Aparat pojęciowy
Aparat pojęciowy tworzy się w celu konkretyzacji pojęć wykorzystywanych w pracy badawczej. Innymi słowy, dzięki tej konkretyzacji badacz może uniknąć błędów wynikających z wieloznaczności niektórych terminów. „Aparat pojęciowy tworzy się określając znaczenie terminów, najczęściej za pomocą definicji. Rola ich (lub innych określeń) polega także na tym, że ustalają one stosunek pojęć do siebie. Terminy występujące w definicjach są najczęściej terminami abstrakcyjnymi, odległymi od doświadczenia. Konkretyzacja polega właśnie na tym, aby wskazać zjawiska, które występują w bezpośrednim doświadczeniu ludzi i do których w rozumieniu badacza powinien być stosowany dany termin” (1994, Lutyński, s.94).
3.2.1 Grupa zamknięta
Opisując zjawisko inicjacji we współczesnym społeczeństwie, muszę zająć się problemem grupy zamkniętej. Inicjacje w pierwotnych społecznościach w zasadzie zawsze dotyczyły grup zamkniętych. Jeżeli nawet nie była to grupa tajemna, skupiająca niewielką część społeczności, to dotyczyło to całej grupy plemiennej, która sama w sobie podzielona była na grupy zamknięte, choćby ze względu na płeć. Współczesne społeczeństwo, jak już wykazałem w poprzednim rozdziale, nie posiada inicjacji dojrzałościowych. Rytuał inicjacji wyparty z obszaru dojrzewania i pozbawiony możliwości zaznaczania okresu przejścia z okresu dziecięcego do dorosłego, pozostał w grupach zamkniętych o innym charakterze.
Grupa zamknięta jest w takim razie kluczowym terminem w mojej pracy.
Jan Szczepański wyróżniał trzy rodzaje grup, wg kryterium trudności zostania ich nowym członkiem: grupy ekskluzywne, tzn. stosujące bardzo wyraźne kryteria przyjęć dla nowych członków; grupy ograniczone, w których kryteria przyjęcia są mniej surowe i grupy inkluzywne, otwarte dla wszystkich, którzy tylko zechcą do nich wejść i nie stawiające członkom żadnych specjalnych wymagań. (1963, Szczepański, s.133). Stosując się do tego podziału, moje badanie będzie dotyczyć grup ekskluzywnych i ograniczonych, do których przyłączenie się jest obwarowane mniej lub bardziej surowymi wymaganiami. Można je nazwać grupami zamkniętymi, czyli grupami społecznymi, w których istniejące formalne i/lub nieformalne bariery uniemożliwiają albo w dużym stopniu utrudniają przyłączenie się do niej jednostek z zewnątrz (1999, Olechnicki, Załęcki, s.75) (w Encyklopedii Socjologicznej nie można odnaleźć definicji grupy zamkniętej). Te bariery, które chronią grupę przed przyłączaniem się przypadkowych jednostek, a także segregują jednostki wg mniej lub bardziej surowych reguł, mogą mieć charakter obrzędów inicjacyjnych.
Można przyjąć, że jednostka ubiegająca się o przyjęcie do grupy zamkniętej kieruje się różnymi celami i czynnikami motywującymi ją do poniesienia pewnych kosztów, pewnego wysiłku w zamian za przyjęcie jej do grupy. Grupa, do której ubiega się neofita, musi być przede wszystkim dla niego atrakcyjna. Atrakcyjność ta może wynikać z wielu różnych czynników, jak choćby z życiowych planów i aspiracji jednostki, społecznego uznania dla grupy, a zwłaszcza uznania przez znaczących innych, chęci zwrócenia uwagi na swoją osobę, a także podkreślenia swojego znaczenia, zarówno w oczach innych jak i w swoich itp. Z drugiej strony grupa stara się utrzymać swoją pozycję i atrakcyjność w oczach jednostek i innych grup. Grupa, starając się o swój wizerunek, selekcjonuje kandydatów według mniej lub bardziej ostrych reguł. Im bardziej grupa dba o swoją atrakcyjność, ekskluzywność, tym ostrzejsze są wymogi względem kandydatów.
