3 APARAT POJĘCIOWY MORFOLOGII

1 Jednostka słownika: morfem czy słowo?

Język naturalny jest systemem dwuklasowym znaków. Znaki jednej z tych klas —

znaki złożone — składają się ze znaków drugiej klasy, znaków prostych. Zbiór znaków
prostych to słownik. Jednostki słownika stanowią budulec do tworzenia komunikatów,
których strukturą zawiaduje zbiór reguł nazywany gramatyką.

Załóżmy, że znakami prostymi są morfemy. Wówczas z następującego surowca:

Morfemy

{dziś, dyskretn-, -ą, prze-, -czyta-, -ł-, -y, koch-, -ank-, -ów, od, stud-, -ent-, -k-, -i, wiadom-, -ość-, -
∅

}

uzyskać możemy takie na przykład słowa:

studentki

przeczytały

dyskretną

wiadomość

kochanków

Poniższe napisy (konstrukcje morfemów) nie są poprawnymi słowami polskimi:

*studentanki

*czytałk

*dyskretn

*przewiadomośćą

*kochów

Przy takim rozumieniu słownika gramatyka jest morfologią, a więc — w zasadzie —
opisem struktury słów. Ale słownik-kompendium nie jest listą haseł typu

koch-

,

-i

,

-ank-

,

-

ów

,

prze-

, a rodzimy użytkownik nie składa słów z morfemów.

Załóżmy teraz, że znakami prostymi są słowa. Wówczas z następującego surowca:

Słowa

{dyskretną, dziś, przeczytały, kochanków, od, studentki, wiadomość}

otrzymać możemy na przykład następujące konstrukcje znakowe (wypowiedzenia):

2

•

Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków.

•

Dyskretną od kochanków wiadomość studentki dziś przeczytały.

•

Przeczytały dziś od kochanków wiadomość dyskretną studentki.

Poniższe wyrażenie nie jest poprawnym wypowiedzeniem polskim:

• *

Studentki wiadomość dziś od dyskretną kochanków przeczytały.

Przy takim rozumieniu słownika gramatyka jest czystą składnią. Są języki naturalne,
które mają taką gramatykę — tzw. języki analityczne (np. chiński). W wypadku
polszczyzny, języka wysoce fleksyjnego, rzecz jest bardziej skomplikowana.

Przede wszystkim żadne kompendium o nazwie Słownik języka polskiego jednostek

takich nie zawiera. Nie ma wszak w słowniku haseł takich, jak

studentki

,

przeczytały

czy

dyskretną

: to formy fleksyjne pewnych jednostek słownikowych, takich jak

STUDENTKA

,

PRZECZYTAĆ

,

DYSKRETNY

. Słowa przeważnie nie są znakami minimalnymi, tylko

konstrukcjami (w naszym przykładzie tylko słowo

od

reprezentuje znak prosty). W

języku polskim istnieją konstrukcje morfemowe różnych poziomów. Do gramatyki
języków takich jak polski należy morfologia, czyli reguły budowy konstrukcji
morfemowych.

Z drugiej jednak strony intuicja, zgodnie z którą wyrażenia językowe zbudowane ze

słów, ma racjonalne jądro. Znajomość danego języka to w istocie znajomość „słówek”.
Jest zresztą wielce prawdopodobne, że rodzimy użytkownik języka rzeczywiście składa
wypowiedzenia wprost z form fleksyjnych, których fizycznie nie konstruuje od podstaw,
tylko je sobie przypomina. Ale i on, mówiąc intuicyjnie, w sytuacji awaryjnej „zestawia”
formę fleksyjną z jakiejś postaci tematu i z końcówki — na przykład wtedy, kiedy ma
wątpliwości, który kształt jest właściwy

:

semaforu

czy

semafora

(obydwie),

zdrów

czy

zdrowy

(obydwie, ale w różnych kontekstach),

pełłem

czy

*pieliłem

. Ale my, budując opis

gramatyczny polszczyzny, nie możemy zakładać, że cokolwiek jest dane (pamiętane).
Musimy zdać sprawę ze struktury form fleksyjnych, bo tego wymaga procedura opisu
empirycznego, który musi być eksplicytny i wyczerpujący (opisuje się wszystko i
maksymalnie starannie).

