CCF20081215030

406

Józef Kozielecki

raka płuc, pisanie powieści, opracowywanie nowej metody nauczania czy formułowanie pomysłu racjonalizatorskiego, to przykłady problemów twórczych.

Wbrew poglądom ukształtowanym pod wpływem zeznań introspekcyjnych, jakie uzyskuje się od uczonych i pisarzy, myślenie twórcze występujące w sytuacji problemowej nie różni się zasadniczo od innych rodzajów myślenia produktywnego. Jak twierdzi Simon (1966) nie ma przepaści między myśleniem tw^Tórczym i nietwórczym, nie zachodzi więc potrzeba konstruowania dwóch odrębnych teorii myślenia. Myślenie twórcze, podobnie jak poprzednio omawiane rodzaje myślenia, jest czynnością heurystyczną, która jest sterowana przez zawodne i nie w pełni określone metody heurystyczne. Metody te decydują o przebiegu łańcucha operacyjnego, o występujących w nim pętlach i rozgałęzieniach. Czynność rozwiązywania problemów twórczych składa się również z faz (które omówiliśmy w podrozdziale 3); a więc twórca odkrywa problem, bada sytuację problemową, wytwarza pomysły i weryfikuje je. Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, iż proces wytwarzania pomysłów Twórczych przebiega zgodnie z trój-etapowym modelem Dunckera. Myślenie twórcze nie jest więc czynnością tajemniczą czy patologiczną, lecz jednym z normalnych procesów umysłowych.

Oprócz zasadniczych podobieństw z innymi rodzajami myślenia, proces myślenia twórczego posiada kilka cech specyficznych, które omówimy kolejno.

1. Po pierwsze, proces ten jest sterowany przez skuteczne metody heurystyczne: metody te pozwalają z dużym prawdopodobieństwem rozwiązać problem. Niektórzy twierdzą, że skuteczne heurystyki, to tajemnicza broń, którą posiada twórca. Psycholog holenderski A. De Groot (1965) porównywał postępowanie mistrzów szachowych z przeciętnymi graczami w czasie eksperymentu laboratoryjnego. Okazało się, że w obu grupach ■'histów czas zastanawiania się był identyczny; co więcej, zarówno mistrzowie, jak i przeciętni gracze wykonywali taką samą liczbę operacji umysłowych. Nie zaobserwowano więc żadnych statystycznie istotnych różnic między grupami. Mimo tych podobieństw, grupa mistrzów odkrywała lepszy ruch. Było to możliwe dlatego, że stosowali oni skuteczniejsze heurystyki, które pozwalały im znaleźć najważniejszy w danej sytuacji rejon szachownicy i poszukiwać tam rozwiązania. Dzięki tym heu-rystykom mistrzowie poprawniej eliminowali ruchy niekorzystne i koncentrowali się na tworzeniu kombinacji najbardziej użytecznych.

Twórcy, a więc uczeni, artyści, organizatorzy czy racjonalizatorzy, znają i umieją operować metodami heurystycznymi, które pozwalają im dostrzegać nowe problemy, analizować je, wytwarzać nowe pomysły oraz skutecznie je sprawdzać. Dzięki stosowaniu heurystyk twórcy łatwiej niż inni ludzie pokonują różnorodne przeszkody, takie jak sztywne nastawienia, fiksację funkcjonalną itd. Szereg heurystyk stosowanych przez uczonych i artystów podaje Pietrasiński (1969). Warto podkreślić, iż nawet najmocniejsze metody heurystyczne i najlepsze strategie atakowania problemów nie gwarantują, iż proces twórczy doprowadzi do sukcesu. Tak na przykład Einstein przez trzydzieści lat próbował połączyć teorię grawitacyjną z innymi teoriami pola, takimi jak teoria pola elektromagnetycznego, i mimo że posługiwał się on mocnymi, bardzo wyrafinowanymi metodami pracy umysłowej, jego wysiłki skończyły się niepowodzeniem.