Wykład I POJĘCIA, KONCEPCJE I TEORIE W PSYCHOLOGII JAKOŚCI ŻYCIA

Psychologia jakości życia i psychologia zdrowia

Psychologia jakości życia

• Swoista metanauka, zbierająca w sobie wyniki badań i refleksje teoretyczne z różnych działów psychologii oraz innych nauk (np. socjologii, ekonomii, medycyny)

• Przedmiotem jej rozważań jest szczęście / dobrostan człowieka utożsamiany z wysoką jakością życia , przy czym jakość życia jest nie tylko przedmiotem, ale i celem badań i rozważań w jej ramach.

• Jej istotną cechą jest usadowienie w nurcie pozytywnej psychologii, koncentrującej się na „mocnych stronach człowieka i osobistym spełnieniu”

Psychologia zdrowia

• Stosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej

• Psychologia zdrowia jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują

• Z samej swej istoty integralna część psychologii jakości życia

Podstawowe pojęcia i relacje między nimi

• Jakość życia (quality of life)

• Poziom życia

• Dobrobyt (wealth, well-being)

• Dobrostan psychiczny (psychological well-being)

• Satysfakcja życiowa (life satisfaction)

• Szczęście (happiness)

Jakość życia (QoL)

Pojęcie funkcjonujące w naukach społecznych, medycznych i w psychologii

• Ujęcie medyczne - jakość życia w chorobie, odnosi się do możliwości człowieka chorego w zakresie prowadzenia „normalnego” życia , wolnego od bólu i dolegliwości, samodzielnego, niezależnego od innych ludzi. Podkreśla się, że pewne zabiegi medyczne są w stanie podtrzymać życie, bądź nawet poprawić wskaźniki anatomiczno-fizjologiczne, nie poprawiając jakości życia.

• Ujęcie socjologiczno-ekonomiczne - odnosi się do istnienia pewnych obiektywnych czynników, wskaźnikowanych przez twarde dane statystyczne, które - jak się zakłada - składają się na warunki, w jakich ludzie powinni doświadczać zadowolenia i poczucia dobrostanu. Na czynniki te składa się materialny poziom życia (niegdyś wskaźnikowany jedynie przez PKB per capita), zdrowie i opieka medyczna, stan środowiska naturalnego, poziom konsumpcji, przestępczość, poziom demokracji, funkcjonowanie społeczności lokalnych, itp.

• Ujęcie psychologiczne - uznając rolę czynników obiektywnych, przyznaje się szczególne miejsce czynnikom subiektywnym, czyli percepcji, doświadczaniu, nadawaniu sensu zdarzeniom i warunkom, w jakich człowiek żyje, co skutkuje poczuciem psychologicznego dobrostanu i/lub szczęścia w perspektywie czasowej (nawet całego życia jednostki)

Ujęcie World Health Organisation

• Jakość życia jednostki rozumieć należy w kontekście postrzegania przez nią swej sytuacji życiowej, odnoszonej do kontekstu kulturowego i systemu wartości akceptowanego przez społeczeństwo, w którym jednostka żyje oraz w relacji z jej celami życiowymi, oczekiwaniami i zainteresowaniami. Mówiąc o jakości życia należy uwzględnić także zdrowie fizyczne i psychiczne jednostki, poziom niezależności od innych, relacje społeczne, osobiste przekonania oraz ich wpływ na środowisko.

• Jakość życia odnosi się więc do subiektywnych ocen własnego życia, zakorzenionych w kontekście kulturowym i społecznym.

• Przyjąć należy, że jest to pojęcie wielowymiarowe.

Inne definicje

• Jakość życia to ogólny dobrostan, na który składa się obiektywny opis tego dobrostanu oraz subiektywna jego ocena dokonana (…) z uwzględnieniem tych obszarów dobrostanu, które jednostka uznaje za istotne (Felce & Perry)

• O jakości życia można mówić wtedy, gdy jednostka zaspokoi swoje podstawowe potrzeby egzystencjalne i gdy ma możliwości do realizowania i osiągania postawionych przez siebie celów życiowych w środowisku, w jakim żyje. Jakość życia jednostki jest nierozerwalnie związana z jakością życia innych osób w jej środowisku społecznym

• Jakość życia ma dla jednostki charakter subiektywny i normatywny, a jest wyznaczona przez zakres, w jakim może ona realizować swoje zamierzenia i potrzeby. Istotną częścią jakości życia są warunki życia. Na warunki te składa się fizyczne i kulturowe otoczenie, środki, jakie ma do dyspozycji oraz społeczne warunki do zaspokojenia swych potrzeb i dążeń

Podsumowując - określając jakość życia należy wziąć pod uwagę:

• Indywidualne potrzeby, wartości, preferencje, oczekiwania i aspiracje oraz cele życiowe.

• Ich społeczny i kulturowy kontekst

• Zewnętrzne - ekonomiczne, kulturowe, społeczne i instytucjonalne ramy i warunki ich realizacji.

• Subiektywność ocen:

- „Pojęcie jakości życia nie ma żadnej wartości w oderwaniu od jednostkowych doświadczeń i przeżyć”

- „Jakością życia jest to, co ludzie uważają za jakość życia” )

Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jakości życia
Jakość życia odnosi się do rodzaju problemów człowieka i sposobów ich rozwiązywania, charakterystycznych dla czterech wymiarów życia psychicznego:

• Wymiar psychofizyczny, na którym istotne jest utrzymanie homeostazy w sensie optymalizacji funkcji biologicznych, zabezpieczającej utrzymanie organizmu przy życiu. Podejmowane działania zmierzają do uzyskania możliwie najwyższego poziomu komfortu i przyjemności (dobrostanu psychofizycznego), życie w zgodzie z „mądrością ciała”.

• Wymiar psychospołeczny - podporządkowany jest regule przystosowania. Jakość życia zależy tu od efektywności rozwiązywania problemów o charakterze adaptacyjnym. Wszystkie działania służą maksymalizowaniu poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, szacunku ze strony innych, tożsamości społecznej - czyli poczuciu bycia wartościowym członkiem swojej społeczności, przez co redukowany być może lęk egzystencjalny - przed pustką i śmiercią.

• Wymiar podmiotowy - służy realizacji specyficznie ludzkich potrzeb: niezależności, wolności, indywidualności i podmiotowości. Istota podmiotowości jest „przeżywanie świata i siebie w świecie, świadomość własnej egzystencji i własnego losu jako niepowtarzalnego zdarzenia. Wymiar ten lokuje człowieka w świecie kultury. Zaspokojenie potrzeby autonomii, wolności, samorealizacji, indywidualności jest źródłem poczucia jakości życia.

• Wymiar metafizyczny - odnosi się do poszukiwania głębokiego sensu zdarzeń i własnego życia, w obliczu zmiennych kolei losu. Charakteryzuje go wykraczanie poznawcze poza świat materialny , zmienny i przemijający i kierowanie się ku wartościom transcendentnym, trwałym i uniwersalnym.

Ostatecznie to rozwój duchowy człowieka sprzyja osiąganiu coraz wyższego poczucia jakości życia, co przejawia się w doświadczaniu jedności ze światem, sprzyja osiąganiu wewnętrznej równowagi i harmonii, przyczyniając się do doświadczania głębokiego poczucia bezpieczeństwa i radości życia, pomimo „trudu istnienia”

Materialne aspekty jakości życia

• Poziom życia - warunki bytu w danym społeczeństwie, tzn. całokształt obiektywnych warunków infrastrukturalnych, wiążących się z kondycją materialną, zabezpieczeniem egzystencjonalnym i środowiskowym życia jednostek; determinują zaspokojenie potrzeb materialnych i kulturalnych. Mierzalne za pomocą „twardych” wskaźników, np. dochody per capita, wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt AGD, dostęp do edukacji, dostęp do opieki zdrowotnej, zanieczyszczenie środowiska

• Dobrobyt - pojęcie ekonomiczne, obiektywistyczne, stopniowalne, definiowane w terminach posiadanych dóbr, zasobów finansowych, poziomu zadłużenia, itp.

Psychologiczne aspekty jakości życia

• Dobrostan psychiczny

• Satysfakcja życiowa

• Szczęście

Dobrostan psychiczny

Poznawcza i emocjonalna ocena własnego życia. Obejmuje:

1) pozytywny bilans emocjonalny, czyli doświadczanie pozytywnych emocji oraz niski poziom emocji negatywnych,

2) wysoki poziom satysfakcji życiowej, która jest poznawczym osądem stopnia zgodności między rzeczywistym stanem rzeczy a zakładanym standardem.

Szczęście - jak je zdefiniować

• Podejście „dół - góra” i „góra - dół”

• Ujęcie hedonistyczne i eudajmonistyczne

• Główne psychologiczne teorie szczęścia

(a) teoria potrzeb

(b) teorie kontekstowe

(c) teorie eudajmonistyczne

(d) teorie genetyczne

(e) teorie atraktora szczęścia

Podejście „dół - góra” i „góra - dół”

Podejście „dół - góra”

• Poczucie szczęścia jest funkcją satysfakcji cząstkowych i doświadczeń emocjonalnych wynikających ze zmiennych warunków życia.

• Im częściej doświadczamy zadowolenia w różnych obszarach naszego życia, tym bardziej jesteśmy szczęśliwi „w ogóle”

Podejście „góra - dół”

• Poziom poczucia szczęścia jest względnie stałą właściwością każdej osoby.

• Im bardziej szczęśliwi jesteśmy „z natury”, tym częściej doświadczamy zadowolenia w różnych obszarach naszego życia

Tradycja hedonistyczna i eudajmonistyczna w ujmowaniu szczęścia i dobrostanu psychicznego

Tradycja hedonistyczna

• Arystyp z Cyreny - IV w. p.n.e., Thomas Hobbes - (XVII w.), Jeremy Bentham i utylitaryści - XVIII/XIX w.

• Szczęście to doświadczanie przyjemności i spełnienia oraz unikanie przykrości i niespełnienia

• Ważny jest pozytywny bilans przyjemności i przykrości oraz satysfakcji z osiągania dowolnych celów w dowolnej dziedzinie - „rób co chcesz, bylebyś był z tego zadowolony”

• Szerokie zastosowanie w badaniach eksperymentalnych i analizach statystycznych z uwagi na łatwość operacjonalizacji szczęścia / dobrostanu psychicznego

• Czołowi przedstawiciele: Ed Diener, Daniel Kahneman

Tradycja eudajmonistyczna

• Arystoteles (IV w.p.n.e).

• Szczęście nie ma nic wspólnego z radością lub smutkiem lub sensualnymi doznaniami.

