OSTATNI - 7 - WYKŁAD Z PROPEDEUTYKI PSYCHOLOGII ZDROWIA I JAKOŚCI ŻYCIA ODBĘDZIE SIĘ 22.01 O GODZ. 16.00 W AULI WYDZIAŁU PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII. NA WYKŁAD ZAPROSZENI SĄ ZARÓWNO STUDENCI TRYBU STACJONARNEGO JAK I WIECZOROWEGO.
NA WYKŁADZIE PT. PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIA PSYCHOLOGII ZDROWIA I JAKOŚCI ŻYCIA:
PRZEDSTAWIONY ZOSTANIE ZARYS PROGRAMU PROFILU ZAWODOWEGO.
PSYCHOLOGOWIE PRAKTYCY OPOWIEDZĄ O MOŻLIWOŚCIACH. ZAWODOWYCH, JAKIE MAJĄ STUDENCI KOŃCZĄCY PROFIL ZAWODOWY.
PRZEDSTAWIONE ZOSTANĄ OBSZARY PRACY NAUKOWO-BADAWCZEJ, W JAKIE WŁĄCZANI SĄ STUDENCI PROFILU.
Wykład 4
STRES A ZDROWIE I JAKOŚĆ ŻYCIA
Paradygmat patogenetyczny.
Współczesne rozumienie stresu.
Stresory jako potencjalne źródło stresu (siła i zasięg; czas oddziaływania; kontrolowalność).
Reakcje na stres (emocjonalne; fizjologiczne; behawioralne; motywacyjne).
Współczesna konceptualizacja radzenia sobie (definicja radzenia sobie; funkcje radzenia sobie; radzenie sobie jako proces, strategia i styl).
Psychiczne konsekwencje stresu (ostra reakcja na stres; zaburzenia stresowe pourazowe, zaburzenia adaptacyjne).
Stres a spadek odporności (wpływ hormonów glikokortykoidowych na układ odpornościowy; układ immunologiczny a nowotwory)
O stresie inaczej. Czy stres może stać się sprzymierzeńcem w osiąganiu zdrowia i dobrostanu (stres a krótkotrwały wzrost odporności; przejawy zjawisk psychoneuroimmunologicznych: efekt placebo, uczenie się odpowiedzi immunologicznej.
Paradygmat patogenetyczny
Co jest przyczyną choroby i na skutek jakich czynników przejawia się u człowieka konkretna choroba lub zaburzenie?
Wieloczynnikowa etiopatogeneza zaburzeń
CZYNNIKI FIZYCZNE
(patogenetyczne; genetyczne; konstytucjonalne);
CZYNNIKI SPOŁECZNO-KULTUROWE
(braki zasobów do zaspokajania potrzeb; przeszkody i utrudnienia; szkodliwe bodźce lub układy bodźców; formy uczenia szkodliwych nawyków w toku socjalizacji);
CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE
(traktowane jako wypadkowa interakcji cech indywidualnych, sytuacyjnych i środowiskowych);
STRES
potocznie i historycznie
Potencjalnie szkodliwa siła zewnętrzna wywierająca nacisk na człowieka
STRES JAKO BODZIEC
Nieprzyjemne odczucia, reakcje wewnętrzne, których człowiek doświadcza w zetknięciu z nieprzyjemnym zdarzeniem
STRES JAKO REAKCJA
współczesne rozumienie stresu
Stresem jest „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”
(R. Lazarus, S. Folkman)
STRES JAKO RELACJA
Definicja relacyjno - poznawcza
Współczesne rozumienie stresu jest relacyjno-poznawcze, ponieważ
Aby zaistniał stres musi dojść do interakcji (TRANSAKCJI) jednostki z jej środowiskiem (wewnętrznym i lub zewnętrznym). Termin „transakcja” oznacza takie wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska, którego nie da się sprowadzić do sumy elementów składowych.
Aby zaistniał stres człowiek sytuację, w jakiej się znajduje musi ocenić jako sytuację stresową.
Reakcje na stres
EMOCJONALNE
niepokój, napięcie, złość, przygnębienie, apatia, drażliwość;
FIZJOLOGICZNE
bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe;
BEHAWIORALNE
nadaktywność, impulsywność, zaburzenia łaknienia, konflikty interpersonalne, izolacja społeczna
MOTYWACYJNE
utrata zapału, entuzjazmu, obojętność, zniechęcenie.
Kryteria podziału stresorów
(potencjalnych źródeł stresu)
1. SIŁA I ZASIĘG:
dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof
(duża siła oddziaływania i uniwersalizm)
atakują najbardziej podstawowe wartości
stawiają niezwykle wysokie wymagania
są niespodziewane
pozostawiają po sobie ślad
poważne wyzwania i zagrożenia (wydarzenia dotyczące jednostek i grup ludzi, często oceniane jako stres wydarzeń życiowych)
drobne codzienne utrapienia
2. CZAS ODDZIAŁYWANIA STRESORA:
wydarzenia stresowe jednorazowe;
wydarzenia periodyczne lub cykliczne;
stresory chroniczne, działające permanentnie;
sekwencje, ciąg wydarzeń stresowych, w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne.
3. KONTROLOWALNOŚĆ STRESORA:
wysoki stopień kontroli;
kontrola ograniczona;
brak kontroli;
zmienna kontrolowalność.
Ocena stresu
Każda sytuacja może zostać oceniona przez człowieka jako:
sprzyjająco - pozytywna, neutralna lub stresowa.
Każda sytuacja stresowa może zostać oceniona jako:
krzywda - strata , zagrożenie, wyzwanie
Ocena sytuacji stresowej nosi miano oceny pierwotnej.
Równolegle z oceną pierwotną człowiek dokonuje oceny wtórnej dotyczącej jego możliwości poradzenia sobie z tą sytuacją.
RADZENIE SOBIE
według Lazarusa i Folkman
„stale zmieniające się (dynamiczne) poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”
FUNKCJE RADZENIA SOBIE
Funkcja instrumentalna (zadaniowa) - zorientowana na problem mającą na celu poprawę relacji człowieka z otoczeniem;
Funkcja samoregulacji przykrych emocji - zorientowana na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z doświadczanym stresem.
Obie funkcje mogą być realizowane zarówno przez poznawcze, jak i behawioralne radzenie sobie.
