ZWIĄZEK RADZIECKI

rewolucja październikowa. Po obaleniu caratu przez rewolucję lutową w 1917, Rząd Tymczasowy, który objął władzę, poza wprowadzeniem swobód demokratycznych nie zrealizował najistotniejszych postulatów, zwłaszcza takich, jak wycofanie się z wojny i rozwiązanie problemu agrarnego. Sytua­cja gospodarcza kraju była bardzo zła. Ros­nące wydatki wojenne i zastój w przemyśle spowodowały, że groziła Rosji katastrofa gospodarcza i głód. W miastach i guber­niach znów dochodziło do strajków robot­niczych i wystąpień chłopskich. Po powro­cie do Rosji w 1917 Lenin wezwał bolszewi­ków w tzw. tezach kwietniowych do prowa­dzenia walki z Rządem Tymczasowym me­todami pokojowymi. Dopiero 14IX (wg starego stylu 1 IX) oficjalnie ogłoszono Ro­sję republiką. Rząd Tymczasowy był coraz ostrzej atakowany także ze strony kół prze­mysłowo-handlowych i wyższych oficerów armii. Eserowcy i mienszewicy oraz inne u­grupowania nadal udzielały poparcia rzą­dowi, ale wysuwały coraz więcej zastrzeżeń co do jego działalności. Zdecydowanie przeciwną postawę wobec Rządu Tymcza­sowego zajmowali jedynie bolszewicy. W li­pcu Rząd Tymczasowy rozpoczął represje, aresztował wielu działaczy bolszewickich, przywrócił karę śmierci w armii. W sierpniu przeciw Rządowi Tymczasowemu wystąpił zbrojnie gen. Ł. Korniłow. Jego pucz został stłumiony. We wrześniu bolszewicy zdobyli większość w radach delegatów robotniczych, chłopskich i żołnierskich. Lenin musiał się ukrywać (we wrześniu przebywał nielegal­nie w Finlandii). 23 ( 10) X KC partii bolszewickiej przyjął na wniosek Lenina, który powrócił potajemnie z Finlandii do Piotro­grodu, uchwałę o konieczności rozpoczęcia powstania zbrojnego, obalenia Rządu Tym­czasowego i ustanowienia władzy rad.

25 (12) X Komitet Wykonawczy Pio­trogrodzkiej Rady Delegatów utworzył Ko­mitet Wojskowo Rewolucyjny. Powstanie postanowiono rozpocząć 7 XI (25 X) w przededniu otwarcia II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad. Rząd Tymczasowy wydał na­kaz aresztowania członków Komitetu Woj­skowo-Rewolucyjnego. W odpowiedzi par­tia bolszewicka wezwała robotników i żoł­nierzy do obalenia Rządu Tymczasowego i ustanowienia władzy rad. Robotnicy z od­działów Czerwonej Gwardii oraz żołnierze i marynarze z rewolucyjnych oddziałów obsa­dzili mosty na Newie i jej odnogach, zajęli gł. punkty strategiczne miasta - centralę tele­foniczną, agencję telegraficzną i dworce; oto­czono szkoły oficerskie, wezwano też okręty Floty Bałtyckiej do wpłynięcia na wody Ne­wy. Późnym wieczorem 6 XI (24 X) Lenin przeniósł się do Smolnego, siedziby Piotro­grodzkiej Rady Delegatów. Przystąpiono do zajmowania gł. obiektów i punktów oporu sił rządowych. Szturm na Pałac Zimowy na­stąpił w nocy 7/8 XI (25/26 X) na sygnał od­dany z krążownika "Aurom". Pałac Zimo­wy został zdobyty, obrońcy (których znacz­ną część stanowił batalion kobiecy) rozbro­jeni, ministrowie Rządu Tymczasowego aresztowani, wyposażenie Pałacu częściowo rozgrabione. Obradujący w Smolnym II Ogólnorosyjski Zjazd Rad 7 XI (25 X) wie­czorem formalnie uprawomocnił ustanowie­nie władzy radz. W odezwie Do obywateli Rosji poinformowano kraj o przebiegu wy­padków. Zjazd uchwalił Dekret o pokoju i Dekret o ziemi oraz powołał nowe orga­ny władzy: Ogólnorosyjski Centralny Komi­tet Wykonawczy Rad, złożony z bolszewi­ków i lewicowych eserowców (przewodni­czącym został L. Kamieniew, a po 13 dniach J. Swierdłow), oraz Radę Komisarzy Lu­dowych, złożoną z samych bolszewików z Leninem na czele. Mienszewicy i prawi­cowi eserowcy opuścili obrady Zjazdu. W końcu listopada odbyły się wybory do nowej Piotrogrodzkiej Rady Delegatów, której przewodniczącym został G. Zinowjew. Już wcześniej doszło do konfliktu między Leni­nem a grupą Kamieniewa i Zinowjewa, do­magającą się dopuszczenia do udziału we władzy mienszewików i prawicowych esero­wców, którzy powołali Komitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji. Trudniejsze okazało się dla bolszewików zdobycie władzy w Mos­kwie. Szczególnie zacięte walki toczyły się o Kreml. Dopiero 15 (2) XI udało się im przełamać opór zwolenników Rządu Tym­czasowego, ale aż do końca 1917 obowiązy­wał w Moskwie stan wyjątkowy. Do końca listopada udało się bolszewikom zdobyć władzę także w gł. ośrodkach przemysło­wych Rosji. 15 (2) XI Rada Komisarzy Lu­dowych ogłosiła Deklaracji praw narodów Rosji.

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, w Rosji miały się odbyć wybory do Zgroma­dzenia Narodowego - Konstytuanty (któ­re miało m.in. zatwierdzić dekrety II Zjaz­du Rad). Zdobywszy władzę w gł. ośrod­kach, bolszewicy nie byli już zainteresowani ideą Konstytuanty, ale nie mogli otwarcie wystąpić przeciw przeprowadzeniu wybo­rów. Odbyły się one 25 (12) XI i przyniosły zdecydowany sukces eserowcom; oprócz nich byli reprezentowani bolszewicy, kade­ci, mienszewicy i przedstawiciele mniejszoś­ci narodowych. Konstytuanta została jed­nak rozpędzona przez bolszewików w cza­sie swego pierwszego posiedzenia, w nocy 18~19I 1918, a Rada Komisarzy Ludowych potwierdziła to dekretem o jej rozwiązaniu. Zwołany niebawem III Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił m.in. Deklaracje praw ludu pracującego i wyzyskiwanego, podjął decyzję o utworzeniu Rosyjskiej Republi­ki Federacyjnej, dokonał też wyboru no­wego Centralnego Komitetu Wykonawczego.

Wprowadzenie władzy radz. spotkało się z największymi oporami na Zakaukaziu, w środk. Azji, Kazachstanie i innych okrę­gach narodowościowych dawnej Rosji cars­kiej, w których rozmaite organizacje utwo­rzone jeszcze przed r.p. powołały odrębne rządy, walczące przeciw władzy radz. Nad Donem stanął na czele kontrrewolucji ko­zackiej ataman A. Kaledin, wypowiadając posłuszeństwo rządowi radz.; na Białorusi utworzono tzw. Białoruską Republikę Lu­dową i ogłoszono oderwanie Białorusi od Rosji radz.; Rada Centralna Ukrainy utwo­rzyła oddziały wojskowe i ogłosiła odrębną Ukraińską Republikę Ludową; w Kazach­stanie organizacja polityczna Ałasz wysunę­ła hasła autonomii i utworzyła rząd autono­miczny; na Zakaukaziu partie przeciwne władzy radz., gruzińska, ormiańska, azer­bejdżańska, utworzyły tzw. Komisariat Za­kaukaski; na Uralu ataman kozacki A. Dutow wzniecił bunt i odciął od Rosji radz. środk. Azję. Do walki z kontrrewolucją po­wołano Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Ko­misję do Walki z Kontrrewolucją i Sabota­żem (tzw. Czeka), którą kierował F. Dzier­żyński. Czekiści zaczęli stosować terror wo­bec przeciwników rewolucji. Do marca 1918 władza radz. została ustanowiona w centralnych guberniach Rosji, na Białorusi, Łotwie, w Estonii, w znacznej części Syberii i środk. Azji, a także w pn. Kaukazie. Nie oznaczało to jednak końca wojny domowej.

Wojna domowa w Rosji. Mimo zdobycia wiosną 1918 przez bolszewików władzy na ogromnych obszarach Rosji, opór przeciw władzy radz. nie słabnął. Występowali prze­ciw niej z jednej strony obrońcy starego po­rządku, carscy generałowie (wśród nich Ł. Korniłow, A. Denikin, N. Judenicz, P. Wrangel i admirał A. Kołczak), którzy z byłych oficerów i żołnierzy zawodowych tworzyli oddziały tzw. białej gwardii, z dru­giej zaś - zwolennicy Rządu Tymczasowe­go, uważający r.p. za bolszewicki przewrót wojskowy, członkowie pozostałych partii politycznych, zwłaszcza eserowcy i kadeci. Również anarchiści, będący sprzymierzeń­cami bolszewików w rozbijaniu aparatu sta­rej władzy, teraz stali się ich wrogami.

Rosja radz. była w trudnej sytuacji mię­dzynarodowej. Wprawdzie 17 XII 1917 wszedł w życie rozejm między wojskami państw centralnych a wojskami ros., a na­stępnie w Brześciu rozpoczęły się właściwe rokowania pokojowe, ale w styczniu 1918 Rumunia zajęła Besarabię. 10 II L. Trocki zerwał rokowania pokojowe w Brześciu, na co strona niem. odpowiedziała wielką ofen­sywą wojskową i zajęła znaczną część ob­szarów nadbałtyckich, Ukrainy i Białorusi. Do obrony republiki radz. powołano Armię Czerwoną. Rosja radz. była zmuszo­na do podpisania 3 III w Brześciu niekorzystnego dla siebie traktatu pokojowego z Niemcami; oznaczał on ostateczne zakoń­czenie działań wojennych na froncie wscho­dnim. Wtedy państwa Ententy, które nie u­znały rządu radz., zdecydowały się na bez­pośrednią interwencją zbrojną. 6III nastą­pił desant wojsk franc. i bryt. w porcie Murmańsk, S IV wylądował we Władywos­toku korpus jap. wsparty następnie przez wojska amen i bryt. Po zajęciu tych portów siły te nie podejmowały dalszych działań. W maju wybuchł bunt utworzonego w Rosji Korpusu Czechosłowackiego, wokół które­go powstawały na Powołżu, Syberii i Dale­kim Wschodzie lokalne przeciwne bolszewi­kom rządy Rosji.

W lecie 1918 większość ziem państwa ros. znajdowała się w rękach władz będących kontynuacją Rządu Tymczasowego lub car­skich generałów. W tej sytuacji bolszewicy zdecydowali się na rozstrzelanie w Jekate­rynburgu byłego cara Mikołaja lI wraz z najbliższą rodziną. Również Kozacy doń­scy oburzeni wprowadzanymi przez bolsze­wików zmianami zerwali się do walki w obronie swych swobód. Armia kozacka gen. P. Krasnowa próbowała zdobyć Carycyn (obecnie Wołgograd), ale została odparta. W sierpniu 1918 rząd radz. anulował trakta­ty międzynarodowe zawarte niegdyś przez Rosję. Po kapitulacji Niemiec unieważnił także traktat brzeski, który go do ich anulo­wania zobowiązywał.

Wiosną 1919 rozpoczęło się jednoczesne natarcie wszystkich sił antybolszewickich, którego celem było rozbicie Armii Czerwo­nej oraz zdobycie Moskwy i Piotrogrodu. Początkowo oddziały kontrrewolucyjne od­nosiły sukcesy, zbliżając się w kwietniu pod wodzą admirała Kołczaka od strony Syberii do rejonu Wołgi. W kwietniu władze radz. przeprowadziły reorganizację Armii Czer­wonej i rozpoczęły kontruderzenie, które w lipcu przekształciło się w wielką ofensywę. Armia Czerwona opanowała wówczas cały Daleki Wschód, z wyjątkiem Zabajkala, gdzie schroniły się resztki armii Kołczaka. Władze radz. wprowadziły komunizm wo­jenny. Na przełomie lipca i sierpnia wojska radz. opanowały tereny pd. Uralu. Od wio­sny 1919 szczególnie groźne były w rejonie Piotrogrodu uderzenia armii gen. Judeni­cza, ponadto wybuchł bunt przeciw władzy rad w Kronsztadzie. Wojska radz. opano­wały sytuację, a niedobitki armii gen. Jude­nicza wycofały się do Estonii. Na pd. Rosji gen. Denikin zorganizował przy poparciu dońskich i kubańskich kozaków tzw. Siły Zbrojne Południa Rosji i, wsparty przez państwa Ententy, w lecie rozpoczął marsz na Moskwę, jesienią poniósł klęskę pod Orłem i musiał się wycofać. W walkach przeciw niemu wyróżniał się korpus konny dowodzony przez S. Budionnego.

Sytuację Rosji radz. komplikowała to­czona od 1919 wojna polsko-radziecka. J. Piłsudski wprawdzie w momentach suk­cesów wojsk białogwardyjskich wstrzymy­wał działania zaczepne wojsk pol., ale i tak znaczne siły Armii Czerwonej były zaabsor­bowane na froncie pol. Jesienią 1919 od­działy Armii Czerwonej opanowały niemal całą Ukrainę. Upadła Ukraińska Republi­ka Ludowa, a jej przywódca ataman S. Pet­lura schronił się w Polsce. Przeciwnicy wła­dzy radż. utrzymali się tylko w rejonie Odessy, w dolnym biegu Donu i na Krymie. Wiosną 1920 ruszyła ofensywa pol. na Ki­jów, której towarzyszyły oddziały Petlury.

Na Ukrainie wybuchło powstanie anty­bolszewickie. Jednym z jego dowódców był ataman N. Machno, który mimo wyparcia sił pol. z Ukrainy, do 1921 prowadził dzia­łania partyzanckie przeciw Armii Czerwo­nej.

W czerwcu 1.920 wojska gen. Wrangla za­atakowały od strony Krymu, zagrażając Zagłębiu Donieckiemu i Kubaniowi. Siły Wrangla zostały odparte. W końcu listopa­da wojska radz. zdobyły Krym. Resztki ar­mii Wrangla ewakuowały się przy pomocy franc. i bryt. okrętów. Tylko na Dalekim Wschodzie wojska jap., które wycofały się w październiku 1920 z Zabajkala, do 1922 okupowały Kraj Nadmorski. W końcu lute­go 1921 wybuchł bunt marynarzy w Kron­sztadzie, stłumiony po miesiącu przez od­działy Armii Czerwonej dowodzone przez M. Tuchaczewskiego. Przez kilka następ­nych lat trwało także likwidowanie ostatnich ognisk oporu na Zakaukaziu i w Azji Środ­kowej. Pod władzą bolszewików znalazło się 21 mln km².

Rewolucja i wojna domowa w Rosji po­chłonęła kilka milionów ofiar. Obok znisz­czeń przyniosła głód. W jej wydarzenia uwi­kłanych było setki tysięcy Polaków. Część z nich walczyła po stronie przeciwników wła­dzy radz. (dywizja syberyjska, dywizja gen. L. Żeligowskiego), część po stronie bolsze­wików (Czerwony Pułk Rewolucyjnej War­szawy, Zachodnia Dywizja Strzelców). Polacy zajmowali także wysokie stanowiska we władzach radz.

L. BAZYLOW Historia Rosji, t. 2, Warszawa 1983.

J. REED Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem, Warsza­wa 1987.

Rok siedemnasty w Piotrogrodzie. Październiko­we powstanie zbrojne, praca zbiorowa, Warszawa 1977.

M. WILK Rok 1917 w Rosji. Warszawa 1983

Lenin Włodzimierz L, właśc. W. 1. Ulja­now, ur. 1870, zm. 1924, założyciel partii bolszewickiej, twórca państwa radz., L. był synem inspektora szkolnego. W 1879-89 u­częszczał do gimnazjum w Symbirsku. Od 1887 studiował prawo na uniwersytecie w Kazaniu. Za udział w antycarskich wystąpieniach studenckich został aresztowany i usunięty z uczelni. Studia ukończył w 1891 jako ekstern wydziału prawa na uniwersyte­cie w Petersburgu. Przez cały ten okres pro­wadził nielegalną działalność polityczną i publicystyczną w kółkach marksistowskich wśród studentów i robotników. W 1895 podczas podróży do Szwajcarii, Francji i Niemiec nawiązał kontakty z działaczami zachodnioeuropejskiego ruchu robotnicze­go. W 1895 doprowadził do połączenia kó­łek marksistowskich w Rosji w Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej; w grudniu tego roku został aresztowany, a w 1897 zesłany na Syberię. W więzieniu i na zesłaniu prowadził badania sprzeczności nurtujących strukturę społeczną Rosji cars­kiej. Po powrocie z zesłania w 1900 założył, razem z innymi działaczami, ogólnorosyj­ską gazetę marksistowską "Iskra", wyda­waną nielegalnie za granicą i przemycaną do Rosji. W 19003 działalność L. kon­centrowała się na sprawie powołania do ży­cia partii proletariackiej, której koncepcję przedstawił w pracy Co robić? (1902). W 1903 był jednym z gł. organizatorów II Zja­zdu Socjaldemokratycznej Partii Robotni­czej Rosji. Podczas zjazdu wewnątrz socjal­demokracji ros. uformował się kierunek bolszewicki z L. jako jego przywódcą. W czasie rewolucji 1905-07 L. kierował naj­pierw ze Szwajcarii, a później z Petersburga działalnością polityczną bolszewików w Rosji. Prześladowany przez władze carskie, w 1907-17 przebywał na emigracji (1912-14 w Krakowie i Białym Dunajcu pod Poroni­nem), gdzie redagował "Prawdę". Podczas pobytu na emigracji był działaczem i przy­wódcą lewicy w II Międzynarodówce.

Po wybuchu I wojny światowej, po krót­kim pobycie w areszcie austr., wyjechał do Szwajcarii. Dążył do zjednoczenia lewicy socjaldemokratycznej oraz wysunął hasło przekształcenia "wojny imperialistycznej w wojnę domową". Tym sprawom były po­święcone konferencje w Zimmerwaldzie (1915) i Kientalu (1916).

Po rewolucji lutowej w Rosji Niemcy u­możliwili L. przejazd do Szwecji (podróż w zaplombowanym wagonie), skąd wrócił w kwietniu 1917 do Piotrogrodu i w tzw. tezach kwietniowych sformułował nową linię poli­tyczną partii bolszewików, wysuwając hasło: "cała władza w ręce rad". W lipcu uznał, iż jedyną drogą do zdobycia władzy przez bol­szewików jest powstanie zbrojne. Głosił ko­nieczność uchwycenia władzy przez rady de­legatów robotniczych, chłopskich i żołniers­kich. W październiku 1917 kierował powsta­niem zbrojnym, które zapoczątkowało re­wolucję październikową.

9 XI (27 X) 1917 na II Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad został wybrany na przewodni­czącego Rady Komisarzy Ludowych; funk­cję tę pełnił do końca życia. W końcu sierp­nia 1918 został ciężko ranny w wyniku zama­chu. Akceptował stosowanie terroru wobec przeciwników politycznych. W 1919 z inicja­tywy L. powstała Międzynarodówka Komu­nistyczna (Komintern). W 1921 na Zjeździe Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewi­ków) doprowadził do zwrotu w strategii gos­podarczej państwa radz., polegającego na odejściu od założeń komunizmu wojennego i zainicjowaniu Nowej Ekonomicznej Po­lityki (NEP). Był inicjatorem utworzenia w grudniu 1922 Związku Socjalistycznych Re­publik Radzieckich.

Dzierżyński Feliks, ur. 1877, zm. 1926, działacz pol. i ros. ruchu robotniczego. Pochodził z rodziny szlacheckiej z Wileń­szczyzny. Jako uczeń gimnazjum w Wilnie działał w ruchu rewolucyjnym, początkowo w lit. socjaldemokracji. Inicjator utworze­nia w 1900 Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, następnie członek jej władz naczelnych, uczestnik rewolucji 1905-07 na ziemiach pol., sześciokrotnie aresztowany, spędził 11 lat w więzieniach carskich, trzy­krotnie zbiegł z zesłania na Syberii. Uwol­niony w czasie rewolucji lutowej 1917 z wię­zienia w Moskwie, w sierpniu został człon­kiem KC Socjaldemokratycznej Partii Ro­botniczej Rosji (bolszewików); uczestniczył odtąd w przygotowaniach do powstania zbrojnego w Piotrogrodzie. W czasie rewo­lucji październikowej u boku Lenina kiero­wał ochroną pałacu Smolnego oraz zdoby­ciem Poczty Głównej i Telegrafu. Był jed­nym z przywódców Komitetu Wojskowo­-Rewolucyjnego. Od grudnia 1917 był prze­wodniczącym Ogólnorosyjskiej Nadzwy­czajnej Komisji do Walki z Kontrrewolu­cją i Sabotażem, pełniąc jednocześnie inne poważne funkcje. Członek Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. W 1920 członek Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku. Odegrał dużą rolę w organizowaniu gospodarki i państwa radz. Po śmierci Lenina poparł Stalina. Postać D. stała się symbolem terroru rewolucyjne­go.

J. OCHMAŃSKJ Feliks Dzierżyński, Wrocław 1987.

Trocki Lew D., właśc. L. D. Bronstein, ur. 1879, zm. 1940, działacz ros. ruchu robotni­czego; twórca trockizmu. W 1898 za działalność w ruchu robotniczym zesłany na Syberię, skąd zbiegł do Wielkiej Bryta­nii. Wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji i początkowo współpra­cował z Leninem. Następnie zajmował sta­nowisko pośrednie między bolszewikami i mienszewikami. Po wybuchu rewolucji 1905-07 powrócił do Rosji i został przewo­dniczącym Rady Delegatów Robotniczych w Petersburgu. Ponownie zesłany na Sybe­rię, zbiegł za granicę. Przebywał w Austrii, Szwajcarii i we Francji. Jako przeciwnik wojny brał udział w 1915 w konferencji w Zimmerwaldzie. W 1916 wydalony z Fran­cji, udał się do Stanów Zjednoczonych. Po rewolucji lutowej w 1917 wrócił do Rosji, został przyjęty do partii bolszewickiej i wy­brany do jej władz naczelnych. Obok Leni­na odegrał wybitną rolę w rewolucji paź­dziernikowej. W Radzie Komisarzy Ludowych był komisarzem spraw zagranicznych. następnie w 1918-25 komisarzem ludowym spraw wojskowych. W 1920 opowiadał się za zmilitaryzowaniem zakładów pracy i ca­łego życia społecznego. Położył znaczne zasługi w organizacji Armii Czerwonej. Stał się przywódcą frakcji negującej możliwość zbudowania socjalizmu w jednym kraju. W 1921 na X Zjeździe Rosyjskiej Komunisty­cznej Partii (bolszewików) został potępiony za swe poglądy, które określono wówczas mianem trockizmu, zachował jednak stano­wiska partyjne i państwowe. Po śmierci Le­nina podjął krytykę jego poglądów, a także zaatakował linię polityczną Stalina. Został wówczas usunięty z kierownictwa partii, a w 1927 z partii, w 1929 zaś pod zarzutem działalności antypaństwowej wydalony ze Związku Radzieckiego. Przebywał w Turcji, we Francji, w Norwegii i Meksyku. W 1938 z inicjatywy T. została utworzona 1V Mię­dzynarodówka, która spowodowała rozłam w międzynarodowym ruchu komunistycz­nym. Zmarł w wyniku zamachu na jego ży­cie, dokonanego z rozkazu Stalina w mieście Coyoacan w Meksyku.

Autor wspomnień Moje życie. Próba autobiografii.

Dekret o pokoju i Dekret o ziemi, pier­wsze dekrety władzy radz., uchwalone 8 XI (wg starego stylu 26 X) ł917 na II Ogólno­rosyjskim Zjeździe Rad, opracowane przez Lenina. Dekret o pokoju zapowiadał natych­miastowe przystąpienie do pertraktacji po­kojowych na zasadzie wyrzeczenia się zabo­ru cudzych ziem i wypłacenia odszkodowań Finansowych. Dekret o ziemi był realizacją eserowskich koncepcji rozwiązania kwestii agrarnej w Rosji. Znosił bez odszkodowania obszarniczą własność ziemską i przekazywał ziemie dworskie i kościelne komitetom chło­pskim oraz szczegółowo ustalał zasady ko­rzystania z ziemi. Prawo do korzystania z ziemi uzyskali wszyscy chłopi pod warunkiem uprawiania jej osobiście lub w stowa­rzyszeniach (bez stosowania pracy najem­nej). Chłopi otrzymali na tej zasadzie w bez­płatne użytkowanie 165 mln ha ziemi. Zie­mia na podstawie Dekretu o ziemi stała się własnością państwa.

Rada Komisarzy Ludowych, pierwszy rząd Rosji radz., powołany 9 XI (wg stare­go stylu 27 X) 1917 przez II Ogólnorosyjski Zjazd Rad jako centralny organ wykonaw­czy władzy radz. (zastąpiony w 1946 przez Radę Ministrów). W skład pierwszej R.K.L. weszli m.in.: Lenin - przewodniczący, A. Rykow - komisarz ludowy spraw we­wnętrznych, A. Łunaczarski - komisarz ludowy oświaty, L. Trocki - komisarz ludowy spraw zagranicznych, Stalin - ko­misarz ludowy spraw narodowościowych. Od grudnia 1917 do marca 1918 członkami R.K.L. było także kilku lewicowych eserow­ców.

Deklaracja praw narodów Rosji, akt Ra­dy Komisarzy Ludowych z 15 XI (wg stare­go stylu 2 XI) 1917, opracowany przez Le­nina i formułujący gł. zasady polityki naro­dowościowej państwa radz. Deklaracja gło­siła równość i suwerenność wszystkich naro­dów, prawo narodów Rosji do samookreśle­nia, włącznie z prawem do utworzenia samo­dzielnego państwa, znosiła wszystkie przywileje oraz ograniczenia narodowe i religij­ne, gwarantowała swobodny rozwój mniej­szości narodowych i grup etnicznych zamie­szkujących Rosję. W praktyce nigdy nie była realizowana, czego najlepszym dowodem może być los ludów kaukaskich i narodów środk. Azji.

Denikin Anton L, ur. 1872, zm. 1947, ge­nerał ros. W czasie I wojny światowej szef oddziału operacyjnego 8 armii, dowódca brygady, dywizji strzelców oraz korpusu. Po rewolucji lutowej 1917 zastępca szefa sztabu Naczelnego Dowództwa, dowódca frontu zachodniego i południowo-zachod­niego. W 1917 wystąpił przeciw komitetom żołnierskim. W grudniu 1917 zorganizował nad Donem, wraz z innymi, kontrrewolu­cyjną armię, tzw. Armię Ochotniczą, złożo­ną w większości z żołnierzy zawodowych byłej armii ros. Wraz z nią brał udział w wyprawie na Kubań. Po śmierci Ł. Korni­łowa został dowódcą wojsk kontrrewolu­cyjnych w pd. Rosji. Dowodził wielką ofen­sywą wojsk białogwardyjskich skierowaną przeciw Armii Czerwonej z zamiarem opa­nowania Moskwy. Jesienią 1919 wojska te poniosły klęskę pod Orłem. D. wycofał się na Krym, zrzekł się dowodzenia na rzecz P. Wrangla, a potem wyemigrował do Francji.

Kołczak Aleksandr W., ur. 1873, zm. 1920, admirał ros. W czasie I wojny świato­wej dowódca flotylli stawiaczy min; od 1916 naczelny dowódca floty czarnomor­skiej; w 1917 wydelegowany przez Rząd Tymczasowy do Stanów Zjednoczonych i Japonii, w końcu tego roku powrócił na Daleki Wschód. 4XI1918 mianowany mi­nistrem spraw wojskowych i marynarki w utworzonym przez eserowców i mienszewi­ków kontrrewolucyjnym "dyrektoriacie" w Omsku; 18 XI ustanowił dyktaturę wojsko­wą, ogłaszając się "wielkorządcą" państwa ros. Zorganizował prawie pięćsettysięczną armię, która odegrała szczególną rolę w kontrrewolucyjnych działaniach w drugiej połowie 1918 i na początku 1919. W wyni­ku klęsk zadanych przez Armię Czerwoną, K. przekazał w styczniu 1920 dowodzenie wojskami białogwardyjskimi gen. A. Deni­kinowi. Aresztowany i rozstrzelany w Irku­cku na mocy wyroku Komitetu Wojskowo­-Rewolucyjnego.

komunizm wojenny, polityka ekonomicz­na stosowana przez władze radz. w czasie wojny domowej w Rosji w 1918-21. Od po­łowy 1918 postanowiono wszystkie środki skupić dla obrony nowej władzy, a więc dla zaspokojenia potrzeb wojska. Wprowadzo­no pełną centralizację produkcji i podziału, całkowicie znacjonalizowano przemysł, zli­kwidowano prywatny handel, na chłopów nałożono obowiązek dostarczania bardzo dużych kontyngentów ziemiopłodów, co dodatkowo potęgowało ruinę rolnictwa, wprowadzono powszechny obowiązek pra­cy oraz ścisłą reglamentację zaopatrzenia w żywność. Prawo do otrzymywania niewiel­kich racji żywnościowych miały tylko osoby pracujące. K.w. był traktowany nie jako sy­tuacja przejściowa, ale jako trwały system gospodarczy. Spełnił on wprawdzie swój cel polityczny, zapewnił przetrwanie rządów bolszewickich, ale spowodował całkowite wyniszczenie gospodarki oraz głód, który spowodował śmierć ok. 5 mln ludzi. Ta ka­tastrofalna sytuacja doprowadziła do fali strajków i powstań, m.in. do powstania chłopskiego w gubernii tambowskiej oraz wielkiego powstania marynarzy w Kronsz­tadzie (II-III 1921), zwanego trzecią rewo­lucją, pod hasłem: "z Sowietami, ale bez bol­szewików", stłumionego z trudem przez od­działy Armii Czerwonej pod wodzą M. Tu­chaczewskiego. Zmusiło to bolszewików do rezygnacji z k.w. i rozpoczęcia Nowej Ekonomicznej Polityki.

Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabota­żem, tzw. Czeka, centralny organ radz. władz bezpieczeństwa, powołany 19 (wg starego stylu 6) XII 1917 przez Radę Komi­sarzy Ludowych na wniosek F. Dzierżyńs­kiego, któremu też powierzono jego kiero­wnictwo. Czeka jako policja polityczna o­trzymała całkowitą swobodę w zwalczaniu przeciwników władzy radz. Do połowy 1918 zostało utworzonych 400 regionalnych oddziałów Czeka, mających specjalne od­działy zbrojne. Dzierżyński twierdził: "Wy­powiadamy się za zorganizowanym terrorem. Czeka bronić będzie rewolucji i nisz­czyć przeciwników, nie zważając na to, iż jej miecz ścina czasem także głowy niewin­nych".

Po zamachu na Lenina Rada Komisarzy Ludowych 5 IX 1918 uchwaliła dekret ze­zwalający na rozstrzeliwanie domniema­nych wrogów rewolucji bez wyroku trybu­nału rewolucyjnego. Nastąpiło nasilenie re­presji, czyli tzw. czerwonego terroru. Z rąk czekistów zginęło ok. 50 tys. osób, w tym car Mikołaj II wraz z rodziną. Czeka miała także wydział, który zajmował się wywia­dem wojskowym i propagandą za granicą. W 1922 Czeka została przemianowana na Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarst­wiennoje Politiczeskoje Uprawlenije, GPU).

Związek Radziecki

Związek Radziecki 1922-45, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Po wybuchu rewolucji paź­dziernikowej 1917 proklamowano 8/9 XI (wg starego stylu 26/27 X) Rosyjską Republikę Rad, mającą obejmować całe teryto­rium byłego imperium ros. Zaczęły też po­wstawać odrębne republiki, jak proklamo­wana w grudniu 1917 Ukraińska Republika Rad i na początku stycznia 1918 Białoruska Republika Rad. W styczniu 1918 prokla­mowano utworzenie Rosyjskiej Federacyj­nej SRR, a w lipcu 1918 uchwalono jej kon­stytucję. Poszczególnym narodowościom przyznawano wprawdzie prawo do two­rzenia związków autonomicznych, ale podstawowe decyzje należały do władz Rosyjskiej Federacyjnej SRR, w której skład w 1918-20 weszły kolejno republi­ki autonomiczne: Turkiestańska, Baszkir­ska, Tatarska, Kirgiska, Dagestańska, Górska; powstało też kilka obwodów auto­nomicznych. W 1920-21 powstały jako odrębne republiki: Azerbejdżańska, Armeń­ska i Gruzińska, z których, mimo trwają­cych waśni narodowych, w grudniu 1922 utworzono Zakaukaską Federacyjną SRR (w marcu 1921 położono zbrojnie kres niepodległości Gruzji). W sierpniu 1921 została powołana komisja do opraco­wania projektu sadz, państwa federacyj­nego. Przewodniczył jej ludowy komi­sarz do spraw narodowościowych - Sta­lin, który dążył do ograniczenia praw re­publik mających wejść w skład państwa sadz. 30 XII 1922 powołano Związek Socja­listycznych Republik Radzieckich, w któ­rego skład weszły formalnie równoprawne: Rosyjska Federacyjna SRR, Białoruska SRR, Ukraińska SRR, Zakaukaska Fe­deracyjna SRR. Potwierdziła to pierwsza konstytucja Z.R., uchwalona w 1924. Fak­tycznie władze centralne nigdy nie zezwo­liły na równoprawność republik związko­wych. Ponadto podjęły wiele arbitralnych decyzji przy określaniu ich granic oraz tworzeniu nowych republik związkowych i autonomicznych. W 1925 utworzono Uzbecką SRR i Turkmeńską SRR, w 1929 - Tadżycką SRR. Z.R. obejmował wów­czas obszar 21 mln km² (co stanowiło 96,4% byłego imperium ros.).

Wydarzenia związane z rewolucją paź­dziernikową, a następnie z wojną domową przyniosły Rosji niepowetowane straty w ludziach oraz straty materialne. W tej sytu­acji władze sadz. były zmuszone do od­stąpienia od komunizmu wojennego. W 1921 wprowadzono Nową Ekonomiczną Politykę (NEP), która oznaczała powrót do mechanizmów rynkowych w gospodarce. Nastąpił wzrost produkcji rolnej i przemys­łowej. Mimo zachęcających wyników gos­podarczych NEP, większość działaczy par­tyjnych i państwowych ze Stalinem na czele uznawała, iż zagraża ona podstawom ustroju radz. W 1927-28 zaczęto głosić, iż Z.R. zagraża też agresja z zewnątrz. W tym cza­sie dojrzewały plany przyśpieszonego u­przemysłowienia kraju. Ich zapowiedzią by­ło rozpoczęcie budowy wielkiej elektrowni na Dnieprze. W 1929 ostatecznie zerwano z NEP, wprowadzając gospodarkę planowa­ną centralnie, nie liczącą się z prawami ryn­ku. Został wówczas ogłoszony pierwszy plan pięcioletni. Jego gł. budową stał się kombinat hutniczy (zaprojektowany przez inżynierów amen), zlokalizowany na Uralu, z dala od linii kolejowej i kopalni węgla, nazwany później Magnitogorskiem. Budo­wano też inne zakłady przemysłu ciężkiego, zwłaszcza zbrojeniowego, nowe linie kolejo­we i kanały. W celu zrealizowania rozpo­czętych inwestycji zastosowano na wielką skalę pracę milionów więźniów.

Jednocześnie prowadzono intensywną kolektywizację rolnictwa. Przymusowa akc­ja zakładania kołchozów zamiast postępu przyniosła w rolnictwie katastrofę. Miliony chłopów zginęło wskutek represji, jeszcze więcej ludzi zmarło wskutek klęski głodu, która objęła znaczne obszary kraju, nie wy­łączając Ukrainy, spełniającej do tego czasu rolę spichlerza Rosji. Przywrócono więc reglamentację żywności oraz wprowadzono bony na niektóre artykuły przemysłowe (można było je realizować tylko w określo­nych, najczęściej przyzakładowych skle­pach). Nastąpiła dodatkowa deprecjacja pieniądza.

Formalnie od początku istnienia Rosji radz. najwyższą funkcję w państwie pełnił przewodniczący Rady Komisarzy Ludo­wych. W 1917-24 był nim Lenin, w 1924-30 A. Rykow, w 19301 W. Mołotow, w 19416 Stalin. Po śmierci Lenina, Stalin sprawujący funkcję sekretarza generalnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolsze­wików), a od 1925 Wszechzwiązkowej Ko­munistycznej Partii (bolszewików) ­WKP(b) doprowadził do tego, iż faktycznie stanowisko szefa partii bolszewickiej było ważniejsze od stanowiska szefa rządu. O rozwoju życia politycznego i społeczno­-gospodarczego Z.R. decydowały kolejne zjazdy WKP(b), mającej monopol na spra­wowanie władzy. Działalność innych partii została bowiem prawnie zakazana, a wszel­kie próby ich zorganizowania bezlitośnie tę­pione. W stale rozbudowywanym aparacie przymusu decydującą rolę odgrywał Zjed­noczony Państwowy Zarząd Polityczny, a od 1934 Ludowy Komisariat Spraw Wew­nętrznych. W 1933-37 była realizowana druga pięciolatka. W 1936-40 w skład Z.R. wchodziło 11 republik związkowych: Rosyjska Federacyjna SRR, Ukraińska, Białoru­ska, Kazaska, Turkmeńska, Uzbecka, Kir­giska, Tadżycka, Gruzińska, Armeńska i Azerbejdżańska (trzy ostatnie powstałe w miejsce Zakaukaskiej Federacyjnej SRR). 5 XII 1936 weszła w życie opracowana pod przewodnictwem Stalina nowa konstytucja stwierdzająca, iż Z.R. jest socjalistycznym państwem robotników i chłopów, powsta­łym w wyniku likwidacji kapitalistycznego systemu oraz zniesienia wyzysku człowieka przez człowieka. Zbiegło się to w czasie z nową falą represji, także wobec starych bol­szewików i kadry dowódczej Armii Czer­wonej. Konstytucja stanowiła, iż najwy­ższym organem w państwie, a zarazem je­dynym organem ustawodawczym jest Rada Najwyższa ZSRR, która miała powoływać najwyższy organ władzy wykonawczej ­Radę Komisarzy Ludowych. Przewodni­czącym Rady Najwyższej ZSRR został M. Kalinin, który tylko formalnie pełnił funk­cję głowy państwa radz., faktycznie o wszy­stkim decydował Stalin, wokół którego za­częła się tworzyć atmosfera niemal religijne­go kultu. Stalin ustanowił osobistą dyktatu­rę opartą na terrorze.

W polityce zagranicznej Z.R. ważną rolę odgrywały stosunki z Niemcami. Począt­kiem oficjalnej współpracy było podpisanie w 1922 układu w Rapallo, który dla obyd­wu stron stanowił wyjście z izolacji polity­cznej. W 1926 został podpisany radz.-niem. układ o przyjaźni. Opierając się na jego zasadach rozwinięto wszechstronną współpra­cę, w tym również wojskową. Oficerowie radz. szkolili się w akademiach niem., Ros­janie zaś udostępnili Niemcom tereny pod poligony.

W 1932 podpisany został polsko­-radziecki układ o nieagresji, ale stosunki pol.-radz. nie układały się dobrze. W 1934 Z.R. został przyjęty do Ligi Narodów. 23 VIII 1939 został zawarty radziecko­-niemiecki pakt o nieagresji, zw. paktem Ribbentrop-Mołotow. Pakt zawierał także tajny protokół ustalający rozgraniczenie stref wpływów w Europie między Niemca­mi a Z.R. po rozpoczęciu przez Niemcy działań wojennych. Przewidywał on aneksję wschodnich ziem pol. oraz państw nadbałtyckich przez Z.R. Konsekwencją porozu­mienia radz.-niem. była agresja Związku Radzieckiego na Polskę 17 IX 1939 i zajęcie przez Armię Czerwoną połowy ziem pol. 28IX 1939 został zawarty radziecko­-niemiecki układ o granicach i przyjaźni. W dziejach Z.R. rozpoczął się okres, w którym szczególne miejsce zajmowały stosunki z Niemcami i Japonią. W 1940 Z.R. anektował Litwę, Łotwę, Estonię, część terytorium fiń. oraz Besa­rabię. Tereny te zostały włączone jako Lite­wska SRR, Łotewska SRR, Estońska SRR, Karelofińska SRR, Mołdawska SRR.

Przyjaźń radz.-niem. nie trwała długo. 22 VI 1941 wojska niem. rozpoczęły atak na Z.R. Plany niem. przewidywały szybkie zdobycie Moskwy i Leningradu, ale nie po­wiodły się. Wojska niem. zostały odrzucone spod. Natomiast Niemcy okrążyli Leningrad i rozpoczęli jego blokadę, która trwała ok. 900. O klęsce wojsk hitlerowskich zadecydowała bitwa stalingradzka, stoczona na przełomie 1942/43, w której Niemcy doznali najwięk­szej klęski od początku wojny. Od tego mo­mentu front zaczął się przesuwać na za­chód, by w maju 1945 dojść do Berlina. Zwycięstwa na froncie wschodnim wzmocniły wyraźnie pozycję międzynarodową Z.R. Jako członek wielkiej koalicji anty­hitlerowskiej, Z.R. był współorganizato­rem konferencji Wielkiej Trójki w Tehera­nie, Jałcie i Poczdamie, które zdecydowały o losach Niemiec i powojennego porządku w Europie.

Z.R. był państwem zwycięskim, ale utra­cił ok. 30% majątku narodowego i ok. 20 mln mieszkańców. Mechanizm funkcjono­wania władzy pozostał ten sam, wojna u­trwaliła system totalitarny i nieograniczoną władzę Stalina, którego kult wzrósł do gra­nic niewyobrażalnych. W życiu wewnętrz­nym Z.R. wojna dawała jeszcze długo znać o sobie, wymordowano lub uwięziono setki tysięcy czerwonoarmistów, którzy powrócili z niewoli niem. (część siłą odesłali alianci). Podobnie rozprawiono się z kolaborantami. Kontynuowano przemieszczenia ludności, aby tym samym zmniejszyć siłę i zwartość republik narodowych. Z.R. tkwił w starym schemacie życia politycznego i gospodarcze­go. Polityka zagraniczna była ukierunkowa­na na ugruntowanie zdobytych pozycji jako mocarstwa militarnego, które podporządko­wało sobie znaczne obszary środkowows­chodniej Europy.

Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP), Nowaja Ekonomiczeskaja Politika, polityka gospodarcza i społeczna rządu radz. zapo­czątkowana w 1921. Rząd kierowany przez Lenina został zmuszony do odejścia od -ł komunizmu wojennego. N EP dopuszczała do udziału w gospodarce elementy kapita­listyczne, a więc istnienie drobnego pry­watnego przemysłu, handlu i łirm z kapita­łem zagranicznym. Na wsi w miejsce obo­wiązkowych dostaw wprowadzono tzw. podatek żywnościowy, uzależniony od wiel­kości gospodarstwa. Zmniejszyło to o poło­wę dotychczasowe obciążenia chłopów, którzy nadwyżkę produktów rolnych mogli sprzedawać na wolnym rynku. W latach NEP (1921-27) nastąpiło widoczne oży­wienie gospodarki i wzrost produkcji towa­rowej, zwłaszcza w mieście. Reprywatyzo­wano małe zakłady przemysłowe, zezwolo­no na otwarcie prywatnych sklepów, hoteli, restauracji. Nawiązano kontakty handlowe z Niemcami oraz ang. i amer. przedsiębior­cami. Widoczne jednak stawało się rozwarst­wienie społeczeństwa. Najlepiej sytuowani byli właściciele prywatnych firm (nepmani). Nie mogąc zarobionych pieniędzy przezna­czyć na inwestycje, prowadzili wystawny styl życia.

Wprowadzenie NEP, a więc ograniczonej gospodarki rynkowej, wywołało dyskusje w partii bolszewickiej. Przeciwnicy NEP twier­dzili, że prowadzi ona do restauracji kapitali­zmu w Związku Radzieckim. Wreszcie zwy­cięstwo odniosła grupa skupiona wokół Sta­lina, który dodatkowo forsował tezę o zagro­żeniu zewnętrznym. Przedstawił on plan szy­bkiej industrializacji kraju i kolektywizacji rolnictwa. Jego zrealizowanie miało wyka­zać wyższość gospodarki socjalistycznej nad kapitalistyczną. Przyniosło jednak olbrzy­mie straty i miliony ofiar.

kolektywizacja rolnictwa w Związku Ra­dzieckim. W czasie rewolucji październiko­wej na podstawie Dekretu o niemi ziemia została przejęta przez państwo i oddana w użytkowanie chłopom. Wojna domowa, a zwłaszcza polityka komunizmu wojenne­go zrujnowała wieś. W 1922-28 w związku z Nową Ekonomiczną Polityką nastąpiła częściowa odbudowa gospodarstw indywi­dualnych i wzrost produkcji rolnej. Wkrótce jednak w partii bolszewickiej zyskali przewa­gę zwolennicy szybkiej i całkowitej likwidacji gospodarstw indywidualnych. Uznawali oni bogatych (tzw. kułaków) i średniozamoż­nych chłopów za wrogów klasowych. Z chwilą gdy ideę kolektywizacji poparł Stalin, los gospodarstw indywidualnych został przesądzony. W 1928-29 skolektywizowano ok. 5% gospodarstw. Zasadniczy etap k.r. nastąpił w 1930-31. Zapoczątkowała go uchwała Biura Politycznego KC Wszech­związkowej Komunistycznej Partii (bolsze­wików) O przedsięwzięciach dotyczących lik­widacji gospodarstw kulackich w rejonach przyśpieszonej kolektywizacji. W myśl tej u­chwały specjalne grupy złożone zwykle z żoł­nierzy Armii Czerwonej, bezrolnych chło­pów, robotników i komsomolców dokony­wały podziału mieszkańców wsi na trzy gru­py. Pierwszą tworzyli ci, których uznano za "wrogów ludu", ludzi tych najczęściej roz­strzeliwano. Drugą grupę stanowili z reguły średniacy, których wywożono na odległe ob­szary syberyjskie, gdzie umieszczano ich w obozach koncentracyjnych lub osiedlano na terenach, które miano skolonizować. Trze­cią grupę stanowili chłopi, których również pozbawiono dobytku i wysiedlano, ale któ­rzy mogli podjąć pracę w tworzonych koł­chozach. Akcje "rozkułaczania" przeprowa­dzano najczęściej nocą. Ludzi skazanych na wywiezienie spędzano do wyznaczonych pun­któw, skąd wywożono specjalnymi pociąga­mi. Wszelkie próby oporu były tłumione bez­względnie. Wiele wsi opustoszało zupełnie. Akcja k.r. przyniosła ogromne straty w lu­dziach, obliczane na 6- 7 mln osób. Były to ofiary egzekucji, zmarli w transportach na daleką Północ i w obozach, a także ofiary potwornego głodu, który ogarnął wielkie ob­szary Związku Radzieckiego, gdy zniszczo­no gospodarstwa indywidualne, a nie zdoła­no jeszcze zorganizować kołchozów.

W 1939-40 na zagarniętych obszarach ­we wsch. Polsce, na Litwie, Łotwie, w Esto­nii, Besarabii i Bukowienie k.r. przepro­wadzono szybko i bezwzględnie, w połą­czeniu z masowymi aresztowaniami i de­portacjami.

Kolektywizacja przyniosła niepowetowa­ne straty radz. rolnictwu. Źle zorganizowa­ne kołchozy, niska wydajność z hektara, ni­skie ceny na produkty rolnicze - wszystko to sprawiło, że radz. wieś stała się na długie lata uosobieniem prymitywizmu i nędzy.

Zjednoczony Państwowy Zarząd Polity­czny, Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije (OGPU), cent­ralny organ radz. władz bezpieczeństwa działający 1922-34. Na początku 1922, w miejsce Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabo­tażem (tzw. Czeka), utworzono Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarstwiennoje Po­liticzeskoje Uprawlenije, GPU), którego kierownictwo objął F. Dzierżyński. Rola GPU w porównaniu z Czeka została począt­kowo ograniczona na rzecz prokuratury i sądów. W końcu 1922, w momencie proklamowania Związku Radzieckiego zmieniono nazwę na OGPU. Będąc centralą władz bezpieczeństwa podległą bezpośrednio Ra­dzie Komisarzy Ludowych, OGPU sprawo­wał praktycznie kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia państwa radz. Organy OGPU nie miały prawa wydawać wyroków, ale mogły na miejscu rozstrzeliwać, np. sprawców rozbojów. Uzyskały też prawo osadzania aresztowanych osób w obozach koncentracyjnych, których liczba szybko ro­sła. W pierwszym okresie działalności funkc­jonariusze OGPU dokonywali aresztowań dziesiątków tysięcy eserowców, mienszewi­ków i członków innych antybolszewickich ugrupowań politycznych. W 1926, po śmier­ci Dzierżyńskiego, szefem OGPU został W. Mienżynski. W 1928 OGPU zorganizo­wał proces pokazowy 52 inżynierów i techni­ków z Zagłębia Donieckiego, którzy rze­komo przeprowadzali akcje sabotażowe. Zakłady przemysłowe Zagłębia były jakoby głównym ośrodkiem działania kontrrewo­lucyjnej tzw. partii przemysłowej (prompar­tii) związanej z obcym kapitałem; w rzeczywistości była to jedna z wielu prowokacji zorganizowanych w 1930 przez OGPU. W tym czasie, w związku z przymusową ko­lektywizacją rolnictwa, rozbudowano od­działy zbrojne OGPU, które tłumiły opór chłopów. Najbogatszych z reguły rozstrzeli­wano na miejscu, miliony innych osadzono w obozach koncentracyjnych bądź przesied­lano na Syberię.

OGPU, wspólnie z wywiadem wojsko­wym, śledził działalność ros. organizacji e­migracyjnych, dokonując zamachów na ży­cie wielu znanych osób z tego środowiska. Znane są też inne akcje OGPU, np. wspie­ranie ruchów rewolucyjnych w państwach zachodnich czy drukowanie fałszywych banknotów zachodnich.

W 1930 OGPU przeniósł się do nowego gmachu na Łubiance w Moskwie. W sta­rym gmachu utworzono specjalne więzienie, zwane później izolatorem. W 1934 OGPU stał się częścią Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych.

Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrz­nych, Narodnyj Komisariat Wnutriennych Diel (NKWD), organ sprawujący kierowni­ctwo nad całością bezpieczeństwa państwa radz. w 1917-24, 1934-46. Pierwszym jego szefem był A. Rykow. Wobec powołania Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tzw. Czeka) rola NKWD była początkowo ograniczona, a w 1924 został on nawet przejściowo zlikwidowany. Po reaktywowa­niu NKWD w 1934 kierownictwo objął G. Jagoda, będący dotąd zastępcą szefa Zje­dnoczonego Państwowego Zarządu Polity­cznego, który jako Główny Zarząd Bezpie­czeństwa Państwowego stał się częścią NKWD i, jako policja polityczna, praktycz­nie go opanował. NKWD podlegały też mi­licja, służba ochrony pogranicza i inne spe­cjalne jednostki wojskowe, więziennictwo, obozy pracy przymusowej, straż pożarna, urzędy stanu cywilnego itp., dzięki czemu mógł sprawować całkowitą kontrolę nad lu­dnością państwa. NKWD otrzymał także nadzwyczajne uprawnienia sądownicze. Po­wołano specjalne kolegia, które po przepro­wadzeniu tajnego przewodu sądowego mog­ły skazywać na długoletnie więzienie, osa­dzenie w obozie koncentracyjnym czy zesła­nie do obozu pracy. Wyroki kolegiów nie podlegały apelacji, stąd wobec braku wszel­kiej kontroli kolegia te stały się głównym narzędziem terroru.

Do wzmożenia terroru posłużyło zain­spirowane przez służby NKWD, za wiedzą Stalina, zabójstwo członka KC i sekreta­rza Wszechzwiązkowej Komunistycznej Par­tii (bolszewików) S. Kirowa w Leningra­dzie (I XII 1934). Po zamachu wydano organom NKWD rozkaz przeprowadzania w trybie przyśpieszonym śledztwa przeciw osobom oskarżonym o terroryzm i natych­miast po ogłoszeniu wyroku ich rozstrzeli­wania, gdyż nie miały one podlegać prawu łaski. W następnych dniach w Leningra­dzie, Moskwie i innych miastach stracono kilkaset osób, często przypadkowo aresztowanych. Sprawa ta jednak posłużyła jako pretekst do rozprawienia się z G. Zinowje­wem i L. Kamieniewem oraz z innymi wy­bitnymi działaczami bolszewickimi z cza­sów rewolucji październikowej. W ciągu kil­ku miesięcy z Leningradu wywieziono do obozów koncentracyjnych kilkadziesiąt ty­sięcy członków partii bolszewickiej oskar­żonych o rzekomą przynależność do kontrrewolucyjnego "centrum Leningradzkie­go", kierowanego przez Zinowjewa. Nieba­wem ogłoszono, iż podobne "centrum" związane z Kamieniewem wykryto w Mos­kwie. W styczniu 1935 obaj zostali skazani na długoletnie więzienie. W sierpniu 1936 wraz z 14 innymi działaczami bolszewicki­mi zostali skazani przez sąd wojskowy w Moskwie na karę śmierci przez rozstrzelanie za przynależność "do centrum trockis­towsko-zinowjewoskiego" (tzw. moskiews­ki proces szesnastu). Wkrótce Stalin odwo­łał Jagodę z zajmowanego stanowiska, za­rzucając mu m. in opieszałość w likwidacji "opozycji". Miejsce Jagody zajął N. Jeżow, który polecił rozstrzelać wszystkich wyż­szych funkcjonariuszy i większość oficerów śledczych N K W D. Taki sam los spotkał odwołanych z zagranicy agentów. Przepro­wadzono nowy nabór do służby bezpieczeń­stwa, która w 1937 liczyła ok. 150 tys. funk­cjonariuszy. Nastąpiło wzmożenie represji w całym państwie wobec wszystkich obywateli, nie wyłączając członków partii. W 1937 w kolejnym procesie moskiewskim ska­zano na śmierć 13 działaczy bolszewic­kich, a rok później 18 działaczy z N. Bucha­rinem i Rykowem na czele. Represje objęły również przebywających w Związku Ra­dzieckim przywódców innych partii komunistycznych, w tym całe kierownictwo Ko­munistycznej Partii Polski. W 1937 roz­strzelano marsz. M. Tuchaczewskiego oraz l3 dowódców armii, 10 dowódców dywizji i kilka tysięcy oficerów Armii Czerwonej.

W całym kraju odbywały się procesy poka­zowe. Szczególne straty poniosła inteligenc­ja. Represjonowano także rodziny skaza­nych. W 1937-38 aresztowano ok. 7 mln osób, czyli blisko 5% ogółu mieszkańców Związku Radzieckiego.

W połowie 1938 szefem NKWD został Ł. Beria. Wówczas stopniowo łagodzono represje. Na polecenie Berii podjęto dzia­łania nad usprawnieniem pracy aparatu bezpieczeństwa. Powołano specjalne szko­ły dla funkcjonariuszy NKWD. W 1939­-40 służby NKWD odegrały główną rolę w deportacji ludności pol., a wiosną 1940 dokonały mordu 15 tys. oficerów pol. z Ko­zielska, Ostaszkowa i Starobielska, podjęły też współpracę z Gestapo w celu zwalczania pol. podziemia. W 1940 organizowały deportację Litwinów, Łotyszów i Estończy­ków. Na początku 1941 z NKWD wyodręb­niono Główny Komitet Bezpieczeństwa Pań­stwowego (Narodnyj Komitet Gosudar­stwiennoj Biezopasnosti, NKGB), który po wybuchu wojny niem.-radz. znalazł się pod wspólnym kierownictwem z NKWD. Dzie­łem służb bezpieczeństwa była w pierw­szych dniach wojny eksterminacja więźniów na terenach przygranicznych. Objęły one też kontrolę nad całymi siłami zbrojnymi, przemysłem zbrojeniowym i transportem. Oficerowie służb bezpieczeństwa w pierw­szym okresie wojny kontrolowali poczyna­nia dowódców i sztabowców poszczegól­nych jednostek Armii Czerwonej, zajmowali się wywiadem i kontrwywiadem, wydzie­lone oddziały wojsk NKWD pełniły rolę żandarmerii wojskowej i zabezpieczenia ty­łów. Były też jednostki NKWD walczące bezpośrednio na pierwszej linii frontu. W 1943 powołano samodzielną organizację kontrwywiadu SMERSZ [smiert' szpionom - śmierć szpiegom], podległą bezpośrednio Komisariatowi Obrony. Rozdzielono też ponownie NKWD i NKGB. W 19434 NKWD zajmowało się kolejno deportacją Karaczajów, Kałmuków, Czeczenów, Ingu­szów i Tatarów krymskich, następnie likwi­dacją Armii Krajowej i pol. konspiracji cywil­nej na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną. W 1946 NKWD przemianowano na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a NKGB na Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Komitet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, KGB).

B. LEWYCKIJ Terror i rewolucja, Wrocław 1990.

J. BAR­RON KGB, Warszawa 1991.

Stalin Józef, właśc. losif Dżugaszwili, ur. 1879, zm. 1953, radz. dyktator. Od 1898 czło­nek Socjaldemokratycznej Partii Robotni­ezej Rosji (SDPRR). Od 1903 członek partii bolszewickiej SDPRR(b), działający w Gru­zji i Azerbejdżanie. Od 1912 członek KC SDPRR(b), współredaktor pism partyjnych, m.in. "Prawdy". Kilkakrotnie aresztowany i zsyłany. W 1913-17 na zesłaniu na Syberii; zwolniony po rewolucji lutowej w 1917 przy­był do Piotrogrodu. W pierwszym radz. rzą­dzie komisarz ludowy ds. narodowości; w czasie wojny domowej 1919-20 komisarz lu­dowy kontroli państwowej, jednocześnie członek Rady Wojskowo-Rewolucyjnej Re­publiki, członek rad wojskowo-rewolu­cyjnych Frontu Wschodniego, Południowe­go i Południowo-Zachodniego. W 1922 po XI Zjeździe Rosyjskiej Komunistycznej Par­tii (bolszewików) wybrany na sekretarza ge­neralnego KC. Wobec choroby Lenina stał się faktycznym przywódcą partii i państwa radz. Po śmierci Lenina stopniowo wyelimi­nował z życia politycznego pozostałych gł. działaczy partyjnych, których (np. L. Ka­mieniewa, N. Bucharina, G. Zinowjewa) po­lecił w końcu rozstrzelać jako "wrogów lu­du" (L. Trockiego skazano na banicję). Kie­rował opracowaniem i realizacją programu industrializacji oraz planu przyśpieszonej masowej kolektywizacji rolnictwa (1929-30), którą przeprowadzono bezwzględnie; stoso­wano represje, m.in. zsyłając do obozów set­ki tysięcy bogatszych chłopów. Doprowa­dziło to do klęski głodu. Zwiększenie represji towarzyszących "budownictwu socjalizmu" miała usprawiedliwiać głoszona przez S. teza o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę wzmacniania się socjalizmu. Wskutek tego rozbudowano aparat represji, stojący ponad prawem. Koncentracja władzy w rękach S. oraz tworzenie wokół jego osoby atmosfery absolutnego autorytetu i nieomylności cha­rakteryzowały radz. totalitaryzm. Jako jeden z czołowych działaczy Międzynarodówki Komunistycznej (Komi­nternu), po śmierci Lenina faktycznie nią kierujący, S. narzucał jej swoje koncepcje i wprowadzał metody administrowania ru­chem robotniczym i ingerowania w sprawy poszczególnych partii komunistycznych (np. rozwiązanie Komunistycznej Partii Polski w 1938 i stracenie jej przywódców, a także działaczy innych partii komunistycznych, przebywających w Związku Radzieckim). Stosowane z inicjatywy S. represje dotknęły także kadrę dowódczą Armii Czerwonej z M. Tuchaczewskim na czele, dziesiątki gene­rałów i tysiące oficerów. Stało się to w mo­mencie, gdy Hitler przygotowywał się do podboju Europy. Na braku gotowości do wojny Związku Radzieckiego zaciążyła też błędna ocena S. sytuacji politycznej i strate­gicznej. 23 VIII 1939 zawarł z Niemcami u­kład o nieagresji i porozumienie o rozbiorze Polski. 5 III 1940 zatwierdził decyzję o roz­strzelaniu ok. 15 tys. polskich oficerów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz ok. 7 tys. Polaków przebywających w radz. więzieniach z racji swego pochodzenia lub działalności patriotycznej.

Podczas wojny z Niemcami S. był premie­rem (od maja 1941) i przewodniczącym Pań­stwowego Komitetu Obrony (19415) oraz naczelnym dowódcą radz. sił zbrojnych. Uczestniczył w konferencjach w 1943 w Te­heranie, w 1945 w Jałcie na Krymie i w Pocz­damie, współdecydując o najważniejszych problemach wojny i przyszłego pokoju. Po wojnie, aż do śmierci, nie osłabiając polityki terroru i represji kierował działalnością partii i państwa radzieckiego.

M. MIKELN Stalin, Warszawa 1990.

10

---