• Szczęście to osiąganie tego, co warte jest starań. Warte starań jest to, co jest zgodne z „dajmonem”, czyli prawdziwym Ja)

• Miarą szczęścia jest życie autentyczne, rozwijające wartościowe cechy, zapewniające samorealizację, niekoniecznie przy tym przyjemne.

• Człowieka jest szczęśliwy, jeśli posiada takie wartościowe cechy, nie jest ważne, czy jest z tego powodu zadowolony

• Takie szczęście trudno badać (bo skąd wiadomo, co warte jest starań) i operacjonalizować.

• Czołowi przedstawiciele: Martin Seligman, Carol Ryff (badania eksperymentalno-ilościowe)

Próby konsolidacji

• Systemowe ujęcie Kennona Sheldona - jakość życia jest związana z integracją wszystkich poziomów regulacji organizmu - neurobiologicznego, psychicznego i społeczno-kulturowego; hedonistyczna przyjemność i eudajmonistyczne spełnienie to dwa odmienne aspekty tego samego procesu samoregulacji)

• Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja jakości życia Marii Straś-Romanowskiej

• Dan McAdams i in. - to dwie odmienne formy dobrostanu wynikające ze zdobywania przez człowieka w toku rozwoju dwóch rodzajów kompetencji. Pierwsza to osiąganie coraz większej dojrzałości społeczno-poznawczej, polegającej na poznawczej kontroli impulsów, integracji różnych punktów widzenia, rozumienia sensu życia oraz rozumowania moralnego. Druga to osiąganie coraz większej satysfakcji z życia poprzez coraz lepsze układanie sobie relacji z otoczeniem.

• Badania w nurcie teorii autodeterminacji Richarda Ryana i Edwarda Deciego, przy zastosowaniu subiektywnej (hedonistycznej) miary dobrostanu i traktowania eudajmonistycznych składników szczęścia jako determinant

Psychologiczne teorie szczęścia

Teoria potrzeb Ruuta Veenhovena

• Szczęście jest funkcją zaspokojenia potrzeb.

• Aby zaspokajać potrzeby trzeba mieć pieniądze, zatem dobrostan psychiczny zależy od poziomu dochodów.

• Jednakże wyniki badań albo tego nie potwierdzają, albo są co najmniej niejednoznaczne …

• Na dodatek „ludzie zdrowi, odziani i syci” wcale nie stają się tym szczęśliwsi im bogatsi

Teorie kontekstowe : Koncepcja wielorakich rozbieżności Alexa Michalosa

• Model oceny własnego życia, opierający się na identyfikowaniu rozbieżności.

• Kryteria oceny własnej sytuacji życiowej w tym modelu uwzględniają:

- aspiracje,

- efekty porównań społecznych,

- efekt porównań własnej sytuacji teraz i w przeszłości ,

- oczekiwania i przekonanie o zasługiwaniu na takie lub inne wyniki.

• Układ warunkujący satysfakcję życiową to:

moja sytuacja jest zgodna z moimi aspiracjami i oczekiwaniami, dostaję to, na co zasługuję, powodzi mi się lepiej niż innym i lepiej niż w przeszłości.

Teorie kontekstowe: Teoria obiektywnego szczęścia Daniela Kahnemana

• Teoria skrajnie hedonistyczna

• Wartościowanie doświadczeń przebiega na różnych poziomach ogólności - od sensorycznych i emocjonalnych, poprzez wartościowanie podnoszące się do czasu / aspektu / obszaru, po ogólne wnioski na temat jakości życia

• Obiektywne szczęście to „gęsty zapis jakości doświadczeń z chwili na chwilę, potok przyjemności i przykrości, nie przetworzony poznawczo w uogólniające oceny” (por. Czapiński, 2004)

• Mózg nieustannie tworzy „hedonistyczny komentarz” do ciągu zdarzeń

• „Hedonistyczne komentarze” sumują się do pojedynczych wartości na wymiarze „dobre - złe”, w efekcie pojawia się tendencja behawioralna do podtrzymania - unikania danego doświadczenia

• Retrospektywna ocena własnego życia jest subiektywnym raportem z rzeczywistego potoku doświadczeń afektywnych. Podlega więc wielu zniekształceniom, wynikającym z mechanizmów funkcjonowania pamięci, norm społecznych, bieżącego nastroju, heurystyk poznawczych, oczekiwań. Nie odzwierciedla zatem rzeczywistego dobrostanu psychicznego.

• Miarą rzetelną i trafna byłby ciągły zapis realnych doświadczeń hedonistycznych, najlepiej za pomocą wskaźników neurofizjologicznych.

• Ocena jakości doświadczeń z dłuższego czasu, ogólne zadowolenie z życia, poczucie szczęścia to jednak nie są epifenomeny, bez znaczenia, choć faktem jest, że retrospektywna ocena zdarzeń, odzwierciedlona w poczuciu „subiektywnego szczęścia” nie odzwierciedla trafnie rzeczywistego ciągu zdarzeń i doznań z nimi związanych.

• Ocena dokonuje się zwykle według reguły „ szczyt - koniec” (peak-end)- na oceny wpływają doznania najsilniejsze i najświeższe (wedle reguły: „wszystko dobre, co się dobrze kończy”

Teorie kontekstowe: Teorie adaptacji - Młyn Hedonistyczny (Brickman, Cambell, 1971)

• Kontekst oceny zmienia się wraz ze zmianą sytuacji, zatem wszelkie rozbieżności między stanem aktualnym i standardami pozostają w dłuższej perspektywie czasowej względnie stałe.

• Z uwagi na to, że kolejne doświadczenia zmieniają kontekst oceny, z biegiem czasu tracą swą wyrazistość i z „figury” stają się „tłem”

• Z biegiem czasu zatem ludzie przyzwyczajają się zarówno do rzeczy dobrych jak i złych, co sprawia, że warunki, w jakich się znaleźli nie modyfikują drastycznie ich poczucia szczęścia, bo ogólny bilans doświadczeń emocjonalnych oraz ocen pozostaje taki sam

• Młyn hedonistyczny miele doświadczenia zarówno pozytywne, jak i negatywne w jedną „mąkę” dobrostanu psychicznego - efekt wydarzeń pozytywnych i negatywnych powoduje jedynie krótkotrwałe zmiany, poczucie szczęścia szybko powraca do „zwykłego” poziomu

Teorie kontekstowe / Teorie adaptacji : Teoria zakresu - częstości Allena Parducciego

• Pozwala przewidywać, w obliczu jakiej konfiguracji doświadczeń ludzie maksymalizują poczucie szczęścia

• Optymalny dla trwałego poczucia szczęścia rozkład doświadczeń to rzadko zdarzające się zdarzenia negatywne, których jest jednak więcej niż pozytywnych, z dominującymi zdarzeniami umiarkowanie pozytywnymi

• Istotne zatem są stosunkowo rzadkie wydarzenia krańcowe jako punkt odniesienia dla zdarzeń o największej częstotliwości

Teorie eudajmonistyczne: Teoria autentycznego szczęścia Martina Seligmana

• Na drodze do szczęścia istotne jest odróżnienie przyjemności od gratyfikacji

• Przyjemności są chwilowe, często zmysłowe, nie wymagają refleksji i zaangażowania

• Gratyfikacje są trwałe, wynikają z zaangażowania się w działania ujawniające i wzmacniające mocne strony człowieka.

• Mocne strony człowieka zawarte są w 6 „kardynalnych cnotach” oraz 24 „zaletach sygnaturowych”, odnoszących się do „cnót”

• Aby życie nabrało prawdziwego sensu mocne strony powinny być wykorzystane na rzecz czegoś, co wykracza poza jednostkę (dobro innych, idea, kultura, cywilizacja)

• Dobre życie łączy przyjemności, gratyfikacje i sens

• Szczęścia można się nauczyć, kształtując w sobie kardynalne cnoty i posiadane zalety sygnaturowe

Wszechobecne kardynalne „cnoty” i przykłady zalet sygnaturowych

• Mądrość i wiedza: krytyczne myślenie, brak uprzedzeń, pomysłowość;

• Odwaga: męstwo i dzielność, prawość i szczerość;

• Miłość i humanitarność: wielkoduszność, umiejętność kochania i bycia kochanym;

• Sprawiedliwość: obowiązek, postawa obywatelska, zdolności przywódcze;

• Wstrzemięźliwość: samokontrola, rozwaga, skromność i pokora;

• Transcendencja: poczucie piękna, nadzieja i optymizm, poczucie celu

Teorie eudajmonistyczne
Teorie motywacyjne

Teoria wartości wewnętrznych i zewnętrznych Richarda Ryana i Tima Kassera

• Wywodzi się z teorii autodeterminacji Edwarda Deciego

• Warunkiem szczęścia jest realizacja wartości wewnętrznych (autonomii, kompetencji i bliskości w relacjach z ludźmi), a nie zewnętrznych (money, image & fame). Koncentracja na wartościach zewnętrznych obniża dobrostan, witalność i wiąże się z gorszym

funkcjonowaniem społecznym

Ujęcie dynamiczne Kennona Sheldona

• Warunkiem skutecznej realizacji celów jest motywacja wewnętrzna, prowadząca do działań w zgodzie z własnym Ja (self-concordance)

• Działania takie wzmacniają zwrotnie motywację wewnętrzną, która przyczynia się do odnoszenia sukcesów i realizowania celów. Tworzy się pozytywna spirala, warunkująca poczucie dokonania i spełnienia

Teorie genetyczne: Dobrostan psychiczny jest uwarunkowany genetycznie:

• Poczucie szczęścia ma ścisły związek z poziomem dopaminy i serotoniny - neurotransmiterów, których ilość jest regulowana przez geny

• Poczucie szczęścia ma związek z cechami temperamentalnymi (ekstrawersja i neurotyzm), które mają genetyczny rodowód

Teoria Davida Lykkena

• Każdy człowiek posiada określony „potencjalny poziom szczęścia”, który jest uwarunkowany genetycznie prawie w 100%

• Nie wszyscy jednak ten poziom osiągają; niektórzy nigdy do niego nie dochodzą.

• Szczęście jest warunkowane poligenetycznie. Nie jest jednak dziedziczone addytywnie - jak kolor oczu.

• Szczęście jest cechą emergentną, nie rodzinną.