Relacje pomiędzy funkcjami radzenia sobie
Jedna i ta sama forma radzenia sobie spełnia równocześnie obie funkcje;
Określona forma radzenia sobie spełnia jedną funkcję, ale jest antagonistyczna w stosunku do drugiej;
Określona forma radzenia spełnia tylko jedną funkcję, nie powodując żadnych skutków dla drugiej;
Naprzemienna realizacja obu funkcji. Koncentracja na jednej doraźnie pogarsza możliwości realizacji drugiej, ale umożliwia powrót do niej w przyszłości.
Różne sposoby rozumienia pojęcia „radzenie sobie”
proces radzenia sobie to złożona i dynamiczna całość wysiłków zaradczych obejmująca aktywność człowieka w danej sytuacji stresowej, stanowi on „ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki” (Wrześniewski, 1996, s. 47);
strategie radzenia sobie to konkretne wysiłki podejmowane przez jednostkę w obliczu stresu stanowiące ogniwa procesu zaradczego; Liczne badania wskazują na dużą zmienność stosowanych strategii w czasie procesu zaradczego (Makowska, Poprawa, 2001);
styl radzenia sobie - „posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi” (Heszen-Niejodek, 2000, s. 484); kategoria stylu odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie jednostki w warunkach stresowych (tamże, s. 492).
Psychiczne konsekwencje stresu wg klasyfikacji ICD 10
Ostra reakcja na stres
W klasyfikacji DSM-IV ostre zaburzenia stresowe;
Zaburzenia stresowe pourazowe,
W klasyfikacji DSM - IV zespół stresu pourazowego;
Zaburzenia adaptacyjne:
W klasyfikacji DSM - IV rozpoznanie tożsame: zaburzenia adaptacyjne;
Ostra reakcja na stres
występuje zazwyczaj natychmiast po zadziałaniu stresu fizycznego i/lub psychicznego, na ogół przemija w ciągu kilku godzin lub dni (ma charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości, zaburzenia orientacji; może mieć jednak obraz analogiczny do innych zaburzeń nerwicowych, zdarzają się fugi i amnezje);
Zaburzenia stresowe pourazowe
występują z opóźnieniem (do 6 miesięcy wg ICD-10), charakteryzują się przeżywaniem sytuacji stresowej w natrętnie powracających wspomnieniach, reminiscencjach, koszmarach sennych.
Zaburzenia adaptacyjne
zespoły zaburzeń czynnościowych rozwijające się w sytuacjach znaczących zmian życiowych np. osamotnienia po śmierci, konieczności zmiany pracy, bezrobocia; mogą trwać od kilku miesięcy do kilku lat.
Somatyczne konsekwencje stresu
Koncepcja zmian życiowych Holmesa i Rahe'a (1970)
43 wydarzenia życiowe uszeregowane pod względem możliwych konsekwencji zdrowotnych z przypisanymi punktami (jednostkami zmian życiowych) od 11 do 100.
ŚMIERĆ WSPÓŁMAŁŻONKA - 100; ROZWÓD - 73; UTRATA PRACY - 47; CIĄŻA - 40; ZMIANA OBOWIĄZKÓW W PRACY - 29; URLOP - 13
Ryzyko poważnej choroby autorzy koncepcji przewidywali u tych osób, które zgromadziły w minionych 2 latach ok. 300 punktów
Pytania o wpływ stresu na zdrowie
Dlaczego stres powoduje niedobory witamin i substancji mineralnych w organizmie?
Bo w stresie zmniejsza się przepływ krwi w obrębie przewodu pokarmowego;
Dlaczego stres prowadzi do zawałów?
Bo w stresie nasilają się procesy krzepnięcia krwi, co prowadzić może do zakrzepu wewnątrz tętnicy i całkowitej niedrożności, a w przypadku zaawansowanej miażdżycy doprowadzić do niedokrwienia mięśnia sercowego
Dlaczego w stresie jesteśmy bardziej podatni na infekcje?
Bo w stresie ma miejsce zmniejszenie produkcji białych krwinek
W reakcji stresowej biorą udział dwa układy:
Współczulny układ nerwowy (koordynuje reakcję alarmową - walki lub ucieczki);
W efekcie pobudzenia wydzielane są adrenalina i noradrenalina
System podwzgórze-przysadka-nadnercza
W efekcie pobudzenia wydzielane są hormony glikokokotykoidowe (np. kortyzol)
Efekty pobudzenia układu współczulnego w stresie krótkotrwałym
wzrost tętna;
przyśpieszenie oddechu;
wzrost ciśnienia krwi;
mocniejsze bicie serca;
rozszerzenie oskrzeli;
rozszerzenie naczyń krwionośnych zaopatrujących mięśnie;
rozszerzenie źrenic;
skrócenie czasu reakcji.
Inne konsekwencje stresu krótkotrwałego
długoterminowe rezerwy energetyczne są rozkładane na kwasy tłuszczowe i glicerol;
zmagazynowane w wątrobie węglowodany są mobilizowane i przekształcane w glukozę;
krew odpływa z kończyn w kierunku mięśni, serca i mózgu;
naczynia obwodowe kurczą się - dlatego dłonie i stopy stają się chłodne.
ustają również energochłonne procesy trawienne, m.in. wydzielanie śliny, czego objawem jest suchość w ustach, utrata apetytu i skurcze żołądka.
Wpływ hormonów glikokortykoidowych na układ odpornościowy
Zmieniają rozmieszczenie i przepływ białych krwinek w organizmie;
pobudzając usuwanie leukocytów z krwi powodują, że mniej ich krąży po organizmie i kumuluje się w ogniskach zapalnych;
blokują produkcję nowych limfocytów w grasicy;
niekiedy wybiórczo aktywują proces tzw. apoptozy (zaprogramowanej śmierci) limfocytów;
hamują wytwarzanie i uwalnianie cytokin, mediatorów zapalnych, neurohormonów i innych cząstek sygnałowych biorących udział w regulacji immunologicznej, zmniejszając tym samym reaktywność limfocytów
UKŁAD IMMUNOLOGICZNY
wysoce skomplikowany i zorganizowany system, którego celem jest obrona organizmu przed czynnikami chorobotwórczymi, bakteriami, wirusami, grzybami, pasożytami, toksynami i komórkami rakowymi. Komórki układu odpornościowego są rozproszone po całym organizmie.
