Instrumenty polityki handlowej
Przepływ dóbr ekonomicznych między odrębnymi gospodarkami narodowymi określa się mianem wymiany międzynarodowej. Obejmuje ona współcześnie cztery grupy zjawisk i procesów gospodarczych:
wymiana towarów i usług
przepływ kapitału
migracja siły roboczej
transfer myśli naukowo-technicznej
Podstawą rozwoju wymiany zagranicznej jest międzynarodowy podział pracy (MPP), który jest szczególną, rozwiniętą formą podziału pracy. Stanowi on historycznie ukształtowane formy więzi gospodarczych między poszczególnymi krajami, określa ich miejsce w produkcji światowej tzn. decyduje o międzynarodowej specjalizacji produkcji. Międzynarodowy podział pracy ulega ciągłym przemianom. Zmienia się bowiem zakres i charakter międzynarodowej specjalizacji produkcji oraz miejsce poszczególnych krajów w tej specjalizacji, podobnie jak zmianie ulegają wzajemne związki między krajami. Poszczególne kraje stopniowo rezygnują z produkcji pewnych towarów na rzecz większej specjalizacji w produkcji innych towarów, zmieniając w ten sposób swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy. Pewne związki między poszczególnymi krajami i grupami krajów rozluźniają się a na ich miejsce powstają nowe więzi gospodarcze.
Udział różnych krajów w międzynarodowym podziale pracy i ich pozycja w gospodarce zmienia się w czasie. Stało się to wyraźnie widoczne w XX w. Spektakularnym przykładem jest Japonia, która za pozycji drugorzędnej w końcu XIX w awansowała do roli drugiego mocarstwa ekonomicznego. Hongkong, Tajwan, Korea Płd. i Singapur w ciągu 30 lat zdołały osiągnąć poziom rozwoju i uprzemysłowienia zbliżony do zachodnioeuropejskiego i są obecnie wielkimi eksporterami. Z drugiej strony na przełomie XIX w Wielka Brytania doświadczyła rozpadu swojego imperium ekonomicznego i stała się "zaledwie jednym" z krajów o wielkim potencjale gospodarczym. Czechy z pozycji wysoko rozwiniętego kraju w latach 30-tych przeistoczyły się w gospodarkę średnio zaawansowaną jeśli chodzi o poziom rozwoju.
Podstawową formą więzi ekonomicznej między różnymi krajami stanowi wymiana towarów. Do określenia wymiany towarów i usług między rozpatrywanym krajem a jego otoczeniem zewnętrznym używa się pojęcia handel zagraniczny.
Jeśli dotyczy on wszystkich krajów nazywa się handlem międzynarodowym. Handel zagraniczny obejmuje eksport czyli wywóz usług i towarów za granicę i import czyli przywóz towarów i usług z zagranicy. Suma eksportu i importu określana jest jako obroty handlu zagranicznego. Różnica między eksportem i importem stanowi saldo handlu zagranicznego. Nadwyżka eksportu nad importem oznacza dodatnie saldo handlu zagranicznego, zaś nadwyżka importu nad eksportem ujemne saldo handlu zagranicznego (deficyt).
Przesłankami wymiany między różnymi krajami jej strukturą towarowa i geograficzną oraz korzyściami płynącymi z wymiany dla jej uczestników zajmuje się teoria handlu zagranicznego. Nie jest ona zwartym i spójnym wewnętrznie systemem twierdzeń wyjaśniających mechanizmy wymiany międzynarodowej, lecz raczej zbiorem uogólnień opartych na różnych założeniach. Pierwsze stwierdzenia dotyczące korzyści z płynących z handlu zagranicznego można znaleźć w doktrynie merkantylistów, którzy uzasadniali konieczność protekcjonizmu handlowego. W bardziej rozwiniętej postaci teoria handlu zagranicznego została przedstawiona w klasycznej ekonomi politycznej A. Smitha i D. Ricardo.
Smith jest twórcą tzw. teorii kosztów absolutnych. Uważał on, że podstawą specjalizacji międzynarodowej są absolutne różnice kosztów wytwarzania mierzone nakładem pracy. Jego zdaniem wymiana między dwoma krajami pojawia się wówczas, gdy koszty wytwarzania towarów w tych krajach są zróżnicowane.
Rozwinięciem teorii kosztów absolutnych jest teoria kosztów komparatywnych sformułowana przez Ricado. Wykazał on że specjalizacja i wymiana towarowa może być korzystna dla obu krajów, także w przypadku gdy jeden kraj wytwarza towary drożej (taniej) niż inne kraje. Występujące podstawowe korzyści z wymiany międzynarodowej są zdaniem Ricardo komparatywne (względne), a nie absolutne różnice kosztów wytwarzania poszczególnych towarów w różnych krajach tzn. że stosunek między kosztami wytworzenia różnych produktów w jednym kraju różni się od tego stosunku w innym kraju.
Podział korzyści wynikających z wymiany międzynarodowej między poszczególne kraje zależy od kształtowania się relacji wymiennych towarów eksportowych na towary importowe. Relacja ta określana jest jako terms of trade, co dosłownie oznacza warunki wymiany lub stosunki wymiany. W praktyce najczęściej analizuje się cenowe (nominalne) terms of trade, tzn. współczynnik obliczony jako relacje względnych zmian cen realizowanych w eksporcie danego kraju do względnych zmian cen towarów importowanych przez ten kraj w określonym czasie.
