Irena Heszen, Helena Sęk - Psychologia zdrowia
ROZDZIAŁ 1 - Narodziny i rozwój psychologii zdrowia
Źródła wyodrębnienia się psychologii zdrowia
1. Zmiany charakteru chorób i struktury przyczyn zgonów
- początek ubiegłego wieku - najbardziej rozpowszechnione choroby zakaźne o ostrym i często epidemicznym przebiegu, np. tyfus, ciężkie postacie grypy (jak grypa hiszpanka, której uległo 1/5 mieszkańców naszej planety podczas I wojny światowej), gruźlica itd. - stanowiły one najczęstszą przyczynę zgonów;
- w ciągu kilku dziesięcioleci dzięki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu szczepionek i lekarstw (zwłaszcza antybiotyków) w naszym kręgu cywilizacyjnym śmiertelność zmalała;
- w połowie naszego stulecia - ,,przeobrażenie epidemiologiczne” - zazwyczaj przyczyną zgonów były przewlekłe choroby układu krążenia, potem nowotwory; dużo ofiar wypadków samochodowych;
- zmiany - 1970-1995 - choroby nowotworowe głównie przyczynami zgonów, potem choroby układu krążenia;
- obecnie - choroby przewlekłe nadal głównymi przyczynami zgonów, pojawiają się nowe zagrożenia z chorobami zakaźnymi;
- implikacja wzrostu psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, w chorobach przewlekłych czynniki psychospołeczne mają znacznie większy wpływ niż w chorobach zakaźnych - czynniki te współuczestniczą w powstawaniu chorób przewlekłych, mają udział w ich przebiegu, wpływają na wyniki leczenia i rehabilitację;
- opieka zdrowotna warunkuje wskaźniki zdrowia w ok. 10-20%, pozostałe przyczyny zdrowia: zasoby psychiczne i styl życia jednostki, jej związki z ludźmi i uzyskiwane wsparcie, warunki ekonomiczne i stan środowiska naturalnego.
2. Potrzeby nauk medycznych w sferze humanizacji
- technicyzacja i dehumanizacja medycyny - rozwój inwazyjnych metod diagnostycznych, rozwój zastosowania komputerów w opiece zdrowotnej, postępująca biurokratyzacja itp. - współczesne metody leczenia wywołują u pacjentów poczucie zagrożenia czy inne nieprzyjemne uczucia;
- mniej okazji do bezpośredniej rozmowy z lekarzem;
- specjalizacja pociąga za sobą tendencję do koncentrowania się na właściwym ze względu na specjalność narządzie, zamiast na chorym człowieku;
- korzystanie z pomocy lekarza staje się dla chorego coraz częściej źródłem stresu, który kumuluje się ze stresem spowodowanym samą chorobą.
3. Rosnące koszty opieki zdrowotnej
- konsekwencja wzrostu ludzi chorych przewale oraz rozwoju techniki medycznej;
- innym powodem wydatków jest fakt, iż w strukturze populacji wzrasta udział ludzi w starszym wieku, którzy mają większe zapotrzebowanie na opiekę medyczną;
- dodatkowo - coraz większe wykorzystanie kosztownej aparatury w diagnostyce, leczeniu i rehabilitacji;
- zadanie dla psychologów - promocja aktywności prozdrowotnych, które w pewnej perspektywie czasem mogą zmniejszyć zapadalność na choroby chroniczne, a tym samym przyczynić się do poprawy efektów ekonomicznych.
Dowód znaczenia czynników psychologicznych dla stanu zdrowia - Wzór Zachowania A (WZA) jako złożonego czynnika ryzyka chorób układu krążenia.
Przemiany społeczne: wzrost poziomu wykształcenia i aspiracji ludzi do współdecydowania w sprawach własnego zdrowia
- czynnik wzmacniający tą tendencję: wzrost wiedzy medycznej w społeczeństwie (następstwo ogólnego poziomu wykształcenia i specjalnie organizowanych akcji oświaty zdrowotnej);
- dążenie ludzi do zajmowania aktywnej i samodzielnej postawy wobec własnych spraw zdrowotnych poprzez partnerskie układy z lekarzem, samoleczenie, rezygnacja z medycyny oficjalnej na rzecz medycyny alternatywnej;
- rola psychologa: może być pomocny w rozwoju współuczestnictwa pacjenta w leczeniu.