2. Wieloznaczność pojęcia słowo

O tym, że słowo słowo jest wieloznaczne, przekona nas następujący eksperyment.

Policzmy słowa

mamy

w poniższym wypowiedzeniu:

•

Mamy mamy młodsze od waszej mamy, ale mamy lubią wasze mamy.

Na to pytanie można odpowiedzieć na sześć sposobów (por. Saloni — Świdziński

(1987: 78-79)).

A. Jeśli liczymy napisy-okazy, czyli konkretne ciągi liter o kształcie

mamy

, to jest ich

w naszym wypowiedzeniu 5. Jeśli liczymy napisy-typy, to na 7 różnych sekwencji liter
jedna ma kształt

mamy

.

B. Doliczymy się czterech słów

mamy

, jeśli będziemy liczyć różne formy fleksyjne

(jedna jest czasownikowa, trzy — rzeczownikowe; jedna z tych trzech, forma
mianownika liczby mnogiej, występuje dwa razy); dwóch, jeśli sprawdzamy, ilu haseł
słownikowych to formy (rzeczownika

MAMA

i czasownika

MIEĆ

); zera wreszcie, jeśli

liczymy hasła: w wypowiedzeniu tym nie ma żadnego hasła (hasła są w słowniku-

3

kompendium, nie w tekście).

Punkt A. obrazuje rozróżnienie jednostki konkretnej, fizycznego wystąpienia

pewnego obiektu, i jednostki abstrakcyjnej — klasy wystąpień. Punkt B. (wespół z A.)
prowadzi do następującej regulacji terminologicznej:

• słowo — napis między spacjami;

• forma wyrazowa — słowo z interpretacją gramatyczną (część mowy, ewentualne

wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie nazwa jednostki słownikowej);

• leksem — zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywistości (i

o podobnym kształcie).

W naszym przykładzie słowo

mamy

reprezentuje następujące formy wyrazowe:

(a) formę czasownikową o wartości pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego

(

mamy(1os,mno,ter)

)

(b) formę rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby pojedynczej (

mamy(dop,poj)

);

(c) formę rzeczownikową o wartości mianownika liczby mnogiej (

mamy(mian,mno)

);

(d) formę rzeczownikową o wartości biernika liczby mnogiej (

mamy(bier,mno)

).

Forma (a) należy, wraz z takimi formami wyrazowymi, jak

mam(1os,poj,ter)

,

mieli(3os,mno,mos,prze)

,

mieć(bezokol)

, do leksemu czasownikowego

MIEĆ

. Formy (b)-(d),

wraz z takimi formami wyrazowymi, jak

mama(mian,poj)

,

mamą(narz,poj)

,

mamach(miej,mno)

,

to elementy zbioru

MAMA

, będącego leksemem rzeczownikowym.

Słowa typu

mamy

językoznawcy nazywają słowami hominimicznymi. Homonimia

polega tu na tym, że jeden napis jest realizacją dwóch różnych form wyrazowych danego
leksemu (por. (b)-(d) wyżej) albo realizacją form wyrazowych dwóch różnych leksemów
(por. (a) z (b)-(d)).

Zauważmy na marginesie, że leksem jest jednostką w wysokim stopniu abstrakcyjną i

arbitralną: być może w kompetencji językowej użytkownika języka nie ma leksemów.
Jednostkami tego typu operuje jednak słownikarz. W każdym słowniku-kompendium
jednostką technicznej organizacji materiału jest artykuł hasłowy. Możemy przyjąć (z
pewnym przybliżeniem), że leksem to to, co jest opisywane w jednym artykule
hasłowym słownika. W zależności od założeń opisu gramatycznego porządkowanie
zbioru form wyrazowych dawać może różne inwentarze leksemów.