Teorie atraktora szczęścia
Cebulowa teoria szczęścia Janusza Czapińskiego

Ewaluacja szczęścia
Badania Norberta Schwarza i Fritza Stracka

• Ewaluacja szczęścia zależy od przyjętej perspektywy - ogólnej (ocena globalna własnego życia) lub konkretnej (zadowolenie z konkretnych aspektów życia)

• Ocenę poprzedza konstruowanie reprezentacji przedmiotu oceny i standardu oceny

• Ogólna ocena własnego życia jest „wrażliwa” na kontekst - aktualny nastrój, porównania społeczne, pamięciową dostępność informacji o konkretnych sprawach, dystans czasowy

Wykład II WYZNACZNIKI JAKOŚCI ŻYCIA

Warunki życia - czynniki w skali makro

Czynniki ekonomiczne określające poziom życia

• Dochód per capita

• Zróżnicowanie dochodów

• Poziom bezrobocia

• Poziom inflacji

Czynniki społeczno-kulturowe

• Poziom demokracji

• System zabezpieczeń społecznych

• Specyfika kultury

Czynniki środowiskowe

• Stan środowiska naturalnego

• Urbanizacja

Czynniki ekonomiczne określające poziom życia

Dochód per capita

• Na poziomie społeczeństw obserwuje się znaczącą korelację pomiędzy dobrostanem psychologicznym a poziomem dochodów (np. Diener, Diener, 1995; Czapiński, 2002). Podawana wartość współczynników korelacji oscyluje pomiędzy 0.60 - 0.70 (np. Ahuvia, Friedman, 1998; Diener, 2000; Schyns, 1998; Inglehart, 1990). Dochód (PKB per capita) wyjaśnia zatem ponad 1/3 wariancji w zakresie poczucia szczęścia i zadowolenia z życia obywateli.

• Subiektywnie odczuwany dobrostan nie rośnie liniowo wraz z PKB; obserwuje się jego gwałtowny wzrost wśród krajów ubogich wraz ze wzrostem PKB, a następnie wyrównanie poziomu wśród krajów stosunkowo bogatych, pomimo istotnych różnic między nimi w poziomie materialnego dobrobytu (np. Easterlin, 1974; Inglehart, Klingemann, 2000, Biswas- Diener, Diener, 2001)

Zróżnicowanie dochodów

• O'Connell (2004), analizując dane uzyskane przez OECD, Eurostat i Eurobarometr zauważył, iż poziom dochodów nie wiązał się znacząco z poziomem satysfakcji życiowej, jednakże samo zróżnicowanie dochodów wyjaśniało około 51% wariancji satysfakcji życiowej.

• Im większe zróżnicowanie dochodów tym niższa satysfakcja życiowa (Veenhoven, 1994;World Values Survay - Fahley & Smyth, 2000; Hagerty (2000); Eurobarometr - O'Connell, 2004), szczególnie u osób z lewicowymi poglądami oraz ubogich (Alesina et al., 2004)

• Im większe zróżnicowanie dochodów tym wyższa satysfakcja życiowa (Haller & Hadler, 2006; Graham & Felton, 2006; Hagerty, 2000), szczególnie u zamożnych oraz jeśli obserwowana jest w grupie odniesienia, a oceny dokonują osoby pracujące, poniżej 40. r.ż., z dochodami poniżej średnich oraz takie, których dochody wzrosły w ciągu ostatnich trzech lat (Britain, Clark,2003)

• Zależy od:

Kraju (mieszkańcy krajów Ameryki południowej są zadowoleni w obliczu dużych różnic dochodowych; krajów postkomunistycznych niezadowoleni z równości dochodów)

Sposobu interpretacji - nierówności „nie bolą”, jeśli interpretowane są w kategoriach możliwości (Clark, 2003; Alesina et al. 2004).

Bezrobocie

• Poziom bezrobocia w danym kraju obniża poziom satysfakcji życiowej (badania europejskie - Di Tella et al., 2001; Wolfers, 2003; badania amerykańskie - Alesina et al., 2004). W Europie wiąże się to z awersją do nierówności dochodowych (Cysne, 2004)

Poziom inflacji

• Efekt nie jest bezpośredni i zależy od pewnych charakterystyk indywidualnych - efekt pozytywny obserwuje się u osób o prawicowych poglądach, podczas gdy osoby o poglądach lewicowych są bardziej wrażliwe na poziom bezrobocia (badania krajów OECD - Di Tella& Maculloch, 2005)

Czynniki społeczno-kulturowe
Poziom demokracji

• Im wyższy poziom demokracji i - co za tym idzie - wyższy poziom aktywności obywatelskiej, tym wyższe wskaźniki satysfakcji życiowej (Frey & Stutzer, 2000; Inglehart & Klingeman, 2000)

System zabezpieczeń społecznych

• Brak jest związków pomiędzy wydatkami socjalnymi państwa a średnim poczuciem szczęścia i satysfakcji życiowej (Veenhoven, 2000). Stwierdzono jedynie, iż wraz ze wzrostem wartości stosunku zasiłku dla bezrobotnych do możliwych do osiągnięcia dochodów z pracy wzrasta poziom satysfakcji życiowej (Di Tella et al., 2003)

Specyfika kultury

• Kultury indywidualistyczne podnoszą dobrostan poprzez stwarzanie warunków do lepszej realizacji indywidualnych celów i wartości (Ahuvia, 2002; Triandis, 2000)

• Kultury kolektywistyczne podnoszą dobrostan poprzez sieci wsparcia społecznego (Triandis, 2000)

Czynniki środowiskowe

Środowisko naturalne

• Ekstremalne warunki pogodowe są związane z obniżonym dobrostanem psychicznym (Ferrer-i-Carbonell &Gowdy, 2007)

• Zanieczyszczenie środowiska mierzone emisją dwutlenku węgla ma związek z obniżonym poczuciem szczęścia (Welsch, 2002, 2006)

Urbanizacja

• Zamieszkiwanie w dużych miastach obniża satysfakcję życiową, jest ona wyższa w obszarach niezurbanizowanych (Hudson, 2006; Dockery, 2003; Hayo, 2004; Graham & Felton, 2006).

• Zamieszkiwanie na obszarach ekonomicznej deprywacji albo/i z wysokimi wskaźnikami przestępczości obniża zadowolenie z życia (Ferrer-e-Carbonell & Gowdy, 2007; Lelkes, 2006; Shields & Wheatley Price, 2005)

Czynniki w skali mikro - bezpośrednie otoczenie

Poziom dochodów

Sieć społecznego wsparcia

• Rodzina

• Przyjaciele

• Społeczności lokalne

Aktywność zawodowa

• Posiadanie pracy

• Rodzaj pracy

• Czas pracy, w tym dojazd do pracy

Poziom dochodów

• W obrębie społeczeństw - na poziomie porównań interindywidualnych - obserwuje się krzywoliniową zależność pomiędzy dochodami a subiektywnym dobrostanem (Diener, Sandvik, Seidlitz, Diener, 1993; Ahuvia i Friedman, 1988, Csikszentmihalyi, 1999).

• Doświadczany subiektywnie dobrostan zwiększa się wraz ze wzrostem zasobów materialnych do pewnego punktu, po przejściu którego następuje wyrównanie krzywej - zasoby materialne podnoszą zatem znacząco poziom satysfakcji życiowej u osób doświadczającym relatywnego niedostatku, natomiast nie mają istotnego znaczenia w przypadku osób, które osiągnęły już pewien poziom materialnego dobrobytu.

• Na poziomie indywidualnym, w porównaniach między członkami tego samego społeczeństwa, związek dochodu z dobrostanem psychicznym jest znacznie słabszy niż w porównaniach międzynarodowych. Korelacje na poziomie jednostkowym mieszczą się w granicach 0.03 (sic!) - 0.3 (Veenhoven, 1997)

• Zależność między PKB per capita a korelacją dochodu osobistego z ewaluacją jakości życia wynosi -0.55 (Veenhoven, 1997); czyli im bogatszy kraj, tym mniejsze znaczenie zarobków dla dobrostanu psychicznego jego mieszkańców.

Systemy więzi społecznych

Rodzina

• Osoby samotne w porównaniu z żyjącymi w związkach partnerskich wykazują niższy poziom dobrostanu psychicznego (np. Argyle, 1999) . Ludzie są szczęśliwsi w związkach niż poza nimi (por. Myers, 1999)

• Bliskie stabilne związki (również nieformalne) są źródłem poczucia dobrostanu (np. Blanchflower & Oswald, 2004)

• Związki rozpadające się i niestabilne dramatycznie obniżają poczucie dobrostanu psychicznego (por. Dolan, et al., 2008)

• Choć rozpad związku jest równie bolesny dla kobiet i mężczyzn, samotne kobiety wykazują wyższy poziom dobrostanu psychicznego niż mężatki (w badaniach brytyjskich - Wildman & Jones, 2002)

• W Polsce małżeństwo to drugi co do ważności predyktor szczęścia i satysfakcji życiowej (Diagnoza Społeczna, 2007)

Dzieci

• Posiadanie dzieci nie ma znaczącego związku z poczuciem szczęścia, ma natomiast pozytywny efekt dla satysfakcji życiowej (Haller & Hadler, 2006)

• Posiadanie dzieci ma ujemny wpływ na szczęście małżeńskie (Glenn & Weaver, 1979) - stosunkowo najmniejszy przy dwojgu/trojgu dzieci

• Jeśli warunki życiowe są niesprzyjające, dzieci stanowią duże obciążenie dla dobrostanu psychicznego

• Negatywny efekt posiadania dzieci jest wyraźniejszy w Wielkiej Brytanii i USA niż krajach europejskich i Rosji

Przyjaciele

• Kontakty z krewnymi i przyjaciółmi są pozytywnie powiązane z dobrostanem psychicznym (np. Lelkes, 2006, Pichler, 2006) na przestrzeni całego życia

• W Polsce liczba przyjaciół to czwarty co do ważności predyktor szczęścia i satysfakcji życiowej

Społeczności lokalne / kapitał społeczny

• Dane niejednoznaczne - przynależność do wielu organizacji podnosi satysfakcję życiową (Pichler, 2006) / obniża satysfakcję życiową (Bjornskov, 2003)

• Wskaźniki przynależności do organizacji społecznych na poziomie narodowym są pozytywnie skorelowane z ogólną satysfakcją życiową (analiza w 49 krajach - Helliwell, 2003)

• Wolontariat nie obniża poczucia szczęścia lub/i satysfakcji życiowej (nie podnosi - Haller & Hadler, 2006; podnosi - Meier & Stutzer, 2006), jednakże u starszych osób jest źródłem pozytywnych emocji i poczucia sensu życia, choć nie obniża poziomu emocji negatywnych (Greenfield & Marks, 2004).

Aktywność zawodowa

Posiadanie pracy

• Bycie bezrobotnym ma jednoznacznie negatywny efekt dla dobrostanu psychicznego; obniża szanse osiągnięcia wysokiego poczucia satysfakcji życiowej o 19%, a szczęścia o 15%. Wiąże się z gorszym zdrowiem fizycznym i psychicznym.