Prekursorzy psychologii zdrowia
1. medycyna psychosomatyczna:
- twórcy: psychiatrzy
- powstała w latach 20. ubiegłego wieku
- wyraźnie psychoanalityczna orientacja teoretyczna;
- takie choroby jak nadciśnienie tętnicze, zawał serca, astma, choroba wrzodowa człowieka były przedmiotem szczególnego zainteresowania, koncentrowano się na wyjaśnianiu ich etologii, poszukując specyficznych cech osobowości predysponujących do określonego schorzenia (np. ,,osobowość wrzodowca”);
- interwencja terapeutyczna - klasyczne metody psychoanalizy;
- holistyczne ujmowanie człowieka jako jedności biopsychospołecznej;
- stosuje się polietiologiczną koncepcję choroby, wg której do rozwoju choroby przyczynia się splot czynników różnej natury;
- włączenie do opieki nad pacjentami, oprócz lekarzy, innych specjalistów, przede wszystkim psychologów.
2. medycyna behawioralna:
- twórcy reprezentowali behawioryzm i terapię behawioralną;
- objawy somatyczne traktowano jako jedną z form zachowania, tyle że wadliwego; objawy te, jak każda inna forma zachowania, powstały w wyniku uczenia się;
- podejście pragmatyczne - zainteresowanie nie tyle co etiologią choroby, co metodami skutecznej terapii -> rozwój nowych technik terapeutycznych, np. biofeedback;
- ignorowała znaczenie psychologicznych mechanizmów pośredniczących oraz rolę czynników biologicznych i społecznych;
- wyartykułowanie interdyscyplinarnego charakteru problematyki zdrowia i choroby, ma się odnosić do działań praktycznych - sposobu sprawowania opieki nad pacjentem.
3. psychologia medyczna:
- można ją traktować jako jeden z działów medycyny behawioralnej;
- dział psychologii stosowanej, rozwijający się na styku psychologii z medycyną;
- w ramach tego działu prowadzi się badania psychologicznych aspektów powstawania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych, zarówno na poziomie jednostki, jak grupy i systemu;
- włączenie problematyki chorób psychicznych z obszaru psychologii medycznej;
- najważniejsze zagadnienia:
(1) zależności psychosomatyczne (udział czynników psychicznych w powstawaniu i przebiegu chorób i dysfunkcji somatycznych)
(2) zależności somatopsychiczne (psychologiczne następstwa chorób somatycznych)
(3) psychologiczna charakterystyka sytuacji człowieka chorego
(4) organizacja i przebieg zachowania się wobec własnej choroby
(5) problematyka kontaktu lekarz - pacjent.
4. kliniczna psychologia zdrowia
- kontynuacja i rozwinięcie powstałych wcześniej kierunków;
- włączyła w swój zakres całokształt dorobku psychologii medycznej, poszerzając go o nowe podejścia i zagadnienia.
Współczesne wyzwania naukowe, edukacyjne i praktyczne
Nowe akcenty w obszarze zastosowań i w przedmiocie badań:
- relacja między psychologią zdrowia a zdrowiem publicznym: wspólnym obszarem jest promocja zdrowia, której zadania ukierunkowane są na kontekst polityczny i społeczno - kulturowy zdrowia oraz aktywizację społeczności lokalnej; pomysł wyodrębnienia w ramach psychologii zdrowia psychologii zdrowia publicznego po by m.in. wyodrębnić problemy zdrowia grup i większych społeczności;
- rozwojowa perspektywa psychologii zdrowia: chodzi o wykorzystanie teorii rozwoju, wykorzystanie wieku rozwojowego w zdrowiu i w chorobie.
ROZDZIAŁ 2 - Psychologia zdrowia jako dziedzina stosowana
Psychologia zdrowia:
- powstała w Stanach Zjednoczonych;
- Joseph Matarazzo - odegrał najważniejszą rolę w jej wyodrębnieniu się;
- ,,to całokształt specyficznego oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania chorobom i leczenia ich, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i dysfunkcji, a także do analizy i ulepszania systemu opieki zdrowotnej oraz kształtowania polityki zdrowotnej” (Matarazzo);
- ,,jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że człowiek pozostaje zdrowy, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachowują” (Shelley Taylor);
- nie ogranicza się w badaniach w zastosowaniach do obszaru medycyny, obejmuje swym zasięgiem wszystkie najważniejsze obszary życia i działalności człowieka i wszystkie ważne systemy społeczne, jak rodzina, praca.
