11530 Image0008 (2)

Szkoła - segregacje - nierówności

Dynamika nierówności edukacyjnych

Klasyczna praca R. Boudona (1974) dostarczyła przekonujących dowodów, że procesy spektakularnego upowszechniania oświaty w krajach zachodnich przełożyły się w XX wieku na spadek nasilenia nierówności edukacyjnych. Jednak wniosek ten dotyczy tylko jednego aspektu osiągnięć - formalnego dostępu do edukacji. Faktycznie, w latach 50. i GO. dynamika wzrostowa wartości wskaźników skolaryzacji w grupach społecznych znajdujących się niżej w hierarchii społecznej jest silniejsza niż w grupach społecznie uprzywilejowanych. Jednak nic oznacza to zaniku nierówności. Wniosek, do którego dochodzi Boudon, jest j>ochodną miary nierówności, którą zastosował. Badając wpływ SKS na decyzje selekcyjne na progach szkolnych, musimy dojść do innych wniosków. R. Breen i J. O.Jonsson (2005) na podstawie przeglądu badań nad nierównościami edukacyjnymi definiowanymi jako wpływ SKS na selekcje na progach szkolnych dochodzą do wniosku, że więcej wyników przemawia za względnie stałym jjoziomicm tych nierówności na przestrzeni kolejnych dekad XX wieku. Jedynie w niektórych systemach szkolnych jkkI koniec XX wieku odnajdujemy symptomy osłabienia nierówności edukacyjnych.

Jak przedstawia się dynamika nierówności edukacyjnych w Polsce? Niewiele o tej dynamice wiemy. Dwie analizy wykonane przez H. Domańskiego (2007a) i Z. Sawińskiego (2008) wskazują raczej na stabilny charakter tych procesów- w j>olskim systemie oświaty. Prawdopodobnie zmiana ustrojowa 1989 roku nie przyniosła znaczących

zmian. Saw-iński podsumowuje wyniki analiz następującym stwierdzeniem:.....obecnie

pochodzenie wyznacza szanse edukacyjne w takim samym stopniu, jak w latach 60., 70., czy 80" (Sawiński 2008:31). Ustalenia te jx)zostają w zgodzie z faktem, iż generalnie procesy międzypokoleniowej ruchliwości społecznej są dość stabilne w czasie, a wahania mają raczej charakter przejściow-y.

Nierówności edukacyjne powiązane z lokalizacją szkoły

Badania dotyczące nierówności edukacyjnych w- latach 70., 80. i 90. w- dużej mierze konccntrow-ały się na opozycji miasto-wieś (Kozakiewicz 1973, Kwieciński 1980,1995, Jarosz 1985, Szymański 1988). Czy jest to dalej ważna opozycja? W wielu studiach podkreślano przepaść edukacyjną dzielącą miasto i wieś. Czy ta diagnoza była trafna? Jaka jest dynamika tego zjawiska współcześnie? Czy nic jiomylono działania czynnika SKS z działaniem czynnika urbanizacji?

Zacznijmy od stwierdzenia, iż ojx>zycja miasto-wieś działa jak typowy stereotyp - zachęca do zamykania oczu na zróżnicowanie w- obrębie kategorii, a uwydatnia różnice międzykatcgorialnc. Prześledźmy to na przykładzie wyników badań w gimnazjach (I)olata 2002). Różnica w poziomic SKS między szkołami funkcjonującymi w mieście i na wsi stwierdzona w tych badaniach była znacząca i zgodna z wynikami innych analiz. Analiza wariancji (jednoczynnikowa ANOYA) wykazała jednak, że wariancja między-grupowa miasto-wieś to tylko 49£ zmienności wskaźnika SKS. Tak więc podział miasto-wieś, zwykle uważany za najważniejszy z punktu widzenia problemu nierówności edukacyjnych, wyjaśnia nikłą część zmienności cechy kluczowej dla j>oziomu osiągnięć szkolnych. Czy oznacza to, że generalnie gimnazja w Polsce pracują w stosunkowo mało zróżnicowanych warunkach sjiolecznych? Oczywiście nic. Różnice miasto-wieś

Rozdział 1. Poziom nierówności edukacyjnych w polskiej oświacie

83

są jednak stosunkowo niewielkie w porównaniu z różnicami między poszczególnymi szkołami. By lepiej zdać sobie sprawę z wielkości tych różnic, przytoczmy charakterystyki skrajnych przypadków. Zacznijmy od środowiska miejskiego. Skład społeczny dwóch gimnazjów, o najniższej i najwyższej średniej wskaźnika SKS, przedstawia poniższa tabela. Tak drastyczne różnice każą widzieć w tych szkołach dwa całkowicie odmienne środowiska edukacyjne.

Tabela 1.7. Rozkłady procentowe SKS w dwóch gimnazjach miejskich

	bardzo niski SKS	Niski SKS	Średni SKS	Wysoki SKS
Gimnazjum o najbardziej korzystnym składzie społecznym	4	18	27	51
Gimnazjum o najmniej korzystnym składzie społecznym	40	23	17	14

Podobne kontrasty odnajdujemy wśród gimnazjów wiejskich. Obserwowany kontrast jest szczególnie szokujący w przypadku szkoły, której uczniowie wywodzą się tylko z dwóch najniższych grup statusowych.

Tabela 1.8. Rozkłady procentowe SKS w dwóch gimnazjach wiejskich

	Bardzo niski SKS	Niski SKS	średni SKS	Wysoki SKS
Gimnazjum o najbardziej korzystnym składzie społecznym	0	33	49	18
Gimnazjum o najmniej korzystnym składzie społecznym	60	40	0	0

Powyższe analizy pokazują, że |>olskie szkoły pracują w drastycznie zróżnicowanych warunkach społecznych, a różnica między kategoriami miasto-wieś jest stosunkowo mała w zestawieniu ze zróżnicowaniem wewnętrznym tych kategorii. Interpretując poniższe wyniki należy o tym pamiętać.

Niorówności sprzężone z lokalizacją na poziomie wychowania przedszkolnego

Analizy danych oficjalnych (Piwowarski 2002), jak i pogłębione analizy (Zahorska 2003, Kamińska 2001) wskazują, że realny dostęp do edukacji przedszkolnej dzieci wiejskich jest mniejszy niż dzieci miejskich. Stan ten nie jest nowym zjawiskiem. Przynajmniej od lat GO. XX wieku obserwujemy znaczące różnice w realnym dostępie do edukacji przedszkolnej na wsi i w mieście. Szczególnie silnie dysprojjoreje tc rosły wiatach 1980-1985 (Borowicz 1988).

Różnice mają zarówno charakter ilościowy, jak i jakościowy. Upowszechnienie edukacji na wsi jest znacznie niższe niż w mieście. Dodatkowo dzieci na wsi zdecydowanie rzadziej mogą korzystać z pełnowartościowych przedszkoli, częściej są zdane na oddziały przedszkolne. Studia wybranych powiatów wskazują, że są takie obszary