TEMAT: Behawioralne wyznaczniki zdrowia - zachowania zdrowotne.
Ważnym elementem ochrony zdrowia jest jego profilaktyka i prewencja, których głównym celem jest kształtowanie zachowań zdrowotnych w oparciu o behawioralne wyznaczniki zdrowia. Cechą charakterystyczna tego typu działań jest akcentowanie wagi indywidualnych zachowań jako czynnika, od którego zależy utrzymanie i umacnianie zdrowia. Dowartościowanie znaczenia behawioralnych uwarunkowań zdrowia jest naturalną konsekwencją rozszerzających się chorób cywilizacyjnych, oraz potrzeby kształtowania pożądanych dla zdrowia zachowań poszczególnych osób i większych zbiorowości. Ten typ działań związany jest z drugą rewolucją zdrowotną, której siłą sprawczą są poszczególni ludzie przejmujący odpowiedzialność za własne zdrowie, podporządkowując mu styl życia, mającą na celu umocnienie potencjału zdrowotnego jednostki, czyniąc z niej poniekąd twórcę własnego zdrowia, nie zapominając jednak o wyspecjalizowanych formach leczenia.
Przy omawianiu wyznaczników zdrowia warto wspomnieć o koncepcji „pola zdrowotnego”, rozwiniętej prze Lalonde'a, zakładającej że „pole zdrowotne” składa się z czterech zasadniczych elementów określających zdrowie: biologii człowieka w 16%, środowiska w 21%, stylu życia w 53% i opieki zdrowotnej w 10%. Dla kształtowania zachowań zdrowotnych najważniejszym elementem pola Lalonde'a jest styl życia oraz jego interakcje z pozostałymi elementami.
Mówiąc o zachowaniach zdrowotnych wyróżnia się dwa niezmiernie ważne obszary zagadnień. Po pierwszy, istotne są informacje w kwestii wartości zdrowotnej poszczególnych kategorii zachowań, czyli określenie które zachowania są zdrowotnie pozytywne, a które szkodliwe oraz w jakich okolicznościach ujawniają one te cechy. Po drugie, niezbędna jest wiedza o tym, jak ludzie rzeczywiście zachowują się w sferze zdrowia oraz jakie są czynniki warunkujące te zachowania. Badania psychologiczne nad zachowaniami zdrowotnymi toczą się dwoma nurtami. Pierwszy z nich dotyczy badań, które zajmują się zachowaniami jako przyczyną chorób lub stanu zdrowia, czyli zależnościami między stosowanymi przez ludzi sposobami zmagania się z trudnościami życiowymi a zdrowiem. Drugi nurt to badania, w których zachowania zdrowotne są niejako obiektem analizy samej w sobie, jako szczególny przypadek zachowań w ogóle. W tym nurcie badacze starają się wyróżnić czynniki leżące u podstaw zachowań zdrowotnych, dokonać charakterystyki zachowań uważanych za prozdrowotne, nie podając analizie związku miedzy zachowaniami zdrowotnymi a zdrowiem.
W terminologii zachowań zdrowotnych związanych z promocją zdrowia centralną kategorią stało się pojęcie „stylu życia”, oznaczające generalnie ujęte wzory szeroko rozumianej konsumpcji czy życia w ogóle. Wybrane ze względu na ich pozytywny wpływ na zdrowie, bądź negatywnie oceniane z tego wzglądu zachowania czy zwyczaje jednostki, które ona sama podejmuje z własnej woli.
Istnieją trzy zasadnicze typy definicji zachowań zdrowotnych. Pierwsza odwołuje się do świadomości jednostki oraz formułowanych prze nią celów podejmowanych działań, jako kryterium wyróżniające zachowania związane ze zdrowiem spośród innych rodzajów aktywności człowieka. Drugi typ definicji charakteryzuje się akcentowaniem związku zachowań ze zdrowiem, czyli zachowania zdrowotne obejmujące tę klasę zachowań, których skutki są korzystne lub nie korzystne dla zdrowia, przy czym stan zdrowia oceniany jest z punktu widzenia naukowej wiedzy medycznej. Trzeci rodzaj definicji oraz systematyzacji zachowań związanych ze zdrowiem obejmuje te określenia, w których uwzględnia się zarówno świadomościowe, jaki i funkcjonalno-obiektywne aspekty, określające relacje zachowanie-zdrowie. Pierwsza definicja wymienia następujące zachowania zdrowotne:
wellness behaviour - aktywność podejmowana przez osobę zdrową w celu uzyskania wyższego poziomu swojego zdrowia;
preventive health behaviour - aktywność podejmowana prze osobę uważająca się za zdrową w celu zapobieżenia chorobie lub wykryciu jej w asymptomatycznym stanie;
at - risk - aktywność podejmowana prze osobę uważająca się za zdrową ale znajdującą się w stanie zwiększonego ryzyka dla określonego elementu zdrowia, ukierunkowaną na zapobieganie skutkom tych zagrożeń lub rozpoznaniu ich w asymptomatycznym stanie;
illness behaviour - aktywność podejmowana przez osobę dostrzegającą u siebie chorobę, podejmowane w celu określenia stanu zdrowia i uzyskaniu odpowiednich środku zaradczych;
self - care behaviour - aktywność podejmowana przez osobę uważającą się za chorą, podejmowane w celu poprawy swojego stanu zdrowia, obejmujące minimalny udział terapeuty oraz niewielkie uzależnienie od otoczenia i ograniczanie przypisywanych jej zadań;
sick - role- behaviour - aktywność podejmowana przez osobę uważającą się za chorą, ukierunkowane na poprawę swojego stanu zdrowia przez podjęcie leczenia, pełne uzależnienie od otoczenia i ograniczenie zadań przypisanych osobie.