Współczynnik terms of trade wskazuje na zmianę siły nabywczej eksportu wyrażonej w imporcie danego kraju. Korzystne terms of trade dla danego kraju występuje wtedy, gdy współczynnik ten jest większy od jednego. Oznacza to np., że ceny towarów eksportowanych rosną szybciej niż ceny towarów importowanych lub spadek cen towarów importowanych do cen towarów eksportowanych. Współczynnik terms of trade mniejszy od jednego oznacza przesunięcie korzyści z międzynarodowego podziału pracy w innych krajach.
BILANS PŁATNICZY
Stosunki ekonomiczne wiążące dany kraj z zagranicą znajdują swoje odbicie w bilansie płatniczym. Jest to usystematyzowane zestawienie dokonywanych na rzecz zagranicy i otrzymywanych płatności ze wszystkich tytułów w określonym czasie. Płatności otrzymane z zagranicy zwiększające podaż dewiz zapisuje się po stronie aktywów, natomiast płatności dokonane na rzecz zagranicy po stronie pasywów. Jeżeli płatności na rzecz zagranicy przewyższają płatności otrzymywane z zagranicy wówczas występuje saldo ujemne i odwrotnie. W bilansie płatniczym występują dwie podstawowe części:
bilans obrotów bieżących
W bilansie obrotów bieżących zostają uwzględnione następujące pozycje:
płatności (wpływy i wydatki) z tytułów obrotów handlowych.
płatności z tytułu usług: transportowych, pocztowych, telekomunikacyjnych, turystycznych, z tytułu ubezpieczeń i reasekuracji, usług finansowych, budowlanych, informatycznych, utrzymywania przedstawicielstw zagranicznych, składek do organizacji międzynarodowych....
obsługa kredytów zagranicznych np. spłata odsetek od kredytów otrzymanych, spłata odsetek przez inne krajeod udzielonych im kredytów
przepływy dochodów majątkowych z tytułu własności (odsetki, zyski, dywidendy) otrzymywane i płacone od posiadanych obligacji i akcji
transfery rządowe i prywatne, przy czym w transferach prywatnych główną rolę odgrywają wpływy i wypływy z rachunków walutowych ludności oraz (w mniejszym stopniu) spadki renty i emerytury
nie sklasyfikowane obroty bieżące czyli skup i sprzedaż walut netto wynikających z nierejestrowanego handlu przygranicznego
bilans obrotów kapitałowych i finansowych
Bilans płatniczy przedstawia syntetyczny napływ lub odpływ środków pieniężnych do danego kraju. Bilans wykazuje nadwyżkę gdy występuje napływ netto środków pieniężnych do danego kraju, w przeciwnym wypadku mamy do czynienia z deficytem.
INSTRUNENTY POLITYKI HANDLOWEJ
Stwierdzenie, że wraz z wymianą międzynarodową pojawiają się korzyści dla gospodarki światowej jako całości nie budzi większych kontrowersji. Nie jest natomiast pewne czy zyskuje każdy z uczestników wymiany, zarówno w sensie poprawy efektywności jak i podziału wytworzonej dodatkowo w wyniku specjalizacji nadwyżki. W związku z tym w różnych krajach w polityce handlowej z zagranicą występują w mniejszym lub większym stopniu tendencje do liberalizmu (wolnego handlu) lub protekcjonizmu.
Podstawowe pojęcie wolnego handlu rozumie się całkowicie nieskrępowaną wymianę międzynarodową. Jest ona związana z koncepcją liberalizmu gospodarczego, zgodnie z którą największe korzyści z międzynarodowym podziałem pracy zostaną osiągnięte przez wolną konkurencję niezależnych producentów i konsumentów, a interwencja państwa powoduje jedynie szkody. W okresie po II Wojnie Światowej i załamaniu wymiany występowało dążenie do przywrócenia wolnego handlu. Wiele krajów podpisywało Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), zawierając zobowiązanie do sukcesywnego obniżania ceł i znoszenia ograniczeń w handlu. W ramach GATT stopniowo obniżono stawki celne, co przyczyniło się do rozwoju wymiany międzynarodowej. Głównym celem Światowej Organizacji Handlowej (Word Trade Organisation) utworzonej w 1944 roku w miejsce GATT jest dążenie do nieskrępowanego rozwoju handlu zagranicznego i nie stosowanie żadnego rodzaju dyskryminacji w obrotach międzynarodowych.
Protekcjonizm - oznacza oddziaływanie na międzynarodową wymianę dóbr. Celem polityki protekcjonizmu jest podniesienie konkurencyjności towarów krajowych na rynkach obcych a zmniejszenie konkurencyjności towarów na rynku wewnętrznym. Głównymi formami protekcjonizmu jest wprowadzenie ograniczeń ilościowych lub ceł w stosunku do towarów importowanych jak również stosowanie przez państwo różnorodnych środków popierających eksport. Większość krajów próbuje oddziaływać i kontrolować handel zagraniczny. Polityka handlowa ma na celu ograniczenie importu i (lub) stymulowanie eksportu. Stosowane są przy tym różne instrumenty polityki handlu zagranicznego.
W celu promowania swojego eksportu niektóre kraje stosują subwencje eksportu. Oznaczają one wszelkiego rodzaju premie, subsydia, ulgi lub ułatwienia przyznawane przez państwo eksporterom, mające na celu zachęcenie ich do rozwoju eksportu i do zwiększania w ten sposób konkurencyjności towarów danego kraju na rynku światowym.
Formą promowania eksportu za granicą jest tzw. dumping. Polega on na sprzedaży towarów za granicą po cenie która nie pokrywa kosztów jego wytworzenia w kraju.
Istotnym celem oddziałującym na rozmiary i efektywność handlu zagranicznego jest kurs walutowy czyli cena pieniądza zagranicznego wyrażona w walucie krajowej.