3. Słownik a leksykon: problem słowotwórstwa

Przez słownik zatem, jako składnik systemu językowego, rozumieć będziemy zbiór

form wyrazowych. Zbiór leksemów (a więc — zbiorów zbiorów form wyrazowych) to
leksykon. W leksykonie wyróżnia się czasem leksemy dwóch typów:

Typ A:

STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK

.

Typ B:

DZIŚ, DYSKRETNY, OD

.

Te typu A nazywamy podzielnymi słowotwórczo albo derywatami, każda bowiem ich
forma wyrazowa zawiera kształt i znaczenie jakiegoś innego leksemu (bazy) (por.
Grzegorczykowa (1979: 11-24), Gramatyka PAN (1984: T. II, 307-331)). Leksemy typu
B są niepodzielne słowotwórczo. Tymi pierwszymi zajmuje się słowotwórstwo,
którego nie uważamy tutaj za część gramatyki. Z naszego punktu widzenia leksemy typu
A i typu B niczym się nie różnią: wszystkie należą do leksykonu, z którego użytkownik

4

języka (a jego wszak kompetencję językową modelujemy) czerpie składniki do budowy
wyrażeń — odpowiednie formy wyrazowe. Leksemy stanowią przedmiot opisu
fleksyjnego.

4. Fleksja

Leksemy są zbiorami form wyrazowych. Istnieją leksemy będące zbiorami

jednoelementowymi (leksemy nieodmienne) lub wieloelementowymi (leksemy
odmienne). Oto leksemy z naszego przykładu zapisane jako zbiory form wyrazowych
(dla uproszczenia podaję tylko wybrane formy i pomijam opisy gramatyczne
poszczególnych form):

•

STUDENTKA = {studentka, studentki, studentce,..., studentki, studentek, studentkom,...}

•

PRZECZYTAĆ = {przeczytam, przeczytasz, przeczyta,..., przeczytałem, przeczytałam,

przeczyteś,..., przeczytaj, przeczytajmy,..., przeczytałbym, przeczytałabym, przeczytałbyś,...,
przeczytać, przeczytawszy}

•

WIADOMOŚĆ = {wiadomość, wiadomości, wiadomości,..., wiadomości, wiadomości, wiadomoś-

ciom,...}

•

KOCHANEK = {kochanek, kochanka, kochankowi,..., kochankowie, kochanków, kochankom,...}

•

DZIŚ = {dziś}

•

DYSKRETNY = {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego,

dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,...,
dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...}

•

OD = {od, ode}

Zwrócmy uwagę na ostatni leksem OD. Jest to przyimek, a więc leksem

nieodmienny. Mimo to ma on dwie formy wyrazowe, które nie mogą być używane
wymiennie (por.

od mamy

i

ode mnie

). Zróżnicowania takiego nie uznamy za „odmianę”,

choć nie byłoby to nieuzasadnione. Takich leksemów jest w słowniku bardzo niewiele.

Fleksja w proponowanym tu ujęciu jest zbiorem reguł (a więc — opisem) budowy

form wyrazowych. W odróżnieniu od reguł składniowych, które stanowią w istocie
instrukcje syntezy i analizy wypowiedzeń, nie musimy ich interpretować w taki sposób,
choć jest to możliwe i sensowne. Spróbujmy spojrzeć na problem z punktu widzenia
cudzoziemca.

Aby zbudować wypowiedzenie polskie, wykorzystując siedem podanych wyżej

leksemów (

STUDENTKA

,

PRZECZYTAĆ

,

DZIŚ

,

DYSKRETNY

,

WIADOMOŚĆ

,

OD

,

KOCHANEK

),

cudzoziemiec musi przeprowadzić długą serię rozumowań i wyborów. Potrzebne mu są
następujące informacje:

że czasownik

PRZECZYTAĆ

rządzi mianownikiem i biernikiem, a przyimek

OD

—

dopełniaczem (czyli: musi szukać formy mianownika, biernika i dopełniacza
odpowiednich rzeczowników); że forma przymiotnikowa zgadza się w zakresie
przypadka, liczby i rodzaju z formą rzeczownika (czyli: musi szukać formy przymiotni-
kowej o określonych wartościach), a tzw. podmiot-mianownik uzgadnia się z formą
finitywną czasownika w zakresie osoby, liczby i rodzaju (czyli: musi szukać odpowied-
niej formy czasownikowej);