Układ immunologiczny jest powiązany z ośrodkowym układem nerwowym i układem hormonalnym. Nauka o powiązaniach pomiędzy tymi układami to: PSYCHONEUROIMMUNOLOGIA.
Rodzaje reakcji immunologicznych
reakcje nieswoiste
reakcje swoiste (tzw. odporność nabyta);
odporność humoralna;
odporność komórkowa.
Reakcje nieswoiste
nie pozwalają na przedostanie się do ustroju potencjalnie szkodliwych obiektów, a jeśli tak już się stanie zajmują się ich niszczeniem, gdy te znajdą się wewnątrz organizmu. Odbywa się to bez precyzyjnego rozpoznawania rodzaju ciała obcego;
Reakcje swoiste
tzw. odporność nabyta, pozwala z wielką precyzją odróżnić materiał tworzący własny organizm od obcego. Obcą substancję, która w kontakcie z układem odpornościowym wyzwala swoistą odpowiedź immunologiczną, nazywa się antygenem. Umiejętność sprawnego odróżnienia siebie od nie-siebie pozwala układowi immunologicznemu atakować obce cząstki nie szkodząc prawidłowym komórkom własnego organizmu.
Rodzaje reakcji swoistych
Odporność humoralną, która polega na atakowaniu antygenów obecnych w płynach ustrojowych; w odporności tej zasadniczo biorą udział limfocyty B, produkujące przeciwciała - białka zwane immunoglobulinami.
Odporność komórkową, polegającą przede wszystkim na atakowaniu antygenów położonych we wnętrzu komórek, na przykład wirusów. Odpowiada również za immunologiczne reakcje organizmu na nowotwory i tkanki przeszczepione. W odporności komórkowej główną rolę odgrywają limfocyty T, które identyfikują i niszczą komórki obce lub zarażone wirusami.
Jeżeli antygenem jest komórka nowotworowa, może ona zostać zniszczona przez komórki zwane naturalnymi zabójcami tzw. komórki NK (natural killer), które nie są ani komórkami typu B ani typu T.
Stres a odporność - dane z badań
Stres krótkotrwały
Umiarkowanie stresująca aktywność, np. publiczne wystąpienie, zazwyczaj zwiększa stężenie noradrenaliny we krwi o 50%, natomiast adrenaliny o 100%.
U ochotników poddawanych działaniu krótkoterminowego stresora doświadczalnego dochodzi do przejściowego zwiększenia liczby supresorowych limfocytów T oraz wzmożenia aktywności naturalnych niszczycieli.
Krótkotrwały wzrost poziomu adrenaliny i noradrenaliny, charakterystyczny dla pobudzenia układu współczulnego może korzystnie wpływać na odporność.
Idealna reakcja stresowa powinna charakteryzować się szybkim lecz krótkotrwałym wzrostem stężenia adrenaliny i noradrenaliny, bez podwyższenia poziomu kortyzolu.
Stres przewlekły
Badania studentów przed ważnym egzaminem wykazały, że sytuacja stresowa spowodowała u nich spadek aktywności komórek T i NK
U mężczyzn, których żony zmarły raka stwierdzono, w porównaniu do okresu przed owdowieniem oraz w porównaniu do równoważnej grupy kontrolnej - mniejsze wytwarzanie limfocytów i ich mniejszą aktywność;
Opiekunowie chorych cierpiących na chorobę Alzheimera mają znacznie obniżony poziom limfocytów T oraz obniżoną kontrolę nad niektórymi wirusami.
Układ immunologiczny a nowotwory
Teoria nadzoru immunologicznego - w organizmie człowieka często rozwijają się nowotwory, ale są one niszczone przez układ odpornościowy
Teoria zgodnie z którą do kancerofilii (większej podatności na zachorowanie na raka) dochodzi w efekcie:
1. hiperadaptozy (zwiększenia tolerancji na zbyt duże wydzielanie korytzolu)
2. zwiększenia poziomu lipidów (trójglicerydów i wolnych kwasów tłuszczowych), a w konsekwencji zmniejszenia liczby komórek T i spadku aktywności makrofagów.
Przejawy zjawisk immunologicznych
Skuteczność placebo jako przejaw wpływu psychiki na odporność;
Przypadek Pana Wrighta - Klopfer, 1957
Warunkowanie immunologiczne
(doświadczenie Adera i Cohena)
Literatura obowiązkowa:
Heszen-Niejodek, I (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (Red.) Psychologia. Podręcznik akademicki t.3. Gdańsk: GWP ss. 465-492.
Heszen I. Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN ss. 184-195 [ r.11: 11.3, 11.4].
Sheridan C.L., Radmacher S.A. (1998): Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP. ss.93-126 [ r. 4: Psychobiologiczne mechanizmy zdrowia i choroby].
Literatura uzupełniająca:
Ader R. (1990). Psychoneroimmunologia. Nowiny Psychologiczne, 1-2, s. 142-150.
Cohen N. (1990). Immunologia dla nieimmunologów. Nowiny Psychologiczne, 1-2, s. 128-140.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. (red. Pużyński S., Wciórka J.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 1998.
Makowska H., Poprawa R. (2001): Radzenie sobie ze stresem w procesie budowania zdrowia. W: Dolińska-Zygmunt G. (Red.) Podstawy psychologii zdrowia. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Martin P. (2000). Umysł, który szkodzi. Mózg, zachowanie, odporność i choroba. Poznań, Dom Wydawniczy Rebis.
Wrześniewski, K. (1996). Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (Red.). Człowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wyd. UŚ
Wykład 5
ZASOBY A ZDROWIE I JAKOŚĆ ŻYCIA
1.1. Definicja zasobów. Rodzaje zasobów (jednostkowe, społeczne, środowiskowe, kulturowe.
1.2. Charakterystyka wybranych zasobów i omówienie ich związków ze zdrowiem i jakością życia.
1.2.1. Poczucie koherencji;
1.2.2. Poczucie własnej skuteczności
1.2.3. Poczucie kontroli
1.2.4. Optymizm (dyspozycyjny, atrybucyjny, nierealistyczny)
Paradygmat salutogenetyczny
Komplementarny do paradygmatu patogenetycznego;
Podstawowe pytanie wyznaczające kierunek orientacji salutogenetycznej zostało postawione przez A. Antonovsky'ego: dlaczego ludzie, mimo, że podlegają oddziaływaniom wielu stresorów (patogenów) zachowują zdrowie, a w wypadku jego załamania szybko do zdrowia powracają? Jest to pytanie o przyczyny zdrowia.