- można wyróżnić 2 działy: kliniczna psychologia medyczna, zajmująca się psychologicznymi aspektami chorób oraz psychologia koncentrująca się na psychologicznych uwarunkowaniach i korelatach zdrowia oraz oddziaływaniach ukierunkowanych na ludzi zdrowych.
Paradygmat salutogenetyczny:
- zaproponowany przez Antonovsky'ego jako uzupełnienie klasycznego paradygmatu patogenetycznego (ukierunkowany na poszukiwanie psychologicznych uwarunkowań chorób i dysfunkcji somatycznych)
- poszukiwanie psychospołecznych uwarunkowań zdrowia;
- stanowi uzupełnienie paradygmatu patogenetycznego w części kontinuum odnoszącej się do zdrowia;
- oba paradygmaty nie wykluczają się nawzajem, lecz są w stosunku do siebie komplementarne.
Psychologia zdrowia jako dziedzina zastosowań praktycznych - rola psychologa:
- praca z człowiekiem chorym somatycznie: postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne, rehabilitacja;
- relacja pacjenta z lekarzem - usuwanie zakłóceń tej relacji przejawiających się najczęściej w nieprzestrzeganiu zaleceń lekarskich, kształtowanie tej relacji w sposób wynikający nie tylko z przebiegu terapii, ale odpowiadający również potrzebo pacjenta;
- praca z rodziną, która również wpływa na reakcje i zachowania chorego;
- działania na poziomie organizacji, pomoc w rozwiązywaniu problemów placówki, która go zatrudnia, np. placówki służby zdrowia;
- promocja zdrowia;
- pomoc w rozwiązywaniu problemów związanych z poziomem obciążenia psychicznego czy poczuciem niewykorzystanych szans życiowych, albo też z potrzebą poprawy jakości życia i rozwoju.
ROZDZIAŁ 3 - Koncepcje i pojęcie zdrowia w psychologii i naukach pokrewnych
Zdrowie - 3 ogólniejsze kategorie, raczej uzupełniają się:
1. jako stan braku objawów choroby i cierpienia:
- redukcjonistyczne, nie uwzględnia złożoności pojęcia;
- takie ujęcie jest zakorzenione w biomedycznym modelu zdrowia i choroby.
2. jako dobrostan biopsychospołeczny:
- utożsamiane z pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym;
- ujęcie szersze, uwzględniające oprócz organizmu człowieka także jego psychikę i sferę społeczną;
- ujęciu zarzuca się idealizm i niejednoznaczność pojęcia ,,dobrostan”.
3. jako potencjał i właściwości człowieka oraz jego kontekst życia:
- ma status dyspozycji umożliwiającej adaptacyjne funkcjonowanie w określonym kontekście środowiskowym;
- określane w kategoriach rozwojowo - funkcjonalnych -> z jednej strony jest zasobem warunkującym wszechstronny rozwój człowieka, z drugiej umożliwia stawianie czoła aktualnym wymaganiom;
- akcentuje pewną stałość zdrowia;
- traktowane w sensie biologicznym.
Definicja zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia - dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny.
Zdrowie jako proces:
- podejście Antonovsky'ego;
- zastosowanie perspektywy salutogenetycznej (zorientowanej na zdrowie);
- zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim krańcem jest choroba; nie jest stanem ani stałym zasobem, ale procesem przemieszczania się na kontinuum;
- na przebieg procesu wpływa dostępność genetycznych i psychospołecznych zasobów odpornościowych, które obejmują: poziom wsparcia społecznego, strategie radzenia sobie, zaangażowanie i spójność Ja; przebieg zależy również od kontekstu społeczno - kulturowego;
- odnosi się do poszukiwania i utrzymywania równowagi wobec obciążeń, z którymi nieustannie ma do czynienia organizm;
- podejście dynamiczne i interakcyjne;
- ma określony przebieg w czasie - zmienia się w odpowiedzi na zaistniałe wymagania zewnętrzne i wewnętrzne.