• Bezrobocie jest szczególnie dolegliwe dla mężczyzn, osób w średnim wieku, również w niektórych krajach - dla osób wykształconych, o prawicowych poglądach politycznych, żyjących w zamożnych krajach, mających bezrobotnych partnerów (+)

• W Polsce jest szóstym (2005) i piątym (2007) co do ważności predyktorem różnych aspektów szczęścia i satysfakcji życiowej, takich jak ocena dotychczasowego życia, poczucie szczęścia, poziom depresji

Rodzaj pracy

• Praca fizyczna wiąże się z relatywnie obniżonym poczuciem dobrostanu

• Pozytywny efekt samozatrudnienia jest limitowany do bogatych przedsiębiorców

Czas pracy, w tym dojazd do pracy

• Satysfakcja życiowa rośnie wraz z liczbą godzin pracy, mężczyźni pracujący w niepełnym wymiarze czasu pracy są mniej zadowoleni z życia niż pracujący na pełny etat

• Satysfakcja życiowa maleje wraz z liczbą godzin pracy

• Zależność jest krzywoliniowa - satysfakcja życiowa rośnie wraz ze zwiększaniem się liczby godzin pracy do pewnego punktu, po przekroczeniu którego spada, gdy czas pracy staje się zbyt długi

• Dojazdy do pracy obniżają satysfakcję życiową

Poziom życia a dobrostan psychiczny i poczucie szczęścia

Czym wyjaśnić charakter związku między dobrostanem ekonomicznym i psychologicznym?

Hipoteza “wysycenia”

• Jakość życia zależna od dobrobytu w pewnym momencie osiąga swój naturalny pułap, następuje swoiste wysycenie i nie ma możliwości dalszego „doskonalenia” w tym zakresie.

Hipoteza psychologicznych kosztów dobrobytu

• Dobrobyt materialny nie jest jednoznacznie pozytywnym stanem rzeczy - realizowanie celów materialnych i coraz wyższy poziom konsumpcji wiązać się może bowiem z ponoszeniem kosztów o charakterze psychologicznym.

Hipoteza “wysycenia”

Teoria potrzeb

• Szczęście jest funkcją zaspokojenia potrzeb, a pieniądze stanowią niezbędny do tego instrument

• We współczesnych społeczeństwach pieniądze są nie tylko umowną miarą zasobów, ale także głównym instrumentem ich zdobywania. Zatem ten, kto posiada więcej pieniędzy i tym samym zasobów materialnych, ma większe szanse na zaspokojenie potrzeb warunkujących przetrwanie. Powinien być więc bardziej zadowolony ze swego życia, ponieważ nie doświadcza deprywacji i frustracji.

• Co się jednak dzieje, gdy po zaspokojeniu potrzeb podstawowych zasoby dalej rosną? Czy ludzie syci, odziani i zdrowi stają się coraz bardziej zadowoleni z życia na skutek dalszego bogacenia się?

Teoria genetyczna

• Pieniądze nie mogą dawać szczęścia, ponieważ tzw. “potencjalny poziom szczęścia” jest uwarunkowany genetycznie (np. Lykken, 1999). Jest to poziom, wokół którego oscyluje doświadczenie. Dobrobyt materialny może jedynie wzmacniać warunki, w jakich ten poziom może byc osiągnięty. Niestety, potencjalny poziom szczęścia jest nie tylko uwarunkowany poligenetycznie (czyli nie istnieje pojedynczy gen szczęścia, a pozostałe nie działają addytywnie lecz interakcyjnie), ale również jest cechą emergentną, a nie rodzinną (czyli pojawienie się interakcyjnego układu “genów szczęścia” jest kwestią przypadku)

• Wzrost dochodów jedynie wzmacnia trzy podstawowe “bufory szczęścia” - samoocenę, optymizm i poczucie kontroli nad biegiem zdarzeń

• Subiektywne poczucie dobrostanu zależy zarówno od zewnętrznie warunkowanych satysfakcji cząstkowych, jak i od obiektywnego standardu dobrostanu psychicznego (warunkowanego genetycznie), jakim jest wola życia. Zatem poczucie szczęścia nie zależy od zmiennej sytuacji finansowej i zróznicowanych warunków życia

Hipoteza psychologicznych kosztów dobrobytu

Potencjalne źródła i wyzwalacze kosztów psychologicznych obniżających dewaluujących wartość materialnego dobrobytu jako determinanty dobrostanu psychicznego:

• Percepcja rozbieżności

• Natura celów materialnych

• Orientacja na cele i wartości materialne (indywidualny poziom materializmu)

• Charakter motywacji do pomnażania zasobów materialnych,

• Konflikt wartości

• Sposób dysponowania zasobami materialnymi

• Kontekst kulturowy

Percepcja rozbieżności

• Alex Michalos (1985) - multiple discrepancy theory

• Kryteria oceny własnego życia:

- aspiracje - czyli czego pragnę?

- efekt porównań z innymi - czyli jak się wiedzie innym?

- efekt porównań własnej sytuacji aktualnej z własną sytuacją w przeszłości - czyli czy nastąpiła poprawa?

- oczekiwania - czyli czego się spodziewam?

- zasługiwanie - czyli co mi się należy?

• Układ warunkujący szczęście: moja sytuacja jest zgodna z moimi aspiracjami i oczekiwaniami, dostaję to, na co zasługuję, powodzi mi się lepiej niż innym i lepiej niż w przeszłości

Natura celów materialnych

• Cele materialne i diagnoza stanu ich realizacji rządzą się innymi zasadami niż cele związane z innymi dziedzinami życia (np. zdrowie, rodzina, przyjaciele, edukacja, poczucie własnej wartości, itp.) - rozbieżności odnoszące się do materialnego standardu życia są oceniane jako większe i wyrazistsze niż rozbieżności w innych obszarach. Ludzie są zwykle przekonani, że znajdują się dalej od realizacji celów materialnych niż innych celów.

• Osoby, realizujące pomyślnie cele niematerialne oraz pomyślnie lub nie (bez różnicy ) cele materialne, przejawiją pozytywny dobrostan. Natomiast osoby, które nie realizują pomyślnie celów niematerialnych, a realizują, bądź nie cele materialne nie doświadczają zadowolenia i satysfakcji

Orientacja na cele i wartości materialne (indywidualny poziom materializmu)

• Materializm jest „niezdrowy” z punktu widzenia dobrostanu psychicznego. Nawet wtedy, gdy materialiści realizują swoje cele i gromadzą relatywnie duże zasoby, to i tak nie wpływa to pozytywnie na ich zadowolenie z życia

• U nastolatków, ukierunkowanych na cele zewnętrzne stwierdza się „bogactwo” zaburzeń psychologicznego funkcjonowania, zachowania, relacji międzyludzkich, itp.

• Osoby, które stawiają sukces finansowy w centrum swoich celów życiowych przejawiają niższy poziom dobrostanu i samorealizacji, a wyższy depresji i lęku niż inni.

• Materialiści po dokonaniu zakupu, zamiast doświadczać pozytywnych emocji w związku z nabytkiem, jeszcze kilka tygodni po zakupie przeżywają złość, rozczarowanie i poczucie winy.

• Materialiści nie mają dostępu do doświadczeń, które wzmacniają dobrostan, ponieważ nie zaspokajają potrzeb wewnętrznych, poza tym podlegają nieustannej ekspozycji na modele społeczne, transmitowane przez środki masowego przekazu, które propagują wartości materialistyczne i pokazują wzorzec rozwiązywania wszelkich ludzkich problemów poprzez posiadanie pieniędzy, właściwego wizerunku i sławy

Kasser (2002) widzi tendencję do koncentrowania się na materialistycznych celach jako powiązaną z:

• brakiem poczucia bezpieczeństwa (np. w efekcie rozwodu rodziców lub przyjętego przez nich stylu wychowania , materialnego niedostatku, również na poziomie narodów,

• niestabilną, często obniżoną samooceną, której nie ratują cenione zasoby materialne; koncentracja na nich okazuje się więc niezmiernie zawodną strategią ochrony zagrożonej samooceny

• niesatysfakcjonującymi stosunkami z innymi ludźmi - niska jakość relacji, więcej agresji, alienacja, „przyjaźń instrumentalna”

• poczuciem redukcji wolności osobistej .

Charakter motywacji do pomnażania zasobów materialnych

• Istotne rozróżnienie pomiędzy posiadaniem i mnożeniem zasobów „po coś” versus „za coś” (w sensie „zamiast czegoś”).

• Zasoby materialne w funkcji „po coś”, czyli w funkcji instrumentalnej mają na celu zaspokojenie wielu potrzeb na poziomie wyznaczonym przez kulturowy, cywilizacyjny i technologiczny standard. Warunkiem dobrostanu jest posiadanie zasobów, odpowiednich z punktu widzenia realizacji określonych celów. Jeśli dążenia i cel i sens życia przenoszą się w sfery, na które nie ma wpływu stan zasobów materialnych, stają się one nierelewantne i tracą moc wpływania na subiektywny dobrostan

• Zasoby nie zawsze są narzędziami, czasem stają się substytutami - są „za coś”. Za co?

• Bezpieczeństwo, władzę, miłości i wolność

• Rodzinę, tradycję, wspólnotę, satysfakcjonujące relacje z ludźmi - mają wypełnić „puste Ja”

• Poczucie autonomii i mocy

• Doświadczenie „przepływu”

• Radzenia sobie z lękiem przed śmiercią

• Jeśli jednak u podstaw dążeń do materialnego sukcesu tkwią wewnętrzne motywy (takie jak motyw hedonistyczny albo realizacja innych wartości) to koncentracja na celach materialnych wcale nie obniża dobrostanu; negatywny związek istnieje jedynie w przypadku zewnętrznie motywowanej dążności do materialnego sukcesu, czyli dążności wymuszonej przez poszukiwanie akceptacji społecznej lub przez zewnętrzne kary i nagrody

• To nie pieniądze same w sobie, ale motywy leżące u podstaw dążności do realizacji celów materialistycznych, są odpowiedzialne za obniżony poziom dobrostanu psychicznego

Konflikt wartości

• Jeśli ludzie cenią zarówno wartości materialistyczne, jak i „kolektywne”, to doświadczają stresu i lęku, który obniża ich jakość życia. Jeśli natomiast są konsekwentnymi materialistami, nie pojawiają się u nich negatywne skutki konfliktu wartości.