Florian Znaniecki próbując opisać swoje pojęcie zrzeszenia jako podmiot społecznego działania, wyróżnia pewne interesujące aspekty wpływające na to, że grupa jest postrzegana jako jedność. Oprócz zasady odrębności, która ogólnie polega na tym, że pewne jednostki należą do grupy a inne nie, wyróżnia również ośrodki centralizacji, czyli coś, dookoła czego jednostki mogą się skupić i z czym mogą się identyfikować. Takim ośrodkiem centralizacji jest np. siedziba główna grupy (...), Osoba władcy, przewodniczącego, przedstawiciela, (...) symbole stanowiska kierowniczego lub symbole grupy jako całości. Wreszcie, wszelkie w ogóle wartości zbiorowe, o ile są one uznane za własne i odrębne wartości całego zrzeszenia, mają to samo znaczenie ośrodków centralizacji społecznej; mogą to być wierzenia i obrzędy religijne, dzieła sztuki i literatury, osobistości legendarne lub historyczne itp. (...).” (1988, Znaniecki, s.311). Można zatem przyjąć, że obrzęd inicjacyjny sam w sobie może integrować grupę, być dla niej elementem tożsamości grupy, tak jak może integrować postać historyczna, dawny założyciel, święty patron zakonu, bohater wojenny w harcerstwie itp. Moje rozważania idą dalej; obrzęd inicjacyjny może mieć tym większe znaczenie integracyjne i nie tylko, w przypadku, gdy jego reguły są zapoczątkowane i ustanowione przez bohaterów historycznych. Taki fakt upodabniałby inicjacje współczesne do inicjacji u ludów pierwotnych, gdzie najczęściej forma obrzędu inicjacyjnego była przypisywana mitycznym bohaterom. Wskaźnikiem zwartości i atrakcyjności grupy zamkniętej, jest już sam okres, przez który grupa istnieje w takiej a nie innej formie. Historyczność grupy pozwala nie tylko na wyodrębnienie własnych bohaterów, często wcześniej charyzmatycznych, ale także na wytworzenie się pewnego rodzaju tradycji. Istotnym elementem tradycji, jako pewnego rodzaju, stałych i utrwalonych zachowań, może być obrzęd, proces inicjacyjny. Przez okres istnienia grupa sama siebie niejako wytwarza, organizuje, doskonali. „Grupa zatem wytwarza sama siebie, sama też osiąga coraz bardziej złożone formy, wytwarza nowe formy działania, uczuć, nowe typy interakcji itp.” (1989, Szmatka, s.131). Zdanie to mogłoby prowadzić do wysnucia hipotezy, że im dłuższa historia grupy, tym bardziej złożone są formy jej istnienia i zwyczajów, a być może i bardziej złożone obrzędy inicjacyjne, o ile takowe mają miejsce. Na podstawie swoich badań nie będę w stanie zweryfikować tej hipotezy, dlatego nie będę się nią zajmował.
Grupą zamkniętą w swojej pracy będę nazywał każdą grupę, w której istnieją formalne lub/i nieformalne bariery uniemożliwiające lub utrudniające przyłączenie się do tej grupy jednostki z zewnątrz.