że właściwy kształt formy mianownika liczby mnogiej rzeczownika

STUDENTKA

to

studentki

, a nie

*studentky

, kształt formy trzeciej osoby rodzaju niemęskoosobowego w

czasie przeszłym czasownika

PRZECZYTAĆ

to

przeczytały

, a nie

*przeczytałi

, kształt formy

5

biernika liczby pojedynczej rzeczownika

WIADOMOŚĆ

to

wiadomość

, a nie *

wiadomośćię

.

Aby wypowiedzenie

Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków.

rozłożyć

(zanalizować, zrozumieć), cudzoziemiec musi również wykonać całą serię operacji:
rozpoznać poszczególne słowa jako odpowiednie formy wyrazowe odpowiednich
leksemów:

studentki

— jako formę mianownika liczby pojedynczej (a nie dopełniacza

pojedynczej lub biernika mnogiej) leksemu

STUDENTKA

(a nie

STUDENT

),

dyskretną

— jako

formę biernika liczby pojedynczej (nie narzędnika) leksemu przymiotnikowego

DYSKRETNY

(a nie czasownika

*DYSKRECIĄĆ

, bo takiego leksemu nie ma) itp.

Poszukiwanie hasła dla danej formy wyrazowej nazywa się lematyzacją.

Fleksja jako fragment opisu gramatycznego to:

opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy — fleksja głębinowa, czyli

szkolny rozbiór gramatyczny,

opis struktury morfemowej form wyrazowych i klasyfikacja leksemów odmiennych

ze względu na strukturę morfemową jego form, a więc wzorzec odmiany — fleksja
powierzchniowa, czyli fleksja tematów, końcówek i alternacji.

5. Kategorie fleksyjne

Formy wyrazowe danego leksemu różnią się między sobą kształtem i funkcją,

zachodzą więc między nimi opozycje. Opozycje w zbiorze form wyrazowych nazywamy
kategoriami fleksyjnymi. Kategorią fleksyjną jest na przykład osoba czasownika,
przypadek rzeczownika, rodzaj przymiotnika. Człony takich opozycji to wartości
kategorii fleksyjnych. Trzecia, mianownik, żeński to wartości kategorii — odpowiednio
— osoby, przypadka i rodzaju.

Dany zbiór form wyrazowych podzielić można na podbiory odpowiadające

leksemom (lematyzacja), a także na podzbiory odpowiadające różnym wartościom
różnych kategorii fleksyjnych. Rozważmy następujący zbiór form wyrazowych:

Formy:

{jem, piszesz, zbiję, je, jesz, pisze, zbijesz, zbije, piszę}

Wyodrębnić w nim można podzbiory odpowiadające trzem leksemom:

JEŚĆ: {jem, jesz, je}

PISAĆ: (piszę, piszesz, pisze}

ZBIĆ: {zbiję, zbijesz, zbije}

Z podziałem tym krzyżuje się podział według wartości kategorii osoby:

1:

{jem, piszę, zbiję}

2:

{jesz, piszesz, zbijesz}

3:

{je, pisze, zbije}

Jak widać, kategoria fleksyjna, czyli określony podział zbioru form wyrazowych,
przebiega w poprzek leksemów danej części mowy: w ideale wszystkie leksemy danej
klasy mają formy wyrazowe o różnych wartościach danej kategorii.

Niektóre kategorie fleksyjne pełnią funkcje semantyczne, z innych korzysta

składnia; bywa też, że służą składni i semantyce równocześnie. Liczba rzeczownika to
opozycja semantyczna (por.

chłopiec — chłopcy

,

domowi — domom

,

myszą — myszami

).

Opozycja przypadka w zbiorze form przymiotnikowych pełni funkcję czysto składniową,

6

wykorzystywana jest mianowicie do budowania związku zgody między tzw. przydawką
przymiotną a wyrazem określanym (por.

mały chłopiec

,

małego chłopca

, ale

*mały chłopcem

).