Zdrowie to proces równoważenia wymagań i zasobów, proces skutecznego radzenia sobie ze stresem; można go ująć na kontinuum od zdrowia idealnego do stanu głębokiej choroby zagrażającej życiu.
Antonovsky zakłada, że normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest dynamiczny stan braku równowagi.
Homeostaza dynamiczna
„Jest jak spacer człowieka po linie: stara się on nie tracić równowagi nawet wtedy, gdy zmienia ubranie, czy bierze do ręki jakiś przedmiot, by go następnie odrzucić…
bywa, że zaczyna tracić równowagę, lecz ją odzyskuje, czasem obsuwa mu się noga, łapie więc za linę i podciąga się z powrotem do pozycji stojącej; innym razem spada na siatkę ochronną i znów się wdrapuje na linę, niekiedy spada i tłucze się dotkliwie lub ulega kalectwu, czasem się zabija…
niektórym udaje się po licznych upadkach dotrzeć wreszcie do końca liny - cóż to za wspaniałe podniecające przeżycie, nawet, jeśli jest smutno, że to już koniec drogi….”
Utrzymaniu zdrowia służy stres wydarzeń życiowych, gdyż ma on potencjalnie dwuwartościowy charakter -
może pełnić korzystną rolę rozwojową mobilizując i wyzwalając energię,
może też obciążać procesy radzenia sobie, a przy braku zasobów i kompetencji zaradczych prowadzić do załamania zdrowia.
Do załamania zdrowia dochodzi wówczas, gdy człowiekowi brak sił i energii do sprostania wymaganiom, jakie otoczenie nakłada na niego.
ZASOBY
„relatywnie stałe czynniki osobowe i społeczne, które wpływają na to, jak jednostki próbują opanować kryzysy życiowe i transakcje”
„potencjały zdrowia”, czynniki zapobiegające patologii, chroniące zdrowie i wspomagające procesy zdrowienia w sytuacji choroby;
Rodzaje zasobów
wg Heszen, Sęk, 2007
Zasoby jednostkowe (biologiczne, psychologiczne i interpersonalne):
metazasoby /np. poczucie koherencji, twardość/;
cechy struktury ja /np.samookapeptacja, optymalna samoocena, poczucie tożsamości, poczucie kontroli, samoskuteczność, optymizm/;
formalne cechy osobowości /temperament/;
kompetencje poznawcze /np.inteligencja z elastycznością, refleksyjnością, nastawieniem twórczym, otwartością i abstrakcyjnością struktur poznawczych/;
kompetencje emocjonalne
kompetencje społeczne
Zasoby społeczne
Zasoby środowiskowe (z uwzględnieniem cech środowiska fizycznego przyrodniczego i cywilizacyjnego)
Zasoby kulturowe
Poczucie koherencji
(SOC -sense of coherence)
„globalna orientacja jednostki, wyrażająca stopień jej ogólnego, trwałego, choć dynamicznego poczucia pewności, że:
bodźce, które docierają do niej w życiu ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są ustrukturowane, przewidywalne i dają się wyjaśnić;
dostępne są jej zasoby pozwalające sprostać wymaganiom stawianym przez owe bodźce;
wymagania stanowią wyzwanie, warte są zaangażowania się i podjęcia działania”
(Antonovsky, za: Mroziak, 1994).
Komponenty poczucia koherencji:
Zrozumiałość - zmienna poznawcza (stopień, w jakim człowiek ma poczucie, że napływające do człowieka bodźce można zrozumieć i przewidzieć);
Zaradność (sterowalność) - zmienna poznawczo-instrumentalna (stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby, jako wystarczające do sprostania wymogom);
Sensowność - zmienna motywacyjno-emocjonalna (stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens, że wymagania życia są warte zaangażowania i wysiłku).
Źródła poczucia koherencji
Stałość (spójność) - powtarzalność i ciągłość wydarzeń w życiu człowieka, stabilność społeczna i kulturowa;
Równowaga przeciążenia/niedociążenia - takie oddziaływanie środowiska, które uwzględnia możliwości podmiotu, nie jest ani zbyt silne, ani zbyt słabe; wymagania są na miarę sił i stanu organizmu i sprawiają, że człowiek doświadcza powodzenia życiowego i własnej zaradności;
Udział w podejmowaniu decyzji w toku wykonywania zadań i rozwiązywania problemów - kształtuje to poczucie uczestnictwa i zaangażowania oraz autonomii.
Granice
Poczucie koherencji nie wiąże się z postrzeganiem całego świata w ogóle jako zrozumiałego, sterowalnego i sensownego, ale z postrzeganiem obszarów istotnych dla człowieka (w obrębie wytyczonych granic).
Granice powinny zawierać następujące obszary funkcjonowania:
własne życie emocjonalne;
relacje z najbliższym otoczeniem;
główny przedmiot działalności życiowej człowieka;
zagadnienia egzystencjalne (śmierć, osamotnienie, porażki).
Poczucie koherencji w badaniach
Poczucie koherencji a ocena stresu.
Próba weryfikacji modelu Antonovsky'ego została przeprowadzona przez T. Pasikowskiego (2000).
Wykazał on, że SOC wpływa na proces radzenia sobie poprzez swoje komponenty.
Osoby o silnym poczuciu koherencji rzadziej oceniają sytuację stresową jako zagrażającą i jako stratę, a częściej jako wyzwanie.
Tendencję do oceny sytuacji jako zagrożenia obniża poczucie zrozumiałości, a spostrzeganie stresu w kategorii wyzwań jest maksymalizowane przez poczucie sensowności.
Poczucie koherencji w badaniach
Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne
Poczucie koherencji koreluje z deklarowaną tendencją do zachowań prozdrowotnych, takich jak zdrowa dieta, aktywność ruchowa, zachowania profilaktyczne i relaksacyjne.
POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI
Poczucie własnej skuteczności to przekonania człowieka dotyczące możliwości sprostania danemu zadaniu.
Takie przekonania wpływają na wybór konkretnych działań i na wysiłek człowieka włożony w przezwyciężenie trudności.
Poczucie skuteczności jest mechanizmem pośredniczącym pomiędzy zachowaniem a posiadaną wiedzą. Adekwatne oszacowanie poczucia własnej skuteczności odgrywa istotną rolę w samoregulacji zachowania.
Poczucie samoskuteczności może być analizowane jako ogólna dyspozycja jednostki (tzw. uogólnione poczucie własnej skuteczności), jak również odnosić się do konkretnej sytuacji lub działań i może być różne w różnych sytuacjach i działaniach.
Wymiary poczucia samoskuteczności
wielkość (magnitiude) - wyrażająca zależność poczucia skuteczności od trudności zadania;
ogólność (genarality) - względna stałość poczucia skuteczności;
siła (strength) - określająca odporność poczucia skuteczności na porażki i niepowodzenia.
Źródła poczucia własnej skuteczności
Historia wcześniejszych porażek i sukcesów;
Doświadczenia zastępcze;
Perswazje werbalne;
Stan fizjologiczny.
Poczucie skuteczności a zdrowie i jakość życia
Wysokie poczucie własnej skuteczności:
sprzyja ocenie sytuacji stresowych jako wyzwań i podejmowaniu wysiłków w obliczu trudności;
zwiększa gotowość do pokonywania zagrożeń;
zmniejsza negatywne stany emocjonalne w obliczu stresu;
podwyższa gotowość do podejmowania działań prozdrowotnych;
Niska samoskuteczność powoduje:
koncentrację na swoich brakach i wyolbrzymianie potencjalnych trudności
rezygnację z działań koniecznych do uporania się z problemami;
POCZUCIE KONTROLI
uogólnione przekonanie (zgeneralizowane oczekiwanie) jednostki dotyczące stopnia, w jakim może ona kontrolować rzeczywistość; względnie stała cecha osobowości, dyspozycja do określonego reagowania.
Ludzie różnią się między sobą umiejscowieniem kontroli wzmocnień:
kontrola zewnętrzna - rezultaty własnych działań są spostrzegane przez człowieka jako niecałkowicie zgodne z jego zachowaniami i stałymi właściwościami, a jako skutek przypadku, przeznaczenia, szczęścia, jako kontrolowane przez innych ludzi mających władzę lub jako nieprzewidywalne ze względu na wielką złożoność sił otaczających człowieka;
kontrola wewnętrzna - człowiek spostrzega, że rezultaty jakie osiąga są zgodne z jego własnym zachowaniem czy z jego względnie stałymi właściwościami.
Poczucie kontroli a stres i zdrowie
osoby z zewnętrznym LOC przeżywające negatywne doświadczenia życiowe są częściej depresyjne niż osoby z wewnętrznym LOC znajdujące się w tej samej trudnej sytuacji;
dane z badań, w których wzięli udział chorzy po zawale pozwalają wysnuć wniosek, że zawałowcy z wewnętrznym LOC lepiej współpracowali z personelem medycznym i byli mniej przygnębieni od osób zewnętrznie umiejscawiających kontrolę, lepiej też ocenione zostały w grupie zawałowców z LOC wew. postępy leczenia i szanse wyzdrowienia;
z drugiej strony są dane, które wskazują, że osoby wewnętrznie umiejscawiające kontrolę doznając porażek niepokoją się nimi bardziej niż osoby zewnątrzsterowne, mają bowiem większą skłonność do przypisywania ich sobie samym. Tak więc paradoksalnie wewnętrzne umiejscowienie kontroli może być w pewnych okolicznościach stresogenne.
Optymizm
Dwie najbardziej rozpowszechnione konceptualizacje optymizmu w literaturze psychologicznej zostały opracowane przez Scheiera i Carvera (optymizm dyspozycyjny) oraz Seligmana (optymizm atrybucyjny).
W literaturze polskiej badaniami nad optymizmem jako mechanizmem adaptacyjnym zajmował się Ryszard Stach.
Optymizm dyspozycyjny
układ uogólnionych, pozytywnych oczekiwań człowieka wobec przyszłości; oczekiwania te mają charakter ogólny, rozproszony, niezależny od kontekstu sytuacyjnego i względnie trwały
Osoby, które cechuje optymizm podejmują więcej starań, aby rozwiązać stojące przed nimi problemy, koncentrują się na wysiłkach zmierzających do pokonania trudności. Mimo, że akceptują realia stresujących sytuacji (bardziej niż pesymiści), to cechuje je większa wytrwałość w działaniach.
Z kolei w obliczu porażki w przeciwieństwie do pesymistów, nie załamują się, starając się wyciągnąć z niej korzyści dla własnego rozwoju i traktują ją jako wyzwanie do wzmożenia własnych wysiłków w dążeniu do celu.
Dyspozycyjny optymizm w szerszym ujęciu może mieć charakter obronny i funkcjonalny
Optymizm funkcjonalny polega nie tylko na oczekiwaniu sukcesu lecz odzwierciedla posiadanie zasobów osobistych, które umożliwiają radzenie sobie z codziennymi stresorami.
Optymizm obronny odnosi się do zagrażających zdarzeń i polega na przejawianiu nierealistycznego nastawienia wobec problemu, przypisywaniu sobie mniejszej podatności na zachorowanie itp., co pozostaje bez związku z sytuacją.
Optymizm obronny nosi znamiona optymizmu nierealistycznego.
Optymizm nierealistyczny (Neil Weinstein)
dotyczy błędów poznawczych popełnianych wówczas, gdy ludzie porównując się z innymi, szacują własną szansę na wystąpienie negatywnego zdarzenia. Błędy te mają specyficzną charakterystykę:
Ludzie oczekują, że w przyszłości dojdzie do mniejszej liczby negatywnych zdarzeń, niż wynikałoby to z realistycznych kalkulacji;
Ludzie oczekują, iż w przyszłości więcej negatywnych zjawisk będzie miało miejsce w życiu innych osób niż w ich własnym;
Tego rodzaju błędy są powszechne - popełnia je 95% osób.
Według Weinsteina nierealistyczny optymizm wynika z błędów w przetwarzaniu informacji, a błędy te są skutkiem braku doświadczenia i wiedzy na temat danego zdarzenia.
Konsekwencje optymizmu nierealistycznego
Obniża niepokój, podwyższa pewność siebie;
Wiąże się z tendencją do większego narażania się na ryzyko zdrowotne.
Optymizm atrybucyjny
specyficzny, podmiotowy styl wyjaśniania zdarzeń (sukcesów i niepowodzeń).
Trzy istotne dla stylu wyjaśniania wymiary to za Seligmanem:
Stałość (uznanie przyczyn sukcesów lub porażek za stałe i niezmienne lub chwilowe i możliwe do zmiany).
Zasięg (wyjaśnianie przyczyn i skutków wydarzeń pomyślnych lub niekorzystnych jako odnoszących się do wielu dziedzin życia, bądź ograniczających się do jednej sfery funkcjonowania).
Personalizacja (wnioskowanie o przyczynach niepowodzeń i sukcesów; personalizacja wewnętrzna: obwinianie siebie za doznane porażki/sukcesy; personalizacja zewnętrzna: dopatrywanie się przyczyn niepowodzeń/sukcesów w innych osobach lub okolicznościach zewnętrznych).
OPTYMIZM WIĄŻE SIĘ Z OCENĄ PORAŻEK JAKO CHWILOWYCH, O OGRANICZONYM ZASIĘGU (NIEWIELKIM WPŁYWIE NA ŻYCIE JEDNOSTKI) I NIEZAWINIONYCH PRZEZ PODMIOT. OCENIE SUKCESÓW PRZYPISYWANE SĄ PRZECIWNE ATRYBUCJE.
Optymizm dyspozycyjny a optymizm atrybucyjny
Optymizm atrybucyjny wiąże się z występowaniem pozytywnych oczekiwań w konkretnych sytuacjach życiowych i jest efektem uczenia się jednostki.
Optymizm dyspozycyjny dotyczy oczekiwań szerszych, mniej skonkretyzowanych będąc efektem zadatków biologicznych i kulturowego zaplecza rozwoju jednostki.
Optymizm a zdrowie i jakość życia
Niezależnie od przyjętej konceptualizacji optymizmu (atrybucyjny vs dyspozycyjny), wyniki badań wskazują, że optymistom żyje się lepiej; nawet, w obliczu porażek i trudności życiowych dłużej zachowują dobre samopoczucie i zdrowie, a kiedy zachorują to ich leczenie przebiega sprawniej i mają szansę szybkiego wyzdrowienia.
Długotrwała, trzydziestoletnia obserwacja grupy Amerykanów wykazała, że pesymiści są bardziej od optymistów podatni na choroby i przeciętnie krócej żyją (Martin, 2000). Zmiany stanu zdrowia pojawiły się dopiero po latach, co sugeruje, że pewien sposób podejścia do rzeczywistości poprzedza wystąpienie chorób, a nie na odwrót.
Nastawieni pesymistycznie studenci mają stosunkowo mało osiągnięć, zarówno w nauce jak i sporcie.
Pesymistyczny styl wyjaśniania wiąże się z osłabieniem odporności ludzi starszych.
Literatura obowiązkowa:
Heszen I. Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN ss. 19-89 oraz 184-195 [rr. 1-5; r.11: 11.3, 11.4].
Poprawa R. (2001). Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.) Podstawy psychologii zdrowia. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego; ss.103-141.
Literatura uzupełniająca:
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak sobie radzić ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Fundacja IPN, s. 71-90.
Mroziak, B. (1994). A. Antonovsky'ego koncepcja salutogenezy i poczucia koherencji (SOC). Nowiny Psychologiczne, 1, 1-16.
Pasikowski T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Peterson C. (2000). The future of optimism. American Psychologist, 1.
Schwarzer R. (1997). Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu i kontynuacji zachowań zdrowotnych. Dotychczasowe podejścia teoretyczne i nowy model. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.) Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN.
Seligman M.E.P. (1993). Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie. Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina of Poznań.
Sęk H., Pasikowski T. [Red.] (2001). Zdrowie - stres - zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Stach R. (2006). Optymizm. Badania nad optymizmem jako mechanizmem adaptacyjnym. Kraków: Wyd. UJ.
Zakrzewski J. (1987). Poczucie skuteczności a samoregulacja zachowania. Przegląd Psychologiczny, 30, 3 , s. 661-677.
Wykład 6
Zdrowie a dobrostan i jakość życia
I. Zdrowie w modelu biomedycznym, holistyczno-funkcjonalnym i społeczno-ekologicznym (Heszen, Sęk, 2007)
II. Definicje zdrowia: zdrowie jako wartość: autoteliczna vs instrumentalna; zdrowie negatywne; zdrowie pozytywne: zdrowie jako stan; zdrowie jako właściwość/dyspozycja; zdrowie jako proces (Heszen-Sęk, 2007).
III. Charakterystyki zdrowia (problemy definicyjne):
Wielowymiarowość (Heszen, Sęk, 2007);
Zmienność (Heszen, 2005)
relatywizm;
wielokryterialność (Puchalski, 1996);
IV. Zdrowie a dobrostan i jakość życia.
I.
1. Zdrowie w modelu biomedycznym
Punktem wyjścia do rozważań o zdrowiu był dualizm kartezjański, zgodnie z którym ciało i psychika traktowane były jako odrębne sfery.
Zdrowie ujmowane w kategoriach braku choroby i dysfunkcji (tym samym zdrowie i choroba stanowiły odrębne kategorie).
Zdrowie zależy od wyposażenia genetycznego i struktury organizmu.
2. Zdrowie w modelu holistyczno-funkcjonalnym
Punktem wyjścia rozważań o zdrowiu w modelu H-F są założenia teorii systemowych, zgodnie z którymi człowiek jest częścią większej całości i pozostaje pod wpływem wzajemnych relacji człowiek-środowisko.
Stąd zdrowie ujmowane jest jako proces zmierzający do zachowania dynamicznej równowagi i integracji między oddziaływującymi na siebie wzajemnie systemami: somatycznym, psychicznym, społecznym i środowiskowym.
Proces ten, obejmując wzajemne relacje struktur funkcjonalnych człowieka i jego relacje ze środowiskiem, dokonuje się w obliczu nieustannych (wewnętrznych i zewnętrznych) wymagań, jakim człowiek musi sprostać (wykorzystując posiadane zasoby - indywidualne i środowiskowe). Umiejętność (zdolność) sprostania tym wymaganiom decyduje o pozycji człowieka na kontinuum zdrowie - choroba.
3. Zdrowie w modelu społeczno-ekologicznym
Bazuje na złożeniu systemowych powiązań pomiędzy człowiekiem i jego otoczeniem.
Człowiek ujmowany jest całościowo, jako system funkcjonujący biologicznie, umysłowo i duchowo i ujmowany jest jako integralna część większych systemów rodzinnego, środowiskowego, kulturowego
Zdrowie w tym modelu rozumiane jest jako proces dynamicznej równowagi systemów (np. potrzeby człowieka vs wymagania jakim musi sprostać). Proces ten spostrzegany jest przez człowieka i oceniany jako dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny.
W modelu tym zakłada się, że każda osoba ma własne pojęcie zdrowia, że może swojemu zdrowiu nadawać indywidualny sens i umieścić je w systemie swoich wartości
II.
Definicje zdrowia -
1. zdrowie jako brak choroby
Definiowanie zdrowia w kategorii braku choroby (dolegliwości, objawów, bólu, cierpienia) wiąże się z przyjęciem paradygmatu biomedycznego.
Jest to definicja niewystarczająca, redukcjonistyczna i do zakwestionowania z metodologicznego punktu widzenia (zdrowie definiowane jest poprzez wskazanie desygnatów nie wchodzących w zakres pojęciowy definiowanego konstruktu).
Tak definiowane zdrowie określane jest mianem
ZDROWIA NEGATYWNEGO.
2. zdrowie jako stan
Definicja ogłoszona w 1948 roku w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ujmuje zdrowie jako pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny (a nie jedynie jako brak choroby lub kalectwa).
W definicji tej podkreślić należy przede wszystkim:
jej pozytywny charakter (zdrowie to nie tylko brak problemów medycznych);
uznanie subiektywnego poczucia zdrowia za równoprawne z tradycyjnymi kryteriami oceny stanu zdrowia;
włączenie w zakres tego pojęcia nie tylko fizycznego obszaru funkcjonowania człowieka, ale również psychicznego i społecznego.
Definicja ta nie ustrzegła się krytyki, która:
zarzucała jej sprowadzenie zdrowia do stanu idealnego, niemożliwego do osiągnięcia dla większości ludzi, jak również
kwestionowała statyczny charakter i niejednoznaczność pojęcia "dobrostan".
3. zdrowie jako właściwość/potencjał
poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska”
W tej definicji:
zdrowie określane jest w kategoriach rozwojowo-funkcjonalnych (jest zasobem, warunkującym wszechstronny rozwój i potencjałem aktualizującym się w obliczu wymagań)
4. zdrowie jako proces
Zdrowie to proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń, jakie wciąż otoczenie nakłada na organizm (Sęk, 1997);
W procesie tym dochodzi do wykorzystania potencjałów biologicznych, psychologicznych, społecznych i środowiskowych w celu sprostania wewnętrznym i zewnętrznym wymaganiom oraz osiągnięcia celów indywidualnych i społecznych bez chronicznego zaburzenia dynamicznej równowagi.
Definicja ujmuje zdrowie dynamicznie i interakcyjnie, bazuje na rozumieniu zdrowia zaproponowanym przez Antonovsky'ego.
Kontinuum zdrowie - choroba
Definiowanie zdrowia jako procesu wiąże się z przedstawianiem go na kontinuum, którego drugim biegunem jest choroba. Miejsce człowieka na tym kontinuum zmienia się w czasie.
5. zdrowie jako wartość
Analiza zdrowia w kategorii wartości obiektywizuje to pojęcie, lokuje na zewnątrz człowieka i pozwala je rozpatrywać jako cel ludzkiej aktywności. Zdrowie traktowane rozłącznie z chorobą stanowi wartość pozytywną, do której człowiek dąży.
Zdrowie może być wartością autoteliczną lub instrumentalną.
Zdrowie wartością autoteliczną czy instrumentalną?
W sferze deklaracji ludzie przypisują zdrowiu wysoką pozycję w hierarchii wartości, co wskazywałoby na to, że traktowane jest ono jako „rzecz” cenna sama w sobie, o którą warto się troszczyć i o którą warto zabiegać (wartość autoteliczna).
W zderzeniu z rzeczywistością okazuje się jednak, że traktują zdrowie jako ważne o tyle, o ile pozwala ono na realizację ważnych celów życiowych (wartość instrumentalna). Zdrowie samo w sobie staje się mniej atrakcyjne, niewarte specjalnych zabiegów, mało cenne. Działania na jego rzecz schodzą na dalszy plan, a ich miejsce zajmują zabiegi o inne wartości, np. rodzinę.
Wartość, jaką przypisujemy zdrowiu rośnie, gdy zostaje ono zagrożone
III.
1. Wymiary zdrowia
wymiar fizyczny
wydolność organizmu;
sprawność fizyczna;
zdolność do wykonywania czynności zaspakajających podstawowe potrzeby.
wymiar psychiczny
poczucie dobrostanu i satysfakcji;
autonomia, samorealizacja, autokreacja;
satysfakcja z życia.
wymiar społeczny
wywiązywanie się z ról społecznych (rodzinnych, zawodowych, towarzyskich);
satysfakcja z pełnienia ról;
zdolność do utrzymywania relacji społecznych z innymi ludźmi.
wymiar duchowy
posiadanie systemu wierzeń i wartości, które decydują o celu życia;
dążenie do transcendencji
- w głąb własnego „ja” (samorealizacja, samodoskonalenie, rozwój siebie);
- wykraczanie poza „ja”.
2. Zmienność zdrowia
WYMIAR FIZYCZNY
Perspektywa obiektywna - po osiągnięciu dojrzałości następuje ubytek zdrowia fizycznego, sprawność fizyczna maleje, wzrasta prawdopodobieństwo chorób somatycznych;
Perspektywa subiektywna - pogarszanie zdrowia fizycznego traktowane jako „norma wiekowa” (tzw. „względne zdrowie”).
WYMIAR PSYCHICZNY
Ryzyko zaburzeń zdrowia psychicznego dotyczy bardziej określonych grup wiekowych niż ubytków postępujących z wiekiem (np. adhd dotyczy dzieci, zespoły otępienne dotykają częściej ludzi starszych, pierwszy rzut schizofrenii ma miejsce przed 45 rokiem życia).
WYMIAR SPOLECZNY
Wraz z wiekiem człowiek podejmuje nowe role społeczne, co ujmowane jest w kategoriach rozwoju zasobów zdrowia społecznego;
Wzrost indywidualnego doświadczenia i mądrości życiowej vs trudności z podążaniem za nowoczesnymi technologiami różnicują satysfakcję z pełnienia ról społecznych będącą jednym z wyznaczników zdrowia społecznego (kultura tradycjonalistyczne vs informatyczna).