• Silna materialistyczna orientacja działa na niekorzyść dobrostanu i szczęścia, nawet jeśli jest dobrze zinternalizowana i nie ma „konkurencji” w postaci innych wartości

Sposób dysponowania zasobami materialnymi

• Ludzie, którzy nie mają problemów z wydawaniem pieniędzy (niezależnie od tego ile ich mają), czyli „utracjusze”w porównaniu z tymi, którzy raczej przyglądają się uważnie każdej wydawanej sumie, czyli „dusigroszami”, są zdrowsi i szczęśliwsi

• „Dusigrosze” w porównaniu z „utracjuszami” mają niższe poczucie własnej wartości, doświadczają więcej lęku, nie są zadowoleni ze swojej sytuacji materialnej i ogólnie życiowej

• Z drugiej strony samokontrola w kwestiach finansowych ma również swoje dobre strony w postaci lepszego przystosowania , a jej brak może prowadzić do negatywnych psychologicznych skutków w postaci poczucia winy, obniżenia poczucia własnej wartości w sytuacji utraty kontroli (por. kompulsywne kupowanie). Również samo popadnięcie w długi obniża dobrostan psychologiczny.

• Związek pomiędzy dysponowaniem zasobami materialnymi a dobrostanem przybiera kształt odwróconego U - zadowolenie wzrasta wraz z „uwalnianiem” zasobów, ale po przejściu pewnego optimum spada, tym wyraźniej im bliżej do wydawania o znamionach kompulsji .

Kontekst kulturowy

• Znaczącym źródłem problemów z pogodzeniem dobrobytu materialnego z psychicznym dobrostanem jest „kosztorodność” rozpowszechnionego we współczesnej kulturze „konsumpcji” wzorca kulturowego, który sugeruje, że money, image & fame to jedyna droga do szczęścia i sposób rozwiązywania wszelkich ludzkich problemów i dylematów

W jakich warunkach dobrobyt materialny mógłby się wiązać z dobrostanem psychicznym?

Może to mieć miejsce, jeśli:

• Dobrobyt warunkuje zaspokojenie istotnych potrzeb - wewnętrznych, a nie jest wartością samą w sobie lub substytutem albo kompensacją braków w istotnych dla człowieka obszarach psychologicznego funkcjonowania

• Życie człowieka nie jest zdominowane przez osiąganie celów materialnych, które z natury swojej są „niewdzięczne” w realizacji

• Cele i wartości materialistyczne nie wchodzą w konflikt z celami i wartościami innego rodzaju

• Kontekst społeczno-kulturowy nie wymusza zachowań według określonego wzorca, a raczej stwarza warunki do realizacji istotnych celów i potrzeb, w których zasoby materialne stanowią efektywnie działające „narzędzie”, wspierające ich urzeczywistnienie.

Wykład III

WYZNACZNIKI JAKOŚCI ŻYCIA - PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ
część II: wyznaczniki indywidualne, wydarzenia życiowe
Zasoby „przypisane”

• Wiek

- w Polsce pierwszy co do ważności predyktor jakości życia, głównie ze względu na swój silny pozytywny związek z depresją (0,6-0,7)

• z wiekiem obniża się zdolność powrotu do właściwego sobie poziomu szczęścia; wprawdzie wola życia pozostaje stosunkowo nienaruszona, to już symptomy depresji maja tendencje do utrwalania się

• W badaniach zachodnich związek poczucia szczęścia z wiekiem jest pozytywny, acz słaby (0,1).

• Dobrostan psychiczny wzrasta w zakresie afektu pozytywnego, satysfakcji z dawnego i obecnego życia , zdolności panowania nad otoczeniem oraz autonomii , natomiast obniża się w zakresie oceny perspektyw na przyszłość i rozwoju osobistego

• Pozytywny związek zwiększa się, gdy wyklucza się oddziaływanie takich czynników jak utrata współmałżonka, gorszego wykształcenia i mniejszego dochodu.

• Pojawia się wyraźny efekt kohorty (efekt generacyjny) - dostosowywanie aspiracji do sytuacji , odmienne doświadczenia życiowe

• Uwaga: osoby szczęśliwe „z natury” żyją dłużej, co może wpływać na wielkość korelacji

Nowsze badania pokazują, że zależność między wiekiem a dobrostanem psychicznym najlepiej obrazuje krzywa w kształcie U: wyższy poziom dobrostanu występuje u osób młodych i starszych, niższy u osób między 32 a 50 r.ż. Zależność taką stwierdzono przy kontrolowaniu takich zmiennych jak dochody, zdrowie, zatrudnienie, itp. Nie wiadomo jednak, jakie czynniki za to odpowiadają

Cechy temperamentalne

• Neurotyzm

• Koreluje z dobrostanem psychicznym negatywnie (-0,22)

• Koreluje z wymiarami dobrostanu w ujęciu Carol Ryff (życiowy cel, panowanie nad otoczeniem, pozytywne relacje z innymi, autonomia, rozwój osobisty, samoakceptacja) umiarkowanie lub silnie negatywnie (od -0,47 do -0,72)

• Ekstrawersja

• Koreluje z dobrostanem psychicznym pozytywnie, acz słabo (0,17)

• Cechy składające się na tę superkategorię, takie jak kompetencje społeczne, twardość i pozytywna emocjonalność korelują znacznie wyraźniej (powyżej 0,3)

• Koreluje z wymiarami dobrostanu w ujęciu Carol Ryff (życiowy cel, panowanie nad otoczeniem, pozytywne relacje z innymi, rozwój osobisty, samoakceptacja) umiarkowanie pozytywnie (od 0,47 do 0,53)

Zasoby „częściowo nabyte”

• Cechy pozytywne dla dobrostanu psychicznego:

• Poczucie kontroli (umiarkowane) i odpowiedzialności oparte na „zdrowym” wzorcu atrybucji (przypisywanie sobie autorstwa zdarzeń pozytywnych, a czynnikom zewnętrznym odpowiedzialności za zdarzenia negatywne)

• Dojrzałość psychiczna (mądrość) - czy lepiej być nieszczęśliwym Sokratesem, czy zadowolonym głupcem? (pytanie Johna Stuarta Milla)

• Pozytywna samoocena

• Poczucie humoru

• Aktywność

• Wzór zachowania A w młodszym wieku (w starszym obniża poczucie dobrostanu)

• Preferowanie wartości wewnętrznych

• Religijność , duchowość, zdolność do transcendencji

• Zgodność uznawanych wartości z systemem wartości obowiązującym w społeczeństwie, do którego jednostka przynależy

Cechy osobowości

• Spośród Wielkiej Piątki cech osobowości, pozytywnie skorelowane z dobrostanem psychicznym są:

• Ekstrawersja*

• Sumienność

• Otwartość na doświadczenie

• Ugodowość

• Spośród Wielkiej Piątki cech osobowości, negatywnie skorelowany z dobrostanem psychicznym jest:

• Neurotyzm*

* Traktowane jako cechy temperamentalne

Zdrowie

• Dobrostan psychiczny niewątpliwie obniża się w związku z choroba i niepełnosprawnością, jednakże nie jest to efekt tak silny, jak można by było się spodziewać.

• Relację te modyfikuje szereg czynników - głównie wsparcie społeczne

• Ludzie chorzy z czasem są w stanie zaadaptować się do swojej sytuacji, bądź znaleźć sens w cierpieniu, w konsekwencji choroba nie stanowi dramatycznego obciążenia dla poczucia dobrostanu psychicznego , a czsem nawet jest źrodłem pozytywnego przewartościowania

Związki z ludźmi a jakość życia
- rola wsparcia społecznego

• Potrzeba przynależności i przywiązania jest efektem ewolucji i gwarantem przetrwania - wsparcie społeczne jako bufor szczęścia

• Pragniemy przynależności, jest ona istotnym warunkiem dobrego życia - w Polsce na 2. miejscu, relacje społeczne wyjaśniają natomiast najwięcej zróżnicowania dobrostanu

• Odrzucenie jest istotnym źródłem emocji negatywnych, agresji i zachowań dysfunkcyjnych, akceptacja społeczna - to źródło emocji pozytywnych oraz poczucia własnej wartości

• Ludzie doznają większego poczucia szczęścia, kiedy są z innymi

• Ludzie, którzy mają wielu przyjaciół są bardziej szczęśliwi

• Ludzie, żyjący w bliskich związkach są szczęśliwsi i zdrowsi (dobre małżeństwo 50-latków w większym stopniu gwarantuje zdrowe starzenie się niż poziom cholesterolu - Vaillant, 2002)

• Pozytywne relacje z ludźmi i wsparcie społeczne wpływają na zdrowie - sprzyjają lepszemu funkcjonowaniu systemu immunologicznego, tym samym chronią przed zachorowaniem, pomagają wydatnie w procesie zdrowienia i radzenia sobie z choroba

Rola pozytywnych i traumatycznych wydarzeń życiowych, czyli co miele „młyn hedonistyczny”

• Jakie zdarzenia maja większy wpływ na dobrostan psychiczny?

• Złudzenie hedonistyczne: przecenianie wpływu przewidywanych zdarzeń pozytywnych

• Złudzenie patetyczne: przecenianie psychologicznych skutków zdarzeń negatywnych (przez obserwatora)

• Przecenianie skutków zdarzeń negatywnych ma większe znaczenie - por. teoria perspektywy Kahnemana i Tversky'ego dotycząca niesymetryczności ocen zysków i strat

(zysk musi być 2,5 razy większy od możliwej straty, aby ją zrównoważył) - por. efekt negatywności

• Inna jest subiektywna użyteczność zdarzeń przewidywanych i doświadczanych. To, co się

przydarza ma mniejszą wartość niż to, czego oczekujemy.