Zdrowie jako wartość - inna kategoria ogólna:
- teoria opracowana na gruncie psychologii ogólnej;
- zdrowie rozumiane jest bardziej abstrakcyjnie, jako jedna z wartości;
- występuje obiektywizacja zdrowia;
- zdrowie i choroba nie są umieszczone na wspólnym kontinuum, ale podobnie jak inne wartości mają określony znak i traktowane są rozłącznie - zdrowie jest wartością pozytywną, do której człowiek dąży, a jego przeciwieństwo, choroba, wartością negatywną, której człowiek unika;
- rozumienie zdrowia jako wartości okazuje się szczególnie przydatne w promocji zdrowia - pozwala wyjaśnić, dlaczego ludzie zdrowi podejmują działania na jego rzecz;
- zdrowie jako wartość: autoteliczna - jest ważna i ceniona sama w sobie, bez względu na inne wartości lub instrumentalna - stanowi jedynie środek do osiągnięcia celów pogrupowanych w 3 kategorie: osobiste, grupowe lub zawodowe;
- badania - ponad połowa badanych gotowa jest narażać własne zdrowie dla wartości związanych z rodziną (zdrowie członków najbliższej rodziny, zgoda i wzajemna miłość w rodzinie) oraz ratowanie zdrowia i życia przyjaciół.
Ogólne tendencje w ujmowaniu zdrowia:
- poszerzanie się zakresu pojęciowego zdrowia - włączenie w definicję WHO dziedziny psychicznej, społecznej, duchowej;
- akceptowanie jego zmienności;
- tendencja do pozytywnego rozumienia zdrowia jako potencjału, dyspozycji czy zasobu - wpływy psychologii pozytywnej;
- zastosowanie do oceny zdrowia dwóch perspektyw: obiektywnej i subiektywnej - prowadzi to do wyodrębnienia zdrowia obiektywnego (świadectwem jest ocena medyczna i psychologiczna) oraz zdrowia subiektywnego (subiektywna percepcja zdrowia) - różna korelacja między nimi ->
(1) uzasadnione zdrowie - dane medyczne nie wskazują na istnienie choroby, dobra ocena własnego zdrowia
(2) uzasadniona choroba - medycznie potwierdzona choroba z rozpoznaniem zaakceptowanym przez pacjenta
(3) ,,paradoks zdrowia” - dobra ocena własnego zdrowia przy kiepskich wynikach badań medycznych
(4) ,,paradoks choroby” - przypisywanie sobie poważnej choroby, gdy wyniki badań są w normie.
- przypisywanie człowiekowi odpowiedzialności za własne zdrowie - geneza w psychologii humanistycznej i jej nacisk na podmiotowość człowieka, ,,twoje zdrowie jest w twoich rękach”.
Pojęcia zdrowia a pojęcia bliskoznaczne
1. Zdrowie a szczęście i dobrostan
- Tatarkiewicz - nie można utożsamiać zdrowia ze szczęściem, jednak są to pojęcia bardzo podobne w swej formalnej strukturze; zdrowie i szczęście może być faktem empirycznie stwierdzalnym, ale też idealnym wzorcem, do którego człowiek dąży;
- badacze współcześni - to pojęcia analogiczne, można je stosować także w badaniach empirycznych.
2. Zdrowie a jakość życia
- zdrowie jako dobrostan bywa utożsamiane z poczuciem dobrej jakości życia;
- jakość życia ma znacznie szerszy zakres, jest stosowane zarówno przez przedstawicieli nauk ekonomicznych, społecznych i medycznych;
- jakość życia - wieloznaczność pojęcia: brak obciążeń i utrudnień; przewaga afektów pozytywnych w bilansowaniu życia i jego dziedzin; stan zaspokojenia życia itd.;
- koncepcja jakości życia odgrywa szczególną rolę w badaniach nad promocją zdrowia oraz w badaniach nad poziomem dobrostanu pacjentów przewlekle chorych;
- jakość życia rozumiana: obiektywnie; zespół warunków życia i działania człowieka, obejmują one środowisko fizyczne, materialne, społeczno - kulturowe, np. jakość powietrza, wody i zasobów naturalnych; subiektywnie: wynik oceny i wartościowania różnych sfer życia i życia jako całości, niekiedy tak pojętą jakość życia utożsamia się z poczuciem dobrostanu.
Zdrowe środowisko:
- stwarza możliwość zaspokajania potrzeb indywidualnych, grupowych i kulturowych, co oznacza, że jest bogate w wartości (zasoby);
- jest poznawalne, tzn. że jednostki środowiska (systemu) można od siebie odróżnić, zrozumieć i ocenić;
- dynamika zmian w środowisku jest dostosowana do możliwości adaptacyjnych człowieka w różnych okresach jego życia;
- elementy środowiska są wystarczająco plastyczne i poddają się wpływom człowieka;
- człowiek może czuć się bezpiecznie i mieć poczuci kontroli.