WYMIAR DUCHOWY
Wiele badań wskazuje na przyrost zasobów zdrowia duchowego wraz z wiekiem (poczucia sensu życia, transcendencji);
Są również badania potwierdzające tezę, że zdrowie duchowe może się rozwijać w następstwie trudnych doświadczeń życiowych np. choroby.
Relatywizm zdrowia
rozpatrywanie zdrowia w różnych kontekstach: historycznym, społeczno-kulturowym oraz jednostkowym (subiektywizm oceny ze względu na wiek, płeć, poziom wykształcenia, rodzaj aktywności zawodowej, wewnętrzne normy i wartości człowieka);
rozpatrywanie zdrowia z dwóch równoprawnych perspektyw:
obiektywnej dokonywanej przez profesjonalistów obejmującej zjawiska uporządkowane i opisane w „międzynarodowej klasyfikacji chorób, urazów i przyczyn zgonów”
tzw. zdrowie obiektywne
subiektywnej dokonywanej przez „laików” w odniesieniu do własnego zdrowia na podstawie własnych odczuć i samoobserwacji.
tzw. zdrowie subiektywne
- zdrowie obiektywne vs subiektywne
Ocena zdrowia subiektywnego zazwyczaj koreluje ze zdrowiem obiektywnym, ale nie jest z nim tożsama.
a. uzasadnione zdrowie
b. uzasadniona choroba
c. paradoks zdrowia
d. paradoks choroby
Skąd się biorą rozbieżności pomiędzy zdrowiem obiektywnym i subiektywnym?
Obiektywna ocena zdrowia dokonywana przez lekarza jest tylko jednym z kryteriów wykorzystywanych przez człowieka do samooceny własnego zdrowia. Zjawisko to zostało po raz pierwszy opisane przez Herzlich, która na podstawie badań francuskiej klasy średniej wyodrębniła 3 typy potocznego myślenia o zdrowiu:
zdrowie w próżni - zdrowym jest się wtedy, gdy na zdrowie nie trzeba zwracać uwagi (okazjonalne zainteresowanie zdrowiem - wtedy gdy pojawią się oznaki choroby);
zdrowie jako rezerwy - zdrowie to wyposażenie biologiczne, które służy człowiekowi w walce z zagrożeniami;
zdrowie jako równowaga - całościowe doświadczanie dobrego przystosowania (nawet jeśli występują objawy choroby nie zaburzają poczucia zdrowia).
Brak choroby jest tylko jednym z kryteriów myślenia o własnym zdrowiu, a pojęcie zdrowia nie jest przeciwstawne chorobie
Wielokryterialność zdrowia
KRYTERIUM MEDYCZNE - wyniki analiz w normie, brak symptomów choroby;
KRYTERIUM WITALISTYCZNE - siła i energia;
KRYTERIUM DOBREGO SAMOPOCZUCIA - brak poczucia dyskomfortu;
KRYTERIUM FUNKCJONALISTYCZNE - sprawne wywiązywanie się z obowiązków;
KRYTERIUM ROWNOWAGI - spokój, opanowanie i zrównoważony, umiejętność radzenia sobie z przeciwnościami losu.
IV. Zdrowie a dobrostan i jakość życia
Zdrowia nie należy utożsamiać z pojęciem jakości życia;
Jakość życia jest pojęciem o znacznie szerszym zakresie;
W medycynie i naukach pokrewnych funkcjonuje pojęcie: jakość życia związana ze zdrowiem (uwarunkowana zdrowiem) i jest ona odnoszona do oceny funkcjonowania osoby chorej (Dziurowicz-Kozłowska, 2002; Wrześniewski, 2006)
Wg Wilsona i Clearego (1995) jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia obejmuje:
Czynniki biologiczne i fizjologiczne (oceniane na podstawie wyników badań i analiz medycznych);
Objawy (spostrzegane przez chorego w odniesieniu do zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego);
Funkcjonowanie chorego w obszarze biologicznym, psychicznym i społecznym;
Ogólną subiektywną percepcję zdrowia;
Ogólną jakość życia - zadowolenie z życia traktowane w sposób całościowy.
Zdrowie nie jest również tym samym co dobrostan.
Jeśli przyjąć definicję dobrostanu zaproponowaną przez Dienera i wsp. (2005) zgodnie z którą dobrostan to poznawcza i emocjonalna ocena własnego życia obejmująca zarówno emocjonalne reakcje na zdarzenia, jak i sądy dotyczące spełnienia i zadowolenia zauważyć można iż pojęcia te odnoszą się do innych płaszczyzn funkcjonowania człowieka, są jednak ze sobą skorelowane. Niewątpliwie płaszczyzną łączącą zdrowie z dobrostanem jest płaszczyzna psychiczna (na rzecz takiej tezy przemawiają wyniki badań, zgodnie z którymi dobrostan koreluje ze zdrowiem subiektywnym, podczas gdy korelacje ze zdrowiem obiektywnym są słabsze).
Literatura obowiązkowa:
Heszen I. Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN ss. 19-89 oraz 184-195 [rr. 3,4].
Literatura uzupełniająca:
Diener, E., Lucas, R.E., Oishi, S. (2005). Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia. W: J. Czapiński (red.) Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN, ss.35-50.
Dziurowicz-Kozłowska A. (2002). Wokół pojęcia jakości życia. Psychologia Jakości Życia, 1(2), 77-99.
Heszen I. (2005). Zmienność wymiarów zdrowia na przestrzeni życia człowieka. W: D. Kubacka - Jasiecka, T.M. Ostrowski (red.) Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Sęk H. (1997). Psychologia wobec promocji zdrowia. W: Heszen-Niejodek I., Sęk H. (Red.) Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN
Puchalski K. (1996). Kryteria zdrowia w świadomości potocznej. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 1-2, str. 53-69.
Sheridan C.L., Radmacher S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
Słońska Z. (1994). Promocja zdrowia - zarys problematyki. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 1-2, 37-52.
Słońska Z., Misiunia M. (1993). Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów. Warszawa: Zakład Promocji Zdrowia instytutu Kardiologii.
Wrześniewski (2006). Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodologiczne pojęcia jakości życia. W: T.Pasikowski, H. Sęk (red.) Psychologia zdrowia: teoria metodologia, empiria. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.