Zachowania zdrowotne wyróżnione w drugiej definicji to: zrównoważona dieta, regularne ćwiczenia fizyczne, zapewnienie wypoczynku i odprężenia, niestosowanie używek.
Zachowania zdrowotne ujęte w trzeciej definicji to takie, które rozpatrywane pod kątem pewnej wiedzy są związane ze zdrowiem i ujmowane w znaczeniu ustalonym przez ten system wiedzy.
Wymienione definicje posiadają trzy wspólne elementy: pojęcie zachowań lub inne pokrewne, np. styl życia, pojęcie zdrowia, relację zachowanie - zdrowie
Wyróżnienie tych elementów w decydującym stopniu wyznacza obszar i kierunek konceptualizacji. Najbardziej ogólne ramy zarysowuje trzeci wyróżniony tu element - związek zachowań ze zdrowiem - który jednak nie jest jedynym czynnikiem warunkującym stan zdrowia. Prawdopodobieństwo wystąpienia choroby o podłożu zachowaniowym zależy od liczby, charakteru, natężenia i interakcji behawioralnych czynników ryzyka. Poszczególne zachowania jako promotory określonego schorzenia mogą się najpierw sumować - dając efekt addytywny - czyli prawdopodobieństwo schorzenia rośnie proporcjonalnie do wagi poszczególnych czynników. Może mieć również miejsce efekt synergistyczny - obecność jednego zachowania dodatkowo zmaga szkodliwe działanie innego zachowania lub czynnika środowiskowego lub efekt neutralizujący - gdy jedno zachowanie redukuje negatywny wpływ innego zachowania. Przy zachowaniach zdrowotnych stosuje się również pojęcie behawioralnego czynnika ryzyka czyli czynnika wskazującego jedynie na prawdopodobny związek niektórych zachowań ze zdrowiem.
Ważnym elementem zachowań zdrowotnych jest Model Przekonań Zdrowotnych związany głównie z zachowaniami profilaktycznymi, nawiązujący do psychologicznej teorii decyzji SEU, według której decyzja o podjęciu określonej aktywności jest efektem dokonywanej przez osoby oceny użyteczności wyników i prawdopodobieństwa ich otrzymania. Model ten zasługuje na uwagę ze względu na:
zwrócenie uwagi na osobę biorcy świadczeń medycznych, czyli na wagą podmiotowego wymiaru zdrowia;
problem wyznaczników zachowań zdrowotnych osadzonych w ramach szerszych założeń teoretycznych, odnoszących się do zachowania człowieka;
zachowania zdrowotne jako „obiekty” posiadające swoje znaczenie;
wyeksponowanie poszukiwania znaczenia zachowań zdrowotnych w obszarze świadomości podmiotu z uwzględnieniem jego przekonań, oczekiwań, poglądów jako czynników leżących u podstaw zachowań zdrowotnych;
wyróżnienia dwóch grup układów czynników - układu warunków składających się na gotowość do zachowań zdrowotnych i układu warunków „zarządzających” przebiegiem aktywności.
Kolejnym modelem zasługujący ma uwagę jest model Wallstonów - Health Locus of Control - ujmujący zależność miedzy poczuciem kontroli a wykonywaniem działań zdrowotnych. W założeniu przyjmuje się ze osoby z wewnętrzną lokalizacją poczucia kontroli są bardziej skłonne do przejmowania odpowiedzialności za własne zdrowie i podejmowania wysiłków w celu zachowania dobrego samopoczucia, unikania wypadków, chorób, niż osoby z zewnętrzną lokalizacją poczucia kontroli. W tym modelu istnieją trzy nie zależne wymiary poczucia kontroli:
wewnętrzne - przekonanie, że zdrowie zależy od naszego zachowania;
zewnętrzne - przekonanie, że zdrowie zależy od udziału innych osób obdarzonych mocą;
zewnętrzne - przekonanie, że czynnikiem decydującym o zdrowiu jest los lub przypadek;
Postawa wobec oficjalnego systemu opieki zdrowotnej uwarunkowana jest:
nawykami zdrowotnymi - wytwarzanymi we wczesnym okresie dzieciństwa, stylem radzenia sobie z sytuacjami trudnymi - szczególnie istotny czynnik w odniesienie do osoby chorej, oceną własnego zdrowia - stała dla jednostki ocena podatności i odporności na zachorowania, motywami zdrowotnymi - stopniem zainteresowania sprawami zdrowia ściśle związanymi z pozycją zdrowia w hierarchii celów życiowych jednostki.
Częstym sposobem analizowania zachowań zdrowotnych jest ich ocena pod kontem zakresu zachowań podejmowanych przez ludzi , odnoszących się do: diety, palenia tytoniu , używania alkoholu, aktywności fizycznej oraz zachowań podejmowanych w związku z wykonywaną pracą; jak również niektórych podmiotowych uwarunkowań gotowości do zachowań zdrowotnych.
Bibliografia:
Elementy psychologii zdrowia, G. Dolińska-Zygmunt, wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996
Katarzyna Caban , Dorota Gadzała gr.Z1
Kierunek: Zdrowie publiczne
Przedmiot: Psychologia ( seminaria 2007)
2