• Przy przejściu od oczekiwań do doświadczeń tracąna subiektywnym znaczeniu przede wszystkim rzeczy złe

Poczucie szczęścia i jego wpływ na jakość życia oraz pomyślność życiową, czyli problem jajka i kury

• Człowiek szczęśliwy w relacjach społecznych

- łatwiej znajduje partnera życiowego, niezależnie od urody

- żyje w lepszych związkach, szczególnie jeśli jest kobietą

• Wpływ szczęścia na zdrowie

- osoby szczęśliwe i optymistyczne są bardziej zadowolone ze swego zdrowia i doświadczają mniej dolegliwości somatycznych (subiektywna ocena zdrowia)

- osoby optymistyczne rzadziej chodzą do lekarza, przebywają na zwolnieniach i w szpitalu

- ogólny dobrostan psychiczny i poziom optymizmu przedłużają życie )

Przy jednym odchyleniu standardowym w kierunku pesymizmu ryzyko śmierci wzrasta o 19%

O ile optymizm nie przedłuża życia, o tyle pesymizm przyspiesza śmierć

• Nie tyle choroba obniża dobrostan, bo działa „hedonistyczny młyn”, co dobrostan psychiczny oddziałuje na stan zdrowia, zapadalność na różne choroby oraz długowieczność

• Człowiek szczęśliwy a pieniądze

- Bogactwo bardziej zależy od bycia szczęśliwym, niż bycie szczęśliwym od bogactwa

- szczęśliwi zarabiają lepiej, bo są bardziej produktywni i wyżej oceniani przez przełożonych

- poprawa nastroju sprzyja wyborowi ambitniejszych zadań, lepszemu wykonaniu i większej wytrwałości w pokonywaniu problemów

- osoby mniej szczęśliwe są bardziej narażone na utratę pracy i zagrozone trwałym bezrobociem

- kultury „szczęśliwsze” są bardziej produktywne i tym samym zamożne

Podsumowanie

• Ludzie nie muszą mieć szczególnego powodu, aby czuć się szczęśliwymi, muszą mieć natomiast powód, aby czuć się nieszczęśliwymi.

• Poczucie nieszczęścia jest zazwyczaj stanem przejściowym i większość ludzi stosunkowo szybko odzyskuje poczucie dobrostanu po traumatycznych przejściach.

• Czynniki, które - jak się ludziom wydaje - powinny być źródłem szczęścia lub nieszczęścia mają niewielki wpływ na trwałe poczucie dobrostanu psychicznego

Wykład 4

1. STRES A ZDROWIE I JAKOŚĆ ŻYCIA

Paradygmat patogenetyczny

Co jest przyczyną choroby i na skutek jakich czynników przejawia się u człowieka konkretna choroba lub zaburzenie?

Wieloczynnikowa etiopatogeneza zaburzeń

• CZYNNIKI FIZYCZNE

(patogenetyczne; genetyczne; konstytucjonalne);

• CZYNNIKI SPOŁECZNO-KULTUROWE

(braki zasobów do zaspokajania potrzeb; przeszkody i utrudnienia; szkodliwe bodźce lub układy bodźców; formy uczenia szkodliwych nawyków w toku socjalizacji);

• CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE

(traktowane jako wypadkowa interakcji cech indywidualnych, sytuacyjnych i środowiskowych);

STRES
potocznie i historycznie

• Potencjalnie szkodliwa siła zewnętrzna wywierająca nacisk na człowieka STRES JAKO BODZIEC

• Nieprzyjemne odczucia, reakcje wewnętrzne, których człowiek doświadcza w zetknięciu z nieprzyjemnym zdarzeniem

STRES JAKO REAKCJA

współczesne rozumienie stresu

Stresem jest „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” STRES JAKO RELACJA

Definicja relacyjno - poznawcza

Współczesne rozumienie stresu jest relacyjno-poznawcze, ponieważ:

• Aby zaistniał stres musi dojść do interakcji (TRANSAKCJI) jednostki z jej środowiskiem (wewnętrznym i lub zewnętrznym). Termin „transakcja” oznacza takie wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska, którego nie da się sprowadzić do sumy elementów składowych.

• Aby zaistniał stres człowiek sytuację, w jakiej się znajduje musi ocenić jako sytuację stresową.

Reakcje na stres

• EMOCJONALNE

niepokój, napięcie, złość, przygnębienie, apatia, drażliwość;

• FIZJOLOGICZNE

bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe;

• BEHAWIORALNE

nadaktywność, impulsywność, zaburzenia łaknienia, konflikty interpersonalne, izolacja społeczna

• MOTYWACYJNE

utrata zapału, entuzjazmu, obojętność, zniechęcenie.

Kryteria podziału stresorów
(potencjalnych źródeł stresu)

1. SIŁA I ZASIĘG:

• dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof

(duża siła oddziaływania i uniwersalizm)

atakują najbardziej podstawowe wartości

stawiają niezwykle wysokie wymagania

są niespodziewane

pozostawiają po sobie ślad

• poważne wyzwania i zagrożenia (wydarzenia dotyczące jednostek i grup ludzi, często oceniane jako stres wydarzeń życiowych)

• drobne codzienne utrapienia

2. CZAS ODDZIAŁYWANIA STRESORA:

• wydarzenia stresowe jednorazowe;

• wydarzenia periodyczne lub cykliczne;

• stresory chroniczne, działające permanentnie;

• sekwencje, ciąg wydarzeń stresowych, w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne.

3. KONTROLOWALNOŚĆ STRESORA:

• wysoki stopień kontroli;

• kontrola ograniczona;

• brak kontroli;

• zmienna kontrolowalność.

Ocena stresu

• Każda sytuacja może zostać oceniona przez człowieka jako:

sprzyjająco - pozytywna, neutralna lub stresowa.

• Każda sytuacja stresowa może zostać oceniona jako:

krzywda - strata , zagrożenie, wyzwanie

Ocena sytuacji stresowej nosi miano oceny pierwotnej.

• Równolegle z oceną pierwotną człowiek dokonuje oceny wtórnej dotyczącej jego możliwości poradzenia sobie z tą sytuacją.

RADZENIE SOBIE
według Lazarusa i Folkman

„stale zmieniające się (dynamiczne) poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”

FUNKCJE RADZENIA SOBIE

• Funkcja instrumentalna (zadaniowa) - zorientowana na problem mającą na celu poprawę relacji człowieka z otoczeniem;

• Funkcja samoregulacji przykrych emocji - zorientowana na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z doświadczanym stresem.

Obie funkcje mogą być realizowane zarówno przez poznawcze, jak i behawioralne radzenie sobie.

Relacje pomiędzy funkcjami radzenia sobie

• Jedna i ta sama forma radzenia sobie spełnia równocześnie obie funkcje;

• Określona forma radzenia sobie spełnia jedną funkcję, ale jest antagonistyczna w stosunku do drugiej;

• Określona forma radzenia spełnia tylko jedną funkcję, nie powodując żadnych skutków dla drugiej;

• Naprzemienna realizacja obu funkcji. Koncentracja na jednej doraźnie pogarsza możliwości realizacji drugiej, ale umożliwia powrót do niej w przyszłości.

Różne sposoby rozumienia pojęcia „radzenie sobie”

• proces radzenia sobie to złożona i dynamiczna całość wysiłków zaradczych obejmująca aktywność człowieka w danej sytuacji stresowej, stanowi on „ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki” (Wrześniewski, 1996, s. 47);

• strategie radzenia sobie to konkretne wysiłki podejmowane przez jednostkę w obliczu stresu stanowiące ogniwa procesu zaradczego; Liczne badania wskazują na dużą zmienność stosowanych strategii w czasie procesu zaradczego (Makowska, Poprawa, 2001);

• styl radzenia sobie - „posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi” (Heszen-Niejodek, 2000, s. 484); kategoria stylu odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie jednostki w warunkach stresowych (tamże, s. 492).

Psychiczne konsekwencje stresu wg klasyfikacji ICD 10

• Ostra reakcja na stres

W klasyfikacji DSM-IV ostre zaburzenia stresowe;

• Zaburzenia stresowe pourazowe,

W klasyfikacji DSM - IV zespół stresu pourazowego;

• Zaburzenia adaptacyjne:

W klasyfikacji DSM - IV rozpoznanie tożsame: zaburzenia adaptacyjne;

Ostra reakcja na stres

występuje zazwyczaj natychmiast po zadziałaniu stresu fizycznego i/lub psychicznego, na ogół przemija w ciągu kilku godzin lub dni (ma charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości, zaburzenia orientacji; może mieć jednak obraz analogiczny do innych zaburzeń nerwicowych, zdarzają się fugi i amnezje);

Zaburzenia stresowe pourazowe

występują z opóźnieniem (do 6 miesięcy wg ICD-10), charakteryzują się przeżywaniem sytuacji stresowej w natrętnie powracających wspomnieniach, reminiscencjach, koszmarach sennych.

Zaburzenia adaptacyjne

zespoły zaburzeń czynnościowych rozwijające się w sytuacjach znaczących zmian życiowych np. osamotnienia po śmierci, konieczności zmiany pracy, bezrobocia; mogą trwać od kilku miesięcy do kilku lat.

Somatyczne konsekwencje stresu

Koncepcja zmian życiowych Holmesa i Rahe'a (1970)

43 wydarzenia życiowe uszeregowane pod względem możliwych konsekwencji zdrowotnych z przypisanymi punktami (jednostkami zmian życiowych) od 11 do 100.

ŚMIERĆ WSPÓŁMAŁŻONKA - 100; ROZWÓD - 73; UTRATA PRACY - 47; CIĄŻA - 40; ZMIANA OBOWIĄZKÓW W PRACY - 29; URLOP - 13

Ryzyko poważnej choroby autorzy koncepcji przewidywali u tych osób, które zgromadziły w minionych 2 latach ok. 300 punktów

Pytania o wpływ stresu na zdrowie

• Dlaczego stres powoduje niedobory witamin i substancji mineralnych w organizmie?

Bo w stresie zmniejsza się przepływ krwi w obrębie przewodu pokarmowego;

• Dlaczego stres prowadzi do zawałów?

Bo w stresie nasilają się procesy krzepnięcia krwi, co prowadzić może do zakrzepu wewnątrz tętnicy i całkowitej niedrożności, a w przypadku zaawansowanej miażdżycy doprowadzić do niedokrwienia mięśnia sercowego

• Dlaczego w stresie jesteśmy bardziej podatni na infekcje?

Bo w stresie ma miejsce zmniejszenie produkcji białych krwinek

W reakcji stresowej biorą udział dwa układy:

• Współczulny układ nerwowy (koordynuje reakcję alarmową - walki lub ucieczki);

W efekcie pobudzenia wydzielane są adrenalina i noradrenalina

• System podwzgórze-przysadka-nadnercza

W efekcie pobudzenia wydzielane są hormony glikokokotykoidowe (np. kortyzol)

Efekty pobudzenia układu współczulnego w stresie krótkotrwałym

• wzrost tętna;

• przyśpieszenie oddechu;

• wzrost ciśnienia krwi;

• mocniejsze bicie serca;

• rozszerzenie oskrzeli;

• rozszerzenie naczyń krwionośnych zaopatrujących mięśnie;

• rozszerzenie źrenic;

• skrócenie czasu reakcji.

Inne konsekwencje stresu krótkotrwałego

• długoterminowe rezerwy energetyczne są rozkładane na kwasy tłuszczowe i glicerol;

• zmagazynowane w wątrobie węglowodany są mobilizowane i przekształcane w glukozę;

• krew odpływa z kończyn w kierunku mięśni, serca i mózgu;

• naczynia obwodowe kurczą się - dlatego dłonie i stopy stają się chłodne.