6. Klasyfikacja części mowy

Część mowy to pewna klasa leksemów. Częściami mowy, jak wiadomo, operuje

dydaktyka szkolna różnych języków.

Pokażemy teraz typologię części mowy Zygmunta Saloniego (Saloni (1974)). Podział

ten niemal pokrywa się z klasyfikacją szkolną, ale różni się od niej tym, że jest poprawny
logicznie — wyczerpujący, rozłączny, oparty na kryteriach formalnych (morfologicz-
nych i składniowych). Klasyfikacja zbudowana jest na cechach kontradyktorycznych,
czyli takich, że mają wartość tak (+) lub nie (-).

Kryteria podziału można zapisać w postaci serii pytań. Rozważając dany leksem,

pytamy:

(1) czy jest odmienny;

(2) czy odmienia się przez przypadek;

(3) czy odmienia się przez osobę;

(4) czy odmienia się przez rodzaj;

(5) czy odmienia się przez liczbę;

(6) czy jest samodzielny składniowo;

(7) czy pełni funkcję łączącą;

(8) czy ma rząd.

Klasyfikację tę zobrazujemy poniższym drzewem:

7

Ze względu na kryterium (1) wyróżnimy leksemy odmienne i leksemy nieodmienne.

Kryterium (2) pozwala oddzielić części mowy podlegające koniugacji (czyli:

odmienne przez osobę) i części mowy podlegające deklinacji (nie odmieniające się
przez osobę).

Leksemy koniugujące się, czyli czasowniki w szerokim sensie, podlegają dalszemu

podziałowi na mocy kryterium (3). Obok leksemów odmiennych przez osobę —
czasowników [4: CZAS] — otrzymujemy klasę leksemów nie występującą w teorii
szkolnej: nie odmieniające się przez osobę czasowniki niewłaściwe [5: CZAS_NIEWL].

KUPIĆ

,

PRACOWAĆ

,

STRZEC

to czasowniki, bo odmieniają się przez osobę.

MDLIĆ

,

TRZEBA

,

WOLNO

to czasowniki niewłaściwe, nie odmieniają się bowiem ani przez przypadek, ani

przez osobę.

Na mocy kryterium (4) możemy wśród części mowy deklinacyjnych wyodrębnić

rzeczowniki [1: RZECZ]: odmienne przez przypadek, nie odmieniają się one przez
rodzaj (na przykład

DOM

,

KTOŚ

,

RADOŚĆ

).

Kryterium (5) rozróżnia nam w zbiorze leksemów odmiennych przez przypadek i

przez rodzaj leksemy przymiotnikowe [2: PRZYM] (odmienne przez liczbę) i leksemy
liczebnikowe [3: LICZ] (nie odmieniające się przez liczbę).

DOBRY

,

GOTÓW

,

ZALOTNY

to

przymiotniki,

DWA

,

PIĘĆ

,

SZEŚĆSET

— liczebniki.

Ze względu na kryterium (6) wydzielimy w zbiorze leksemów nieodmiennych

leksemy wykrzyknikowe [9: WYK]. Są one składniowo samodzielne, mogą bowiem
konstytuować pełne wypowiedzenie, nie potrzebują żadnych dodatków. Na przykład:

HEJ

,

PSIAKREW

,

BACZNOŚĆ

.

Kryterium (7) pozwala wyodrębnić jednostki słownikowe, o których powiada się, że

to leksemy funkcyjne: przyimki i spójniki łączą, jak wiadomo, jednostki składniowe
rozmaitych typów. Różnica między nimi polega na tym, że jedne mają rząd: leksemy
przyimkowe [8: PRZYIM] — na przykład

OD

(rząd dopełniaczowy),

PRZECIW

(rząd

celownikowy),

W

(rząd biernikowy lub miejscownikowy), drugie zaś go nie mają:

leksemy spójnikowe [7: SPOJ] — na przykład

I

,

BOWIEM

,

ŻE

(kryterium (8)).

Klasę, która nam pozostała: leksemy nieodmienne, niesamodzielne i nie mające

funkcji łączącej, nazwiemy leksemami partykuło-przysłówkowymi [6: PART-PRZYS].
Oto przykłady:

WCZORAJ

,

TAM

,

DOŚĆ

.

Klasyfikacja ta różni się nieco od typologii szkolnej.

• Nie ma w niej więc przede wszystkim osobnej klasy zaimków. Tradycyjne zaimki

trafiają do różnych klas: zaimki rzeczowne

JA

,

KTO

,

NIC

interpretujemy jako rzeczowniki,

zaimki przymiotne

JAKIŚ, TAKI

,

TEN

(z formami

ten, ta, to

) — jako przymiotniki, zaimki

liczebne

ILE

,

KILKA

,

WIELE

— jako liczebniki, zaimki przysłowne

GDZIE

,

TAM

,

WTEDY

—

jako partykuło-przysłówki.

• Przyjmujemy, że leksemy czasownikowe nie zawierają form wyrazowych

deklinacyjnych. Wyłączamy z leksemów czasownikowych pakiety form tzw.
imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych, tworząc z nich osobne leksemy
przymiotnikowe. Tak więc czasownik

JEŚĆ

nie zawiera form

jedzący

,

jedzącego, jedzącymi

itd.,

jedzone

,

jedzoną

,

jedzeni

itd.: trzy pierwsze należą do leksemu przymiotnikowego

JEDZĄCY

, trzy kolejne — do leksemu przymiotnikowego

JEDZONY

. Przymiotniki te są

regularnymi derywatami odczasownikowymi.

• Przymiotnikami w rozumieniu naszej klasyfikacji są również liczebniki

porządkowe, mnożne, wielokrotne i wielorakie (

DRUGI

,

POTRÓJNY

,

OŚMIOKROTNY

,

8

DWOJAKI

). Definicję liczebnika spełniają tylko liczebniki główne. Formy tzw.

liczebników zbiorowych włączymy do odpowiednich leksemów liczebnikowych (

dwoje

do liczebnika

DWA

,

siedmioro

do

SIEDEM

itp.).

• Formy typu dobrze

,

wysoko

,

zachwycająco

— tzw. przysłówki odprzymiotnikowe —

włączymy do odpowiednich leksemów przymiotnikowych (

DOBRY

,

WYSOKI

,

ZACHWYCA-

JĄCY

).

ZAPAMIĘTAJ!

Morfologia — zbiór reguł budowy konstrukcji morfemowych.

Słowo — napis między spacjami; forma wyrazowa — słowo z interpretacją

gramatyczną; leksem — zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do
rzeczywistości (i o podobnym kształcie).

Leksykon — zbiór leksemów. Są leksemy podzielne słowotwórczo (derywa-

ty

), którymi zajmuje się słowotwórstwo.

Fleksja — zbiór reguł budowy form wyrazowych.

Fleksja głębinowa — opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy (=

rozbiór gramatyczny), fleksja powierzchniowa — klasyfikacja leksemów ze względu
na wzorzec odmiany.

Kategoria fleksyjna — opozycja w zbiorze form wyrazowych, czyli pewien

podział tego zbioru: funkcje semantyczne lub składniowe. Podzbiory przecinają się
ze wszystkimi leksemami danej części mowy.

Klasy gramatyczne leksemów polskich (= części mowy): rzeczowniki

(odmienne, przez przypadek, nie przez rodzaj), przymiotniki (odmienne, przez
przypadek, przez rodzaj, przez liczbę), liczebniki (odmienne, przez przypadek, przez
rodzaj, nie przez liczbę), czasowniki (odmienne, nie przez przypadek, przez osobę),
czasowniki niewłaściwe (odmienne, nie przez przypadek, nie przez osobę),
wykrzykniki (nieodmienne, używane samodzielnie), przyimki (nieodmienne, nie
używane samodzielnie, łączące, mające rząd), spójniki (nieodmienne, nie używane
samodzielnie, łączące, nie mające rządu), partykuło-przysłówki (nieodmienne, nie
używane samodzielnie, nie łączące).