ROZDZIAŁ 4 - Modele i podejścia stosowane w psychologii zdrowia
Model biomedyczny:
- obowiązywał z naukach medycznych XX wieku;
- przyjmowano założenie kartezjańskie o dualizmie i rozdzieleniu ciała i psychiki;
- ciało człowieka jako maszyna, która albo sprawnie funkcjonuje, albo musi w sytuacjach niesprawności naprawiana rzez usuwane niesprawnych części czy niszczenie ciał obcych;
- zdrowie - brak choroby i dolegliwości, zależne od wyposażenia genetycznego i struktury organizmu;
- zdrowie i choroba są kategoriami rozłącznymi, jest się albo zdrowym, albo chorym, nie a stanów pośrednich;
- ujęcie redukcjonistyczne - sprzyja rozwojowi dziedzin związanych z genetyką i nowymi, często inwazyjnymi metodami leczenia chorych;
- nie można brać pod uwagę behawioralnych i psychologicznych czynników ryzyka zaburzeń;
Model holistyczno - funkcjonalny:
- istniał w swojej idealizującej wersji już w filozofii i medycynie starożytności, w okresie kryzysu spowodowanego niedostatkami medycyny naprawczej na nowo podjęto dyskusję nad podejściem całościowym;
- człowiek jest częścią większej całości i pozostaje pod wpływem wzajemnych relacji człowiek - środowisko;
- w człowieku, jak we wszystkich organizmach, tkwią potencjały umożliwiające samoodnawianie i wprowadzanie nowych form funkcjonowania;
- człowiek adaptuje się do zmieniających się wymagań, równoważy wymagania z możliwościami, wykorzystując i rozwijając zasoby odpornościowe;
- zdrowie = proces adaptacji zmierzający do zachowania dynamicznej równowagi między systemami;
- zdrowie i chorobę ujmuje się na jednym wymiarze;
- o poziomie zdrowia / choroby decydują zasoby i deficyty człowieka (wewnętrzne i znajdujące się w środowisku) oraz wymagania (stresory);
- świadomość podmiotu -> człowiek tworzy swoje zdrowie i człowiek choruje;
- podejście umożliwia edukację zdrowotną człowieka, współpracę profesjonalnych służb ochrony zdrowia z klientami.
Model socjoekologiczny:
- powstał w ramach socjologii zdrowia na zapotrzebowanie rodzącego się w latach 70. XX wieku ruchu promocji zdrowia;
- akcentuje systemowość i wzajemne powiązania struktur składowych;
- metafora mandali - hierarchia systemów, każdy podsystem jest częścią ogólniejszego i pozostaje z nim w wzajemnych związkach, człowiek zajmuje centralne miejsce, biosfera i kultura - najszersze kręgi, krąg rodziny;
- w człowieku wyodrębniono aspekty: fizyczny, intelektualny, duchowy - brak społecznego;
- pola zdrowia (warunkujące zdrowie jednostki):
(1) czynniki biologiczne (bagaż genetyczny, cechy wrodzone, system immunologiczny, cechy biochemiczne, fizjologiczne i anatomiczne)
(2) zachowania człowieka związane ze zdrowiem (prozdrowotne i antyzdrowotne)
(3) środowisko fizyczne (warunki mieszkaniowe, cechy otoczenia człowieka, siedliska jego aktywności)
(4) środowisko społeczno - kulturowe;
- zdrowie podlega wielorakim wpływom, spośród których najistotniejsze są dążenia i działania człowieka zmierzające w kierunku rozwoju swoich potencjałów, w uzgodnieniu z wymaganiami społecznymi;
- każda osoba ma własne pojęcie zdrowiu - każdy może mu nadać indywidualny sens i umieścić je w systemie swoich wartości;
- zdrowie - pojmowane jako proces dynamicznej równowagi systemów, np. między potrzebami jednostki a wymaganiami otoczenia.
