Szlachcic o szlachcie czyli W. Potocki o sobie

Wacław Potocki jest reprezentantem ziemiańskiego nurtu poezji polskiego baroku. Dlatego też krąg jego zainteresowań tematycznych zamyka się na problemach nurtujących ówczesną szlachtę Rzeczypospolitej. Spuścizna literacka Potockiego jest niezwykle bogata, gdyż pisarz ten, nigdy nie drukując swych utworów, pisał bardzo dużo dla siebie, swej rodziny, koła przyjaciół i sąsiadów. Z tą obfitością wiąże się niezwykła różnorodność sposobów ujawniania problematyki szlacheckiej. Jednak dla wszystkich tych utworów charakterystyczne jest pojmowanie szlachty jako najważniejszego stanu w państwie, który jednocześnie jest za nie odpowiedzialny i to od szlachty właśnie, jej dążności i gotowości do poświęceń zależeć mają przyszłe losy Rzeczypospolitej.

Wątki ściśle autobiograficzne są w twórczości Potockiego bardzo rzadkie. Wyjątkiem są tu liryki pisane po śmierci kogoś z bliskiej rodziny, mające charakter elegijny. Wpływów osobistych przeżyć dopatrzeć się można w sposobie pojmowania problemów tolerancji religijnej w Polsce. Wiadomo, że w okresie potopu szwedzkiego, po uchwale o banicji arian, Potocki przeszedł na katolicyzm. Ślady tej wymuszonej konwersji odnaleźć można w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy (O kadukach aryjańskich). Przedstawia on rozmowę dwóch szlachciców o prawie pozwalającym na konfiskatę mienia arian. Uzasadnieniem tego bezprawia ma być przyjęcie religijnych kryteriów oceny, w myśl których utrata wsi jest karą za brak wiary. Potocki ukazuje bezsens takiego rozumowania:

„Wżdyć wiara jest dar Boży - a nuż tego daru Temu nieborakowi nie chciał Bóg dać, to mu Wioskę wziąć, to go wygnać na tułactwo z domu?”.

Co więcej, katolicy swą wiarę okazują często tylko powierzchownie, nie podlegają jej także inni innowiercy, na przykład kalwini. Oznacza to, że wbrew głoszonym hasłom o równowagi wszystkich szlachciców prawo nie jest wcale dla każdego jednakowe. Pogwałcona zostaje tym samym najważniejsza zasada, na której opiera się ustrój Rzeczypospolitej - zasada braterstwa szlachty i równości wszystkich jej członków, bez względu na różnice wynikające z zamożności czy też piastowanych urzędów.

Kwestia stosunków wyznaniowych, która dotyczy znacznej części szlachty innowierczej, jest tylko jednym ze zwiastunów kryzysu, jaki dotknął podstawy ustroju społecznego i politycznego Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII w. Pełny przegląd symptomów tego okresu daje Potocki w wierszu Nierządem Polska stoi. W tytule ironicznie przywołany jest pogląd, wedle którego Rzeczpospolita może się ostać na scenie politycznej Europy tylko dlatego, że jest pozbawiona wewnętrznego aparatu państwowego. Chaos i anarchia, które są konsekwencją takiej sytuacji, mają być przyczyną, dla której żaden z potężnych sąsiadów Rzeczypospolitej nie zdecyduje się jej zaatakować, gdyż wtedy naraziłby swój ustrój wewnętrzny na podobną destrukcję.

Przyczyną tego rozkładu jest przede wszystkim brak szacunku dla prawa. Szlachta, dążąc do zapewnienia sobie jak najwięcej swobody, nic sobie nie robi z uchwalanych przez sejm konstytucji, lekceważy całkowicie prawo. Muszą go przestrzegać tylko ubodzy, gdyż nie mogą się oni bronić ani swymi wpływami, ani znaczną łapówką. Ten sposób postępowania z uboższą szlachtą doprowadza ją do ruiny, gdyż kończy się często wygnaniem całej rodziny z jej domu. Raz jeszcze zostaje pogwałcona zasada równości każdego szlachcica wobec prawa.

Na kolejną wadę szlachty zwraca Potocki uwagę w utworze Zbytki polskie. Zaczyna się on od znamiennego oskarżenia:

„O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy? Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy (...) Żeby na paniej perły albo dyjamenty, A po służbach złociste świeciły się sprzęty (...) Żeby po stołach w cukrze piramidy stały I winem z suchych gronów wspienione kryształy”.

Te zbytki są celem dążeń nie tylko magnatów, którzy jeszcze nie mogą sobie na nie pozwolić, ale także średniej szlachty, która żyjąc ponad stan nie wypełnia swych finansowych obowiązków wobec państwa:

„O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, Choć się co krok w granicach swych ojczyzna zwęża, Choć na borg umierają żołnierze niepłatni, Choć na oczy widzą jej peryjod ostatni”.

Brak dbałości o sprawy obronności kraju wyraża się też w zaniedbywaniu podstawowego obowiązku szlachcica, jakim było stawanie osobiście w pospolitym ruszeniu. Potocki opisuje nieudolność bojową takiego wojska, które nic sobie nie robi z zagrożenia, jakie niesie bezpośredni nawet atak przyjaciela. Służący w wojsku szlachcice wolą się wylegiwać do południa, nie chcą słuchać dowódcy powołując się na złotą wolność szlachecką i okazują się całkowicie nieprzydatni w walce obronