Zachowanie zdrowotne

i jego związek ze

zdrowiem

Uwarunkowania stanu

zdrowia:

1.

Czynniki środowiska naturalnego

2.

Czynniki demograficzne

3.

Czynniki społeczno-ekonomiczne

4.

Czynniki psychologiczno-kulturowe

5.

Czynniki polityczno-administracyjne

6.

Czynniki związane z organizacją i funkcjonowaniem
systemu opieki zdrowotnej

Zachowania zdrowotne

Definicja

To wszelka aktywność jednostki

będąca elementem codziennego

życia i wpływająca na stan jego

zdrowia

4

Zachowania zdrowotne -

definicja

• To takie zachowania, które

wywołują pozytywne lub negatywne
skutki zdrowotne u osób je
realizujących.

• To zarówno reakcje na sytuacje

związane ze zdrowiem (a więc w
odpowiedzi na stan naszego zdrowia),
jak i wynikające z postaw zachowania
wpływające na stan tego zdrowia.

1. Zachowania prozdrowotne

2. Zachowania antyzdrowotne

5

Zachowania zdrowotne

a zachowania medyczne

• Zachowania zdrowotne oparte są na

szerokiej definicji zdrowia i związane z
wieloma obszarami aktywności ludzi,
mającej wpływ na ich zdrowie

• Zachowania medyczne to jedynie

część ludzkiej aktywności, mająca
związek z korzystaniem z instytucji
medycznych

• Kategoria zachowań medycznych

wyrasta z biologicznego rozumienia
zdrowia

Podział zachowań zdrowotnych

Zachowania zdrowotne w profilaktyce

Zachowania zdrowotne w chorobie

Zachowania zdrowotne w rehabilitacji

Związkami zachowań zdrowotnych ze zdrowiem

zajmuje się epidemiologia behawioralna a choroby powstałe

głównie w związku z zachowaniami zdrowotnymi nazywa

się chorobami zachowaniozależnymi lub chorobami z

wyboru.

7

Rodzaje zachowań

zdrowotnych i kryteria ich

wyodrębnienia

Kryterium stanu zdrowia człowieka
1. Zachowania „w zdrowiu” (prozdrowotne,

antyzdrowotne, profilaktyczne)

2. Zachowania w „chorobie” (dwa etapy: gdy

człowiek czuje się chory i gdy chorobę ma

zdiagnozowaną)

Krótko: chodzi o zachowania [zdrowotne] ludzi

zdrowych i ludzi chorych

8

Rodzaje zachowań

zdrowotnych i kryteria ich

wyodrębnienia

Kryterium źródła inspiracji [do działań]
1. Zachowania inspirowane przez instytucje

medyczne

2. Zachowania inspirowane kulturowo
Kryterium podmiotu/przedmiotu działań
1. Zachowania jednostkowe/skierowane na

jednostkę

2. Zachowania zbiorowe/skierowane na

zbiorowość

9

Kryterium skutków dla organizmu
(w sensie medycznym)
1.

Zachowania biopozytywne

2.

Zachowania bionegatywne

Kryterium posiadanej wiedzy medycznej
1.

Zachowania laików

2.

Zachowania profesjonalistów

Rodzaje zachowań

zdrowotnych i kryteria ich

wyodrębnienia

Rodzaje zachowań

zdrowotnych

- prozdrowotne (biopozytywne) wykazujące
pozytywny wpływ na zdrowie i mające na celu lub
dajace w efekcie podtrzymanie, umacnianie lub
przywracanie zdrowia i sprawności

- antyzdrowotne (bionegatywne) mające negatywny
wpływ na zdrowie, wywołujące jego zagrożenie,
chorobę lub utratę sprawności, utrudniające
profilaktykę, wczesne rozpoznanie oraz opóźniające
leczenie i rehabilitację

11

Rodzaje zachowań

zdrowotnych i kryteria ich

wyodrębnienia

Kryterium relacji z przedmiotem

(jednostkowym/zbiorowym) oddziaływania

1. Zachowania bezpośrednio skierowane

na zdrowie

np. szczepienia ochronne

2. Zachowania pośrednio skierowane na

zdrowie

np. zadrzewianie

12

Społeczno-kulturowe

uwarunkowania zachowań

zdrowotnych

Uwarunkowania kulturowe
• Konkretnie związane z kulturą zdrowotną (będącą

elementem kultury w ogóle) jako systemem wartości
i norm kojarzonych ze zdrowiem: zarówno fizycznym,
jak i psychicznym, jednostkowym i zbiorowym,
ujmowanym subiektywnie, ale i obiektywnie.

• Innymi słowy to: systemy wartości, kulturowe wzory

zachowań, wyobrażenia, nawyki nabyte w okresie
socjalizacji

13

Uwarunkowania kulturowe

1.

Wyobrażenia o zdrowiu i chorobie

2.

Wiedza na temat przyczynowości chorób

3.

Odczuwanie, postrzeganie i opisywanie objawów
chorobowych

4.

Postawy i zachowania wobec własnej choroby

5.

Styl życia (jako decydujący czynnik determinujący
zdrowotność danej zbiorowości)

•

Zwyczaje kulinarne (co i jak jemy)

•

Wykorzystanie czasu wolnego (wypoczynek i rekreacja)

•

Higiena osobista i środowiska

•

Stosunek do używek (alkohol, nikotyna, narkotyki)

•

Zwyczaje związane z życiem płciowym

14

Społeczne uwarunkowania

zachowań zdrowotnych

Wpływ na nasze zachowania zdrowotne

ma nasze położenie społeczne, czyli

usytuowanie na drabinie warstw/klas

społecznych: od najniższej do najwyższej.

Pojęcie stratyfikacji:

hierarchiczny układ poziomów położenia społ.,

wyróżnionych ze względu na zakres władzy,

prestiż i bogactwo. Poziomy te to warstwy (łac.

stratum = posłanie, warstwa), w sensie

ekonomicznym - klasy. Empirycznie

przynależność do nich ustala się na podstawie

kryteriów mierzalnych (wysokości dochodów,

wykształcenia, prestiżu zawodu).

15

Społeczne uwarunkowania

zachowań zdrowotnych -

prawidłowości

Im niższa warstwa/klasa społeczna, tym większa tolerancja

na objawy chorobowe, tym bardziej ograniczone korzystanie z
usług medycznych.

Pacjenci z warstw/klas wyższych wykazują mniejszą

tolerancję na pojawienie się problemów emocjonalnych i
zaburzeń w sferze zdrowia psychicznego i sami inicjują leczenie
szpitalne. Członkowie warstw/klas niższych traktują aberracje
jako normę, trafiają na leczenie w wyniku interwencji
zewnętrznej.

Im wyższa warstwa/klasa społeczna, tym wyższe

wymagania jej członków dotyczące opieki medycznej.

16

Społeczne uwarunkowania

zachowań zdrowotnych -

prawidłowości

1.

Wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie skłonność
do uzależnienia korzystania z pomocy medycznej od
charakteru dolegliwości.

2.

Im wyższe wykształcenie, tym bardziej krytyczne
sądy pod adresem opieki medycznej i większa
skłonność do uzyskania porad kilku lekarzy.

Im wyższa pozycja społeczna (wykształcenie,

stanowisko, status materialny), tym bardziej
prozdrowotny styl życia (deklarowany).

Prozdrowotnym zachowaniom
(deklarowanym) sprzyja też wielkomiejskość.

17

Zachowania antyzdrowotne

Zaliczamy do nich:
1.

Picie alkoholu

2.

Palenie tytoniu (papierosów)

3.

Zażywanie narkotyków

Co w tym przypadku obejmuje, czego dotyka?

1.

Selektywna ocena informacji (na temat szkodliwości i
korzyści)

2.

Rangowanie zdrowotnego wpływu różnych czynników ryzyka
(są rzeczy szkodliwsze)

3.

Wyłączanie siebie z grona zagrożonych (mnie to nie dotyczy...)

4.

Potrafię nad tym zapanować

5.

Straty byłyby większe niż korzyści

Alkohol – prawidłowości, liczby,

skutki

1.

Płeć: mężczyźni piją 3-, 4-krotnie więcej niż kobiety

2.

Wykształcenie: najwięcej piją osoby z wykszt. zasadn.

3.

Wykształcenie plus płeć: u mężczyzn, im wyższe
wykształcenie, tym niższe spożycie; u kobiet – odwrotnie

4.

Praca lub jej brak: najwięcej piją bezrobotni (dwa razy
więcej niż oficjalna średnia (7-8 litrów czystego spir.)

5.

Miejsce zamieszkania: więcej pije się na wsi (dominuje
wódka), mniej w mieście (tu piwo)

6.

Obniża się wiek inicjacji alkoholowej (szkoła
podstawowa), okazją – najczęściej imprezy rodzinne;

7.

Skutki społ.: degradacja zdrowotna (1 mln plus 2 mln),
zgony i samobójstwa, dezintegracja rodzin, degradacja
społeczna i zdrowotna (ok. 3 mln osób), przestępczość

18

19

Alkohol – wzory spożywania

1. Romański (kraje śródziemnomorskie;

dominuje wino)

2. Anglosaski (w Europie Brytyjczycy,

Irlandczycy, mieszkańcy krajów

germańskich; piwo i drinki)

3. Północno-, środkowo- i

wschodnioeuropejski (wódka); zwyczaje

jednak się zmieniają, w Polsce pije się dziś

dużo więcej piwa niż wódki...

Style picia

• Neurasteniczny – „uspokajający”, tonujący napięcie,

odprężający

• Dionizyjski – wynikający z chęci oderwania się od nużącej

rzeczywistości (break on through to the other side)

• Kontaktywny – „protowarzyski”,
ośmielający do kontaktów z innymi,
przełamywania dystansu międzyludzkiego
• Heroiczny – dodający odwagi,
zapewniający poczucie mocy
• Samobójczy – topienie smutków w alkoholu w

przekonaniu, że jesteśmy tych smutków/kłopotów
współwinni lub że nie potrafimy się z nimi uporać, że na to
nie zasługujemy

• Ucieczkowy, społeczny, w poszukiwaniu przyjemności

20

Uzależnienie od alkoholu

- Kryteria WHO pozwalające na rozpoznanie alkoholizmu

(zespołu uzależnienia od alkoholu)

Głód alkoholu (silna potrzeba lub przymus picia)

Utrata kontroli nad piciem (niemożność skutecznego decydowania o

ilości wypitego alkoholu oraz momencie zaprzestania picia)

Występowanie zespołu abstynencyjnego

Wzrost tolerancji na alkohol

Narastająca ilość czasu poświęcana alkoholowi

Kontynuowanie picia pomimo narastających problemów życiowych i

rodzinnych z tym związanych

Zaburzenia neurologiczne

ISTOTĄ UZALEŻNIENIA JEST UTRATA KONTROLI NAD

ILOŚCIĄ WYPIJANEGO ALKOHOLU A NIE JEGO

OBIEKTYWNA ILOŚĆ. UTRATA KONTROLI JEST

NIEODWRACALNA I NIE MOŻE BYĆ PRZYWRÓCONA

LECZENIEM !!!!

Fazy rozwoju alkoholizmu

wg Jellinka

• Faza wstępna

– picie związane jest zawsze z konkretnym

powodem ale przyszły alkoholik szuka okazji. Występuje

podwyższenie tolerancji alkoholu.

• Faza zwiastunów –

rozpoczyna się od wystąpienia

pierwszych palimpsestów (niepamięć okresów upicia się po

dawkach nie zaburzających w istotny sposób zachowania).

Natrętna, stała myśl o alkoholu, picie staje się potrzebą.

Rozpoczyna się picie w tajemnicy przed otoczeniem.

• Faza ostra (krytyczna) –

pierwsze dawki powodują utratę

kontroli nad piciem, powodują niepohamowaną chęć picia i

kończą się upojeniem. Pojawia się picie poranne by

przywrócić zdolność do normalnego funkcjonowania.

• Faza chroniczna (zejściowa)

– pojawiają się ciągi pijacze,

obniża się tolerancja na alkohol

Wpływ alkoholu na organizm

• Układ krążenia

- (nadciśnienie tętnicze, przedwczesna miażdżyca,

napadowe zaburzenia rytmu serca, kardiopatia rozstrzeniowa,

udary mózgu)

• Układ pokarmowy -

(refluks żołądkowo-przełykowy, zapalenie

przełyku, ostre i przewlekłe zapalenie żołądka, marskość wątroby,

żylaki przełyku, zaburzenia wchłaniania szczególnie Vit. B1, E)

• Układ nerwowy -

(psychozy alkoholowe, otępienie)

• Nowotwory

- (jamy ustnej, przełyku, krtani, wątroby)

• Zaburzenia hematologiczne -

(anemia z niedoboru żelaza i kwasu

foliowego. małopłytkowość)

• ciąża (alkoholowy zespół płodowy: zaburzenia funkcji OUN,

niedobór wzrostu i masy ciała, mikrocefalia, dysmorfia twarzy,

nieprawidłowości anatomiczne)

24

Palenie tytoniu – trendy

ostatnich lat

Płeć i miejsce zamieszkania:
•

Wzrost udziału dziewcząt i kobiet wśród palaczy

(podobno obecnie sięga po papierosy co czwarta

kobieta/23 proc., w wieku 16+, gdy 30-40 lat temu paliła

do siódma). Wzrosła też liczba kobiet mieszkających na

wsi, które zaczęły palić, zmniejszyła się natomiast liczba

palących mężczyzn - mieszkańców wsi.

•

Pali generalnie co drugi mężczyzna (47 proc.)

Globalnie:
•

Łącznie pali ok. 40 proc. dorosłych Polaków

•

Około 10 mln Polaków pali 15-20 papierosów dziennie!

Prognoza: 40 proc. nałogowych palaczy umrze przed 65.

rokiem życia, a spośród niepalących tylko 15 proc.

Palenie tytoniu

•

Zawód: Najczęściej palą: robotnicy wykwalifikowani

•

i niewykwalif. oraz bezrobotni (50-60 proc.), gdy w kadrze

kierowniczej i inteligencji co czwarta osoba, podobnie

wśród uczniów i studentów.

•

Wykształcenie: pali co druga osoba z wykszt.

zasadniczym zawodowym i co czwarta z wyższym.

•

Skutki: Palenie tytoniu to najważniejsza przyczyna

przedwczesnej umieralności w Polsce.

•

Palenie koreluje z nowotworami: przełyku, wargi,

języka, jamy ustnej, krtani, żołądka, wątroby, pęcherza,

nerek, trzustki, szyjki macicy.

•

Sprzyja zapaleniu płuc, zwyrodnieniu mięśnia sercowego,

nadciśnieniu, miażdżycy, wrzodom żołądka i dwunastnicy

(uwaga na skutki palenia przez kobiety w ciąży – co

trzecia tak robi - i palenia przy dzieciach)

25

Wpływ palenia tytoniu na

zdrowie

W latach 70-tych i 80-tych wypalano w Polsce średnio 2600 sztuk

papierosów co było jednym z najwyższych wskaźników na

świecie (w 1982 r. paliło 62% mężczyzn i 32% kobiet !!). W 1999

r. paliło 39% mężczyzn i 19% kobiet. Pali 20% kobiet

ciężarnych !!

-

Nowotwory

-

Nienowotworowe schorzenia górnych dróg oddechowych

-

Choroby układu krążenia

-

Schorzenia przewodu pokarmowego

-

Wpływ na płód (nikotyna przechodzi swobodnie przez łożysko

natomiast jej eliminacja przebiega znacznie wolniej niż u matki

dając wysokie stężenia w krwi płodu. Nikotyna występuje też w

mleku kobiet karmiących)

27

Narkomania – definicja,

objawy

To stałe bądź okresowe przyjmowanie, w celach

niemedycznych, środków odurzających, psychotropowych

bądź zastępczych, w wyniku którego może wystąpić

uzależnienie.

Objawy uzależnienia od narkotyków to:
•

Przymus przyjmowania środka odurzającego

•

Psychiczne, fizyczne uzależnienie od jego działania

(bez tego funkcjonowanie jest niemożliwe)

•

Tendencja do zwiększania dawki

•

Łamanie wszelkich barier stających na przeszkodzie w

zdobyciu środka odurzającego

28

Narkomania – zależności,

skutki

Wiek: to głównie problem ludzi młodych (16-34 lata), z tendencją

wzrostową w populacji do 24. roku życia

Co sprzyja:
•

dezintegracja z najbliższym środowiskiem

•

stan anomii, czyli chaosu wśród norm i wartości, zanik

jednoznacznych drogowskazów postępowania

•

duże ośrodki miejskie (prawo popytu i podaży, słabsza kontrola

społeczna)

Skutki:

zdrowotne, społeczne, przestępczość, prostytucja,

epidemiologiczne (HIV)

Wpływ sposobu odżywiania się

na stan zdrowia

- Błędy związane z nadmiernym odżywianiem: nadmierna

ilość kalorii w stosunku do zapotrzebowania, zbyt wysoka

ilość kalorii pochodząca ze spożycia tłuszczów, nadmiar

tłuszczów zwierzęcych zawierających wielonasycone kwasy

tłuszczowe, nadmiar prostych cukrów, nadmiar Na,

nadmierne spożycie alkoholu

- Błędy związane z niedostatecznym odżywianiem: zbyt niska

ilość energii ze spożycia cukrów złożonych, zbyt niskie

spożycie jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych,

zbyt niskie spożycie błonnika, niedobór Ca, Mg i K, niedobór

jodu w niektórych obszarach Polski, niedobór białka i żelaza

szczególnie w środowiskach zaniedbanych

Choroby mające związek z

błędami w żywieniu:

• Miażdżyca tętnic

• Nadciśnienie tętnicze

• Cukrzyca typu 2

• Nadwaga i otyłość

• Nowotwory

• Osteoporoza

• Próchnica zębów

• Wole endemiczne

• Niedokrwistość

• Nawykowe zaparcia

• Opóźnienie rozwoju fizycznego i dojrzewania

Wpływ aktywności fizycznej na

zdrowie

Regularne ćwiczenia fizyczne powodują:

Zmniejszone ryzyko choroby niedokrwiennej serca

Obniżenie ciśnienia krwi

Poprawę profilu lipidowego surowicy krwi

Poprawę tolerancji glukozy

Poprawę bilansu energetycznego

Poprawę metabolizmu tkanki kostnej (zmniejszenie skłonności

do osteoporozy)

Zwiększenie aktywności fibrynolitycznej osocza

Poprawę sprawności i odporności psychicznej

Zapobiegają patologii społecznej, szczególnie wśród młodzieży

Dziękuję za uwagę

Źródło:
• „

ZACHOWANIE ZDROWOTNE I JEGO ZWIĄZEK ZE ZDROWIEM

(ppt)” dr hab. n. med. Zbigniew Ciemniewski PWSZ NYSA 2006