Rozwój człowieka w cyklu życia a zdrowie:
- trudno jest jednoznacznie określić kierunek zmian zdrowia w ciągu życia, a pogląd o ogólnym i stałym pogarszaniu się wraz z wiekiem można uznać za uproszczony;
- Erikson - zdrowie jest procesem pomyślnego rozwiązywania kryzysów rozwojowych i sukcesywnego zdobywania kompetencji psychospołecznych;
- Havinghurst - zdrowie to dobywanie kompetencji do rozwiązywania zadań rozwojowych przypadających na różne fazy w cyklu życia człowieka;
- w rozwojowym podejściu do zdrowia poziomy osiąganego zdrowia biopsychospołecznego są wynikiem dopasowania potrzeb człowieka i działania osób znaczących dla jego rozwoju oraz kontekstu życia.
Zdrowie biologiczne (zdrowie organizmu):
- z obiektywnego punktu widzenia po osiągnięciu przez organizm dojrzałości rozpoczyna się ubytek zasobów;
- niektóre funkcje organizmu są najsprawniejsze w momencie urodzenia, np. gojenie się ran;
- od urodzenia zaczyna się starzenie biologiczne, a na podstawie stanu narządów można określić wiek biologiczny z błędem w granicach jednego roku;
- sprawność fizyczna stopniowo maleje, z wiekiem wzrasta prawdopodobieństwo wilu chorób somatycznych;
- przestrzeganie zasad dotyczących zdrowego stylu życia i zapobiegania chorobom sprzyja utrzymaniu zasobów zdrowia biologicznego;
- po 80 roku życia - załamanie zdrowia organizmu: postępujące zmniejszanie się zdolności funkcjonalnych, czemu towarzyszy przeżywanie stresu; ogólna słabowitość, wątłość; niejasne objawy, różne dolegliwości powodujące cierpienie, których przyczynę medyczną trudno znaleźć; współwystępowanie wielu chorób;
- gorsza adaptacja do choroby u osób młodszych w porównaniu ze starszymi w takich samym obiektywnie stanie zdrowia - młodzi traktują chorobę jako wydarzenie niezasłużone i niesprawiedliwe, co wyraża się gorszymi wskaźnikami przystosowania.
Zdrowie psychiczne:
- prawdopodobieństwo choroby psychicznej nie ma wyraźnego związku z wiekiem; ryzyko zachorowania w okresie później dojrzałości i starości wydaje się mniejsze; prawidłowości związane z wiekiem polegają raczej na istnieniu chorób i zaburzeń psychicznych typowych dla poszczególnych grup, np. nadpobudliwość psychoruchowa - najczęściej problem wieku dziecięcego;
- większość najbardziej rozpowszechnionych chorób psychicznych rozpoczyna się w młodym lub średnim wieku, np. ludzie młodzi - najliczniejsza grupa ryzyka depresji, pierwszy rzut schizofrenii - zdarza się przed 45. rokiem życia, psychoza maniakalno - depresyjna - przed 50.;
- pozytywne zdrowie psychiczne - ogólna satysfakcja z życia (poczucie szczęścia);
- zależność między wiekiem a satysfakcją z życia - krzywoliniowa, osoby młode stosunkowo nisko oceniają swoje życie, potem następuje podwyższenie tej oceny, punkt kulminacyjny - w zaawansowanym wieku, po przekroczeniu 80. wieku życia następuje obniżenie.
Zdrowie społeczne:
- choroba - niemożność pełnienia ról społecznych (wg Parsonsa); zdrowie - wywiązywanie się z ról i satysfakcja z ich pełnienia;
- przyrost umiejętności pełnienia ról -> rozwój zasobów zdrowia społecznego;
- pozytywny predyktor - m.in. wiek.
Zdrowie duchowe:
- duchowość wiąże się z szansą na dłuższe życie i mniejszym ryzykiem rozaitych chorób somatycznych;
- duchowość pełni funkcję regulacyjną w stosunku do określonego obszaru aktywności człowieka, obszar ten - transcendencja rozumiana jako wykraczanie poza ,,Ja realne”;
- transcendencja może być ukierunkowana: w obrębie osoby (samorealizacja, samodoskonalenie, rozwój osobisty), poza osobą (w kierunku wyższej Istoty, wszechświata), na dobro innej osoby (stawia się wtedy wyżej niż dobro własne);
- możliwość rozwoju w ciągu całego życia człowieka, nawet w późnym wieku;
- w określonych warunkach obserwuje się wyraziste przyrosty duchowości, np. choroba somatyczna;
- przyrost zasobów duchowych z wiekiem.
2