowiące wstęp do niej, post, płacenie jałmużny, odbywanie pielgrzymki i obowiązek walki na rzecz islamu. Po owych ibadat następuje przejście do działań łączących ludzi ze sobą (mu’amalat): przede wszystkim chodzi tu o stosunki natury intymnej, małżeństwa i sposoby ich zawierania oraz rozwiązywania; potem Kajrawani omawia relacje ogólniejszej natury, mniej osobiste, takie jak sprzedaż i temu podobne kontrakty, obejmujące umowy, których celem był zysk, wreszcie dziedziczenie i legacje, tworzenie wakfów; dalej sprawy kryminalne i pewne uczynki zakazane, takie jak cudzołóstwo i picie wina, co do których Koran określa precyzyjne kary. Następnie podane są zasady postępowania, jakimi winni się kierować sędziowie, którzy wyrokują w sprawach zakazanych. Kończy fragmentem, w którym nawołuje do moralności:

Obowiązkiem każdego wierzącego jest zachowywać w każdej myśli, w każdym słowie i pobożnym uczynku miłość do Boga. Nie do przyjęcia są słowa i uczynki tego, który kieruje się innym celem niż miłością do Boga. Hipokryzja to tylko pomniejszy politeizm. Obowiązkiem jest żałowanie za wszystkie grzechy, a to oznacza, że nie wolno trwać w czynieniu zła, że należy naprawiać wyrządzone krzywdy, powstrzymywać się od zakazanych uczynków i nigdy nie zawracać z wyznaczonej drogi. Niechaj grzesznik prosi Boga o wybaczenie i ma nadzieję na Jego łaskę, boi się Jego kary, pamięta o Jego nagrodzie i wypowiada Mu swoją wdzięczność. [...] Człowiek nie powinien tracić nadziei na łaskę Boga¹.

W najważniejszych sprawach oraz w kwestii zasad interpretacji istniały pewne różnice między pojedynczymi mazhabami, ale większość z nich była nieistotna. Nawet w ramach poszczególnych mazhabów istniały odmienne opinie, jako że żaden kodeks nie mógł objąć wszystkich prawdopodobnych sytuacji. Często powtarzana maksyma stwierdza, że od X wieku nie było miejsca na wypowiadanie indywidualnych sądów; w sprawach, w których osiągnięto zgodę, „brama idżtihadu została zatrzaśnięta”. Nie ma, jak się wydaje, jasnych dowodów, że taka zasada kiedykolwiek została sformułowana lub ogólnie przyjęta. W ramach każdego mazhabu nadal uprawiano idżtihad i czynili to nie tylko sędziowie, którzy musieli podejmować decyzje, ale również juryskonsulci (mufti). Mufti był zwykle prywatnym uczonym słynącym swoją wiedzą i umiejętnością ustalania reguł dotyczących zagadnień będących przedmiotem dyskusji na podstawie idżtihadu. Opinie (fatwy) wydawane przez słynnych muftich z czasem były włączane do autorytatywnych dzieł fikhu, ale praca nad wydawaniem fatw trwała nieustannie. Mniej więcej od XIII wieku władcy wyznaczali oficjalnych

1

Ibn Abl Zayd al-Qayrawam, La Risala, wyd. III, opracowanie i przekład francuski: L. Ber-cher, Algier 1949, s. 302-303.