3.2.2 Inicjacja, rytuał przejścia
Drugim ważnym pojęciem jest pojęcie inicjacji, czyli rytuału przejścia. Köning Waldenfels pisał o tym pojęciu: „Inicjację określa się na ogół jako ryt przejścia (rite de passage), pozwalający młodym ludziom rozstać się z dzieciństwem i wkroczyć w wiek dorosły” (1997, Waldenfels, s.155). Eliade rozszerzył definicję inicjacji o grupy zamknięte: „Na ogół przez inicjację rozumie się zespół obrzędów i pouczeń ustnych zmierzających do radykalnej modyfikacji statusu religijnego i społecznego inicjowanego podmiotu. Filozoficznie rzecz biorąc, inicjacja jest równoznaczna z ontologiczną przemianą porządku egzystencjonalnego. Po zakończeniu swych prób neofita cieszy się egzystencją zupełnie inną niż przed inicjacją: stał się innym” (1997, Eliade, s.8) Według Słownika socjologicznego (w Encyklopedii Socjologicznej nie można odnaleźć definicji tego obrzędu) inicjacja to: „uroczysty obrzęd przejścia, związany z wprowadzeniem i włączeniem jednostki lub grupy osób do określonej grupy wiekowej czy elitarnej grupy społecznej, takiej jak tajne stowarzyszenie, sekta czy grupa totemiczna, lub z nadaniem jednostce nowego statusu społecznego. Jednostka uczestnicząca w rytualnej inicjacji jest na ogół poddawana specjalnej próbie odwagi i wytrzymałości, od której pomyślnego przejścia zależy uzyskanie nowej pozycji społecznej. Obrzęd inicjacji pełni również funkcję integracyjną (potwierdza przynależność członków do grupy) i afirmującą wartości grupowe” (1999, Olechnicki, Załęcki, s.84). Myerhoff, Camino i Turner obrzędami inicjacji określali obrzędy „<<(...)które zaznaczają przejścia osoby przez cykl życiowy, z jednego stopnia do następnego na przestrzeni czasu, z jednej roli lub pozycji społecznej do drugiej, integrujące przy tym doświadczenie ludzkie i kulturowe z przeznaczeniem biologicznym: narodzinami, reprodukcją i śmiercią>>” (1993, Buchnowski, s.133).
Reasumując: przez pojęcie inicjacji rozumiem zespół obrzędów zmierzających do modyfikacji statusu społecznego i czasem religijnego (inicjacja nie zawsze jest związana ze sferą religii). Modyfikacja ta polega na wprowadzeniu jednostki do nowej grupy społecznej o zamkniętej strukturze. Zmiana statusu społecznego wiąże się z przyjęciem nowej roli społecznej, a także z odrzuceniem roli lub zespołu ról, które się realizowało przed inicjacją.
3.2.3 Tożsamość
Jedną z metod, którą zamierzam się posłużyć, aby sprawdzić czy obrzęd inicjacji może się przyczyniać do wzrostu akceptacji nowej roli, jest Test Dwudziestu Stwierdzeń (TST). Narzędzie to bada stopień utożsamiania się jednostki z różnymi rolami. Ważnym problemem moich badań jest więc problem tożsamości. „Pojęcie tożsamości w socjologii i psychologii społecznej odnosi się najczęściej do sfery autodefinicji aktora społecznego - indywidualnego i zbiorowego. Można w związku z tym określić je jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań owego aktora o samym sobie” (2002, Bokszański, s.252). W psychologii społecznej można odnaleźć następującą definicję tożsamości sformułowaną przez Rodrigueza i Bariauda. Według nich tożsamość jednostki to: „(...) <<zespół wyobrażeń, uczuć, sądów, wspomnień i projektów podmiotu, które odnosi on wobec siebie.>> (...) Właściwości pojęcia tożsamości wykorzystywanego w socjologii i antropologii kultury ilustruje stanowisko H. Bausingera, dla którego tożsamość <<jest całością konstruktów podmiotu odnoszonych wobec siebie - całość ta nie jest prostym zsumowaniem elementów, jest to ich układ w jakiś sposób zintegrowany. Elementy owej konstrukcji siebie wyprowadzone są z identyfikacji z innymi osobami i grupami, z wybranymi strukturami społecznymi takich kulturowych kategorii, jak wartości, normy, czy nawet artefakty>>” (1989, Bokszański w: Encyklopedia Socjologiczna, s.12).
Tożsamość w swojej pracy będę rozumiał jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań aktora społecznego o samym sobie. Wykorzystując Test Dwudziestu Stwierdzeń, będę mógł określić, na którym miejscu w wewnętrznej stratyfikacji ról stanowionej przez respondenta, pojawia się rola, którą przyjął w wyniku obrzędu inicjacyjnego grupy objętej badaniem. W ten sposób będę mógł określić, z jaką siłą respondent przyjął nową rolę i jak znacząca jest dla niego owa rola społeczna.