74

praca może obejmować znacznie szerszy zakres spraw, jak też angażować nie tylko nauczyciela i ucznia, ale również rodziców. Może także przebiegać w układzie dziecko — rodzice.

Inspiracji może dostarczyć działalność pedagogiczna kreatorów nowego wychowania (Okoń 1977, Chmaj 1963) oraz współczesnych szkół alternatywnych (Kupisiewicz, 1985). Posłużymy się przykładem szkoły M. Montessori (Wołoszyn, 1964). W szkole tej uczeń otrzymuje indywidualny przydział nauki do zrealizowania w określonym czasie. Po ustalonym terminie zdaje sprawozdanie ze swej pracy. Omawiane są trudności, sukcesy i efekty. W zależności od wyniku nauczyciel ustala następny przydział pracy.

Ustalenie indywidualnego przebiegu nauki to dobry temat do porozumiewania się ucznia z nauczycielem i uczenia podejmowania decyzji. Sprawozdanie z wykonanej pracy uczy odpowiedzialności za podjętą decyzję i za własne czyny. Stanowi okazję do partnerskiej dyskusji na wiele tematów dotyczących zainteresowań, możliwości i trudności dziecka, także jego pracy nad własnym zachowaniem. W dyskusjach tych mogą też brać udział rodzice.

Nauczyciel i rodzice, a także uczeń mogą z własnej inicjatywy proponować zmiany w indywidualnych przydziałach pracy. W młodszych klasach decyzja należeć będzie głównie do rodziców i nauczyciela uwzględniających możliwości i pragnienia dziecka. Ważne jest, by dziecko miało świadomość, że jego zdanie liczy się w sposób szczególny. Zawsze bierze ono udział w porozumiewaniu się na temat przydziału pracy. Wspólnie ustalony program wymaga jego akceptacji. Sztuka wychowania polega właśnie na znalezieniu formuły odpowiedniej dla uzyskania akceptacji ze strony dziecka tego, co zostało uzgodnione.

Uczniowie starsi, w miarę dojrzewania do porozumiewania się oraz kształtowania się zainteresowań i poznawania swoich możliwości uczenia się, coraz bardziej samodzielnie decydują o swoich przydziałach. Zawsze jednak program sporządzony indywidualnie przez ucznia wymaga akceptacji nauczyciela odpowiedzialnego za realizację obowiązkowego w danej szkole programu nauczania.

Rodzice, mając swój udział w ustalaniu przydziału nauki dla dziecka, mogą być prawdziwie odpowiedzialni za wspomaganie jego wysiłków w domu. Powinno im to również ułatwić trudną sztukę przyznawania własnemu dziecku coraz większej autonomii w zakresie decydowania i działania w różnych dziedzinach życia.

W codziennej praktyce szkolnej nauczyciel realizuje ten sam program ze znaczną częścią klasy lub nawet ze wszystkimi uczniami. Różnice indywidualne między dziećmi w tym samym wieku nie są na ogół tak wielkie, by uniemożliwiały realizację wspólnego, obowiązkowego programu. Podczas jego realizacji uczniowie zawsze czynią indywidualne postępy. Umiejętności metodyczne przeciętnego nauczyciela powinny pozwolić mu na odpowiednią do przedstawionego projektu indywidualizację pracy.

Nie wymaga on wykonania w pełnym zakresie. Nadaje się również do tego, by go wypróbowywać w odniesieniu do wybranych przedmiotów szkolnych lub we współpracy z niektórymi tylko uczniami. Uczenie dzieci odpowiedzialnej wolności postępowania zawsze przyniesie im pożytek nawet, gdy proces dydaktyczny w klasie nie będzie w całości oparty na zasadach porozumienia.

3. Uczenie rozumienia innych

Rozumienie innych ludzi to umiejętność niezbędna w dobrym porozumiewaniu się. Uczymy się jej w toku życia. Szczególnie ważne jest przy tym zdawanie sobie sprawy, jak dana sytuacja i nasze zachowanie są widziane i odczuwane przez drugą osobę. Pisaliśmy w rozdziale II, że zdolność

139