• ustają również energochłonne procesy trawienne, m.in. wydzielanie śliny, czego objawem jest suchość w ustach, utrata apetytu i skurcze żołądka.

Wpływ hormonów glikokortykoidowych na układ odpornościowy

• Zmieniają rozmieszczenie i przepływ białych krwinek w organizmie;

• pobudzając usuwanie leukocytów z krwi powodują, że mniej ich krąży po organizmie i kumuluje się w ogniskach zapalnych;

• blokują produkcję nowych limfocytów w grasicy;

• niekiedy wybiórczo aktywują proces tzw. apoptozy (zaprogramowanej śmierci) limfocytów;

• hamują wytwarzanie i uwalnianie cytokin, mediatorów zapalnych, neurohormonów i innych cząstek sygnałowych biorących udział w regulacji immunologicznej, zmniejszając tym samym reaktywność limfocytów

UKŁAD IMMUNOLOGICZNY

wysoce skomplikowany i zorganizowany system, którego celem jest obrona organizmu przed czynnikami chorobotwórczymi, bakteriami, wirusami, grzybami, pasożytami, toksynami i komórkami rakowymi. Komórki układu odpornościowego są rozproszone po całym organizmie.

Układ immunologiczny jest powiązany z ośrodkowym układem nerwowym i układem hormonalnym. Nauka o powiązaniach pomiędzy tymi układami to: PSYCHONEUROIMMUNOLOGIA.

Rodzaje reakcji immunologicznych

• reakcje nieswoiste

• reakcje swoiste (tzw. odporność nabyta);

• odporność humoralna;

• odporność komórkowa.

Reakcje nieswoiste

nie pozwalają na przedostanie się do ustroju potencjalnie szkodliwych obiektów, a jeśli tak już się stanie zajmują się ich niszczeniem, gdy te znajdą się wewnątrz organizmu. Odbywa się to bez precyzyjnego rozpoznawania rodzaju ciała obcego;

Reakcje swoiste

tzw. odporność nabyta, pozwala z wielką precyzją odróżnić materiał tworzący własny organizm od obcego. Obcą substancję, która w kontakcie z układem odpornościowym wyzwala swoistą odpowiedź immunologiczną, nazywa się antygenem. Umiejętność sprawnego odróżnienia siebie od nie-siebie pozwala układowi immunologicznemu atakować obce cząstki nie szkodząc prawidłowym komórkom własnego organizmu.

Rodzaje reakcji swoistych

• Odporność humoralną, która polega na atakowaniu antygenów obecnych w płynach ustrojowych; w odporności tej zasadniczo biorą udział limfocyty B, produkujące przeciwciała - białka zwane immunoglobulinami.

• Odporność komórkową, polegającą przede wszystkim na atakowaniu antygenów położonych we wnętrzu komórek, na przykład wirusów. Odpowiada również za immunologiczne reakcje organizmu na nowotwory i tkanki przeszczepione. W odporności komórkowej główną rolę odgrywają limfocyty T, które identyfikują i niszczą komórki obce lub zarażone wirusami.

Jeżeli antygenem jest komórka nowotworowa, może ona zostać zniszczona przez komórki zwane naturalnymi zabójcami tzw. komórki NK (natural killer), które nie są ani komórkami typu B ani typu T.

Stres a odporność - dane z badań

Stres krótkotrwały

Umiarkowanie stresująca aktywność, np. publiczne wystąpienie, zazwyczaj zwiększa stężenie noradrenaliny we krwi o 50%, natomiast adrenaliny o 100%.

U ochotników poddawanych działaniu krótkoterminowego stresora doświadczalnego dochodzi do przejściowego zwiększenia liczby supresorowych limfocytów T oraz wzmożenia aktywności naturalnych niszczycieli.

Krótkotrwały wzrost poziomu adrenaliny i noradrenaliny, charakterystyczny dla pobudzenia układu współczulnego może korzystnie wpływać na odporność.

Idealna reakcja stresowa powinna charakteryzować się szybkim lecz krótkotrwałym wzrostem stężenia adrenaliny i noradrenaliny, bez podwyższenia poziomu kortyzolu.

Stres przewlekły

• Badania studentów przed ważnym egzaminem wykazały, że sytuacja stresowa spowodowała u nich spadek aktywności komórek T i NK

• U mężczyzn, których żony zmarły raka stwierdzono, w porównaniu do okresu przed owdowieniem oraz w porównaniu do równoważnej grupy kontrolnej - mniejsze wytwarzanie limfocytów i ich mniejszą aktywność;

• Opiekunowie chorych cierpiących na chorobę Alzheimera mają znacznie obniżony poziom limfocytów T oraz obniżoną kontrolę nad niektórymi wirusami.

Układ immunologiczny a nowotwory

• Teoria nadzoru immunologicznego - w organizmie człowieka często rozwijają się nowotwory, ale są one niszczone przez układ odpornościowy

• Teoria zgodnie z którą do kancerofilii (większej podatności na zachorowanie na raka) dochodzi w efekcie:

1. hiperadaptozy (zwiększenia tolerancji na zbyt duże wydzielanie korytzolu)

2. zwiększenia poziomu lipidów (trójglicerydów i wolnych kwasów tłuszczowych), a w konsekwencji zmniejszenia liczby komórek T i spadku aktywności makrofagów.

Przejawy zjawisk immunologicznych

• Skuteczność placebo jako przejaw wpływu psychiki na odporność;

Przypadek Pana Wrighta - Klopfer, 1957

• Warunkowanie immunologiczne

(doświadczenie Adera i Cohena)

Wykład 5

Paradygmat salutogenetyczny komplementarny do paradygmatu patogenetycznego;

Podstawowe pytanie wyznaczające kierunek orientacji salutogenetycznej zostało postawione przez A. Antonovsky'ego: dlaczego ludzie, mimo, że podlegają oddziaływaniom wielu stresorów (patogenów) zachowują zdrowie, a w wypadku jego załamania szybko do zdrowia powracają? Jest to pytanie o przyczyny zdrowia.

Zdrowie to proces równoważenia wymagań i zasobów, proces skutecznego radzenia sobie ze stresem; można go ująć na kontinuum od zdrowia idealnego do stanu głębokiej choroby zagrażającej życiu.

Antonovsky zakłada, że normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest dynamiczny stan braku równowagi.

Homeostaza dynamiczna

„Jest jak spacer człowieka po linie: stara się on nie tracić równowagi nawet wtedy, gdy zmienia ubranie, czy bierze do ręki jakiś przedmiot, by go następnie odrzucić…

bywa, że zaczyna tracić równowagę, lecz ją odzyskuje, czasem obsuwa mu się noga, łapie więc za linę i podciąga się z powrotem do pozycji stojącej; innym razem spada na siatkę ochronną i znów się wdrapuje na linę, niekiedy spada i tłucze się dotkliwie lub ulega kalectwu, czasem się zabija…

niektórym udaje się po licznych upadkach dotrzeć wreszcie do końca liny - cóż to za wspaniałe podniecające przeżycie, nawet, jeśli jest smutno, że to już koniec drogi….”

Utrzymaniu zdrowia służy stres wydarzeń życiowych, gdyż ma on potencjalnie dwuwartościowy charakter -

może pełnić korzystną rolę rozwojową mobilizując i wyzwalając energię,

może też obciążać procesy radzenia sobie, a przy braku zasobów i kompetencji zaradczych prowadzić do załamania zdrowia.

Do załamania zdrowia dochodzi wówczas, gdy człowiekowi brak sił i energii do sprostania wymaganiom, jakie otoczenie nakłada na niego.

ZASOBY

„relatywnie stałe czynniki osobowe i społeczne, które wpływają na to, jak jednostki próbują opanować kryzysy życiowe i transakcje”

„potencjały zdrowia”, czynniki zapobiegające patologii, chroniące zdrowie i wspomagające procesy zdrowienia w sytuacji choroby;

Rodzaje zasobów wg Heszen, Sęk

• Zasoby jednostkowe (biologiczne, psychologiczne i interpersonalne):

• metazasoby /np. poczucie koherencji, twardość/;

• cechy struktury ja /np.samookapeptacja, optymalna samoocena, poczucie tożsamości, poczucie kontroli, samoskuteczność, optymizm/;

• formalne cechy osobowości /temperament/;

• kompetencje poznawcze /np.inteligencja z elastycznością, refleksyjnością, nastawieniem twórczym, otwartością i abstrakcyjnością struktur poznawczych/;

• kompetencje emocjonalne

• kompetencje społeczne

• Zasoby społeczne

• Zasoby środowiskowe (z uwzględnieniem cech środowiska fizycznego przyrodniczego i cywilizacyjnego)

• Zasoby kulturowe

Poczucie koherencji
(SOC -sense of coherence)
„globalna orientacja jednostki, wyrażająca stopień jej ogólnego, trwałego, choć dynamicznego poczucia pewności, że:

• bodźce, które docierają do niej w życiu ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są ustrukturowane, przewidywalne i dają się wyjaśnić;

• dostępne są jej zasoby pozwalające sprostać wymaganiom stawianym przez owe bodźce;

• wymagania stanowią wyzwanie, warte są zaangażowania się i podjęcia działania”

Komponenty poczucia koherencji:

• Zrozumiałość - zmienna poznawcza (stopień, w jakim człowiek ma poczucie, że napływające do człowieka bodźce można zrozumieć i przewidzieć);

• Zaradność (sterowalność) - zmienna poznawczo-instrumentalna (stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby, jako wystarczające do sprostania wymogom);

• Sensowność - zmienna motywacyjno-emocjonalna (stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens, że wymagania życia są warte zaangażowania i wysiłku).

Źródła poczucia koherencji :

• Stałość (spójność) - powtarzalność i ciągłość wydarzeń w życiu człowieka, stabilność społeczna i kulturowa;

• Równowaga przeciążenia/niedociążenia - takie oddziaływanie środowiska, które uwzględnia możliwości podmiotu, nie jest ani zbyt silne, ani zbyt słabe; wymagania są na miarę sił i stanu organizmu i sprawiają, że człowiek doświadcza powodzenia życiowego i własnej zaradności;

• Udział w podejmowaniu decyzji w toku wykonywania zadań i rozwiązywania problemów - kształtuje to poczucie uczestnictwa i zaangażowania oraz autonomii.

Granice

Poczucie koherencji nie wiąże się z postrzeganiem całego świata w ogóle jako zrozumiałego, sterowalnego i sensownego, ale z postrzeganiem obszarów istotnych dla człowieka (w obrębie wytyczonych granic).

Granice powinny zawierać następujące obszary funkcjonowania:

własne życie emocjonalne;

relacje z najbliższym otoczeniem;

główny przedmiot działalności życiowej człowieka;

zagadnienia egzystencjalne (śmierć, osamotnienie, porażki).

Poczucie koherencji w badaniach
Poczucie koherencji a ocena stresu.

Próba weryfikacji modelu Antonovsky'ego została przeprowadzona przez T. Pasikowskiego (2000).

Wykazał on, że SOC wpływa na proces radzenia sobie poprzez swoje komponenty.

Osoby o silnym poczuciu koherencji rzadziej oceniają sytuację stresową jako zagrażającą i jako stratę, a częściej jako wyzwanie.

Tendencję do oceny sytuacji jako zagrożenia obniża poczucie zrozumiałości, a spostrzeganie stresu w kategorii wyzwań jest maksymalizowane przez poczucie sensowności.

Poczucie koherencji w badaniach
Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne
Poczucie koherencji koreluje z deklarowaną tendencją do zachowań prozdrowotnych, takich jak zdrowa dieta, aktywność ruchowa, zachowania profilaktyczne i relaksacyjne.

POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI

Poczucie własnej skuteczności to przekonania człowieka dotyczące możliwości sprostania danemu zadaniu.

Takie przekonania wpływają na wybór konkretnych działań i na wysiłek człowieka włożony w przezwyciężenie trudności.

Poczucie skuteczności jest mechanizmem pośredniczącym pomiędzy zachowaniem a posiadaną wiedzą. Adekwatne oszacowanie poczucia własnej skuteczności odgrywa istotną rolę w samoregulacji zachowania.

Poczucie samoskuteczności może być analizowane jako ogólna dyspozycja jednostki (tzw. uogólnione poczucie własnej skuteczności), jak również odnosić się do konkretnej sytuacji lub działań i może być różne w różnych sytuacjach i działaniach.

Wymiary poczucia samoskuteczności

• wielkość (magnitiude) - wyrażająca zależność poczucia skuteczności od trudności zadania;

• ogólność (genarality) - względna stałość poczucia skuteczności;

• siła (strength) - określająca odporność poczucia skuteczności na porażki i niepowodzenia.

Źródła poczucia własnej skuteczności

• Historia wcześniejszych porażek i sukcesów;

• Doświadczenia zastępcze;

• Perswazje werbalne;

• Stan fizjologiczny.

Poczucie skuteczności a zdrowie i jakość życia

Wysokie poczucie własnej skuteczności:

• sprzyja ocenie sytuacji stresowych jako wyzwań i podejmowaniu wysiłków w obliczu trudności;

• zwiększa gotowość do pokonywania zagrożeń;

• zmniejsza negatywne stany emocjonalne w obliczu stresu;

• podwyższa gotowość do podejmowania działań prozdrowotnych;

Niska samoskuteczność powoduje:

• koncentrację na swoich brakach i wyolbrzymianie potencjalnych trudności

• rezygnację z działań koniecznych do uporania się z problemami;

POCZUCIE KONTROLI

uogólnione przekonanie (zgeneralizowane oczekiwanie) jednostki dotyczące stopnia, w jakim może ona kontrolować rzeczywistość; względnie stała cecha osobowości, dyspozycja do określonego reagowania.

Ludzie różnią się między sobą umiejscowieniem kontroli wzmocnień:

• kontrola zewnętrzna - rezultaty własnych działań są spostrzegane przez człowieka jako niecałkowicie zgodne z jego zachowaniami i stałymi właściwościami, a jako skutek przypadku, przeznaczenia, szczęścia, jako kontrolowane przez innych ludzi mających władzę lub jako nieprzewidywalne ze względu na wielką złożoność sił otaczających człowieka;

• kontrola wewnętrzna - człowiek spostrzega, że rezultaty jakie osiąga są zgodne z jego własnym zachowaniem czy z jego względnie stałymi właściwościami.

Poczucie kontroli a stres i zdrowie

• osoby z zewnętrznym LOC przeżywające negatywne doświadczenia życiowe są częściej depresyjne niż osoby z wewnętrznym LOC znajdujące się w tej samej trudnej sytuacji;

• dane z badań, w których wzięli udział chorzy po zawale pozwalają wysnuć wniosek, że zawałowcy z wewnętrznym LOC lepiej współpracowali z personelem medycznym i byli mniej przygnębieni od osób zewnętrznie umiejscawiających kontrolę, lepiej też ocenione zostały w grupie zawałowców z LOC wew. postępy leczenia i szanse wyzdrowienia;

• z drugiej strony są dane, które wskazują, że osoby wewnętrznie umiejscawiające kontrolę doznając porażek niepokoją się nimi bardziej niż osoby zewnątrzsterowne, mają bowiem większą skłonność do przypisywania ich sobie samym. Tak więc paradoksalnie wewnętrzne umiejscowienie kontroli może być w pewnych okolicznościach stresogenne.

Optymizm

• Dwie najbardziej rozpowszechnione konceptualizacje optymizmu w literaturze psychologicznej zostały opracowane przez Scheiera i Carvera (optymizm dyspozycyjny) oraz Seligmana (optymizm atrybucyjny).

• W literaturze polskiej badaniami nad optymizmem jako mechanizmem adaptacyjnym zajmował się Ryszard Stach.

Optymizm dyspozycyjny

układ uogólnionych, pozytywnych oczekiwań człowieka wobec przyszłości; oczekiwania te mają charakter ogólny, rozproszony, niezależny od kontekstu sytuacyjnego i względnie trwały

Osoby, które cechuje optymizm podejmują więcej starań, aby rozwiązać stojące przed nimi problemy, koncentrują się na wysiłkach zmierzających do pokonania trudności. Mimo, że akceptują realia stresujących sytuacji (bardziej niż pesymiści), to cechuje je większa wytrwałość w działaniach.

Z kolei w obliczu porażki w przeciwieństwie do pesymistów, nie załamują się, starając się wyciągnąć z niej korzyści dla własnego rozwoju i traktują ją jako wyzwanie do wzmożenia własnych wysiłków w dążeniu do celu.

• Dyspozycyjny optymizm w szerszym ujęciu może mieć charakter obronny i funkcjonalny

Optymizm funkcjonalny polega nie tylko na oczekiwaniu sukcesu lecz odzwierciedla posiadanie zasobów osobistych, które umożliwiają radzenie sobie z codziennymi stresorami.

Optymizm obronny odnosi się do zagrażających zdarzeń i polega na przejawianiu nierealistycznego nastawienia wobec problemu, przypisywaniu sobie mniejszej podatności na zachorowanie itp., co pozostaje bez związku z sytuacją.

Optymizm obronny nosi znamiona optymizmu nierealistycznego.

Optymizm nierealistyczny (Neil Weinstein)

dotyczy błędów poznawczych popełnianych wówczas, gdy ludzie porównując się z innymi, szacują własną szansę na wystąpienie negatywnego zdarzenia. Błędy te mają specyficzną charakterystykę:

• Ludzie oczekują, że w przyszłości dojdzie do mniejszej liczby negatywnych zdarzeń, niż wynikałoby to z realistycznych kalkulacji;

• Ludzie oczekują, iż w przyszłości więcej negatywnych zjawisk będzie miało miejsce w życiu innych osób niż w ich własnym;

• Tego rodzaju błędy są powszechne - popełnia je 95% osób.

• Według Weinsteina nierealistyczny optymizm wynika z błędów w przetwarzaniu informacji, a błędy te są skutkiem braku doświadczenia i wiedzy na temat danego zdarzenia.

Konsekwencje optymizmu nierealistycznego

• Obniża niepokój, podwyższa pewność siebie;

• Wiąże się z tendencją do większego narażania się na ryzyko zdrowotne.

Optymizm atrybucyjny

specyficzny, podmiotowy styl wyjaśniania zdarzeń (sukcesów i niepowodzeń).

Trzy istotne dla stylu wyjaśniania wymiary to za Seligmanem:

• Stałość (uznanie przyczyn sukcesów lub porażek za stałe i niezmienne lub chwilowe i możliwe do zmiany).

• Zasięg (wyjaśnianie przyczyn i skutków wydarzeń pomyślnych lub niekorzystnych jako odnoszących się do wielu dziedzin życia, bądź ograniczających się do jednej sfery funkcjonowania).

• Personalizacja (wnioskowanie o przyczynach niepowodzeń i sukcesów; personalizacja wewnętrzna: obwinianie siebie za doznane porażki/sukcesy; personalizacja zewnętrzna: dopatrywanie się przyczyn niepowodzeń/sukcesów w innych osobach lub okolicznościach zewnętrznych).

OPTYMIZM WIĄŻE SIĘ Z OCENĄ PORAŻEK JAKO CHWILOWYCH, O OGRANICZONYM ZASIĘGU (NIEWIELKIM WPŁYWIE NA ŻYCIE JEDNOSTKI) I NIEZAWINIONYCH PRZEZ PODMIOT. OCENIE SUKCESÓW PRZYPISYWANE SĄ PRZECIWNE ATRYBUCJE.

Optymizm dyspozycyjny a optymizm atrybucyjny

Optymizm atrybucyjny wiąże się z występowaniem pozytywnych oczekiwań w konkretnych sytuacjach życiowych i jest efektem uczenia się jednostki.

Optymizm dyspozycyjny dotyczy oczekiwań szerszych, mniej skonkretyzowanych będąc efektem zadatków biologicznych i kulturowego zaplecza rozwoju jednostki.

Optymizm a zdrowie i jakość życia

Niezależnie od przyjętej konceptualizacji optymizmu (atrybucyjny vs dyspozycyjny), wyniki badań wskazują, że optymistom żyje się lepiej; nawet, w obliczu porażek i trudności życiowych dłużej zachowują dobre samopoczucie i zdrowie, a kiedy zachorują to ich leczenie przebiega sprawniej i mają szansę szybkiego wyzdrowienia.

• Długotrwała, trzydziestoletnia obserwacja grupy Amerykanów wykazała, że pesymiści są bardziej od optymistów podatni na choroby i przeciętnie krócej żyją (Martin, 2000). Zmiany stanu zdrowia pojawiły się dopiero po latach, co sugeruje, że pewien sposób podejścia do rzeczywistości poprzedza wystąpienie chorób, a nie na odwrót.

• Nastawieni pesymistycznie studenci mają stosunkowo mało osiągnięć, zarówno w nauce jak i sporcie.

• Pesymistyczny styl wyjaśniania wiąże się z osłabieniem odporności ludzi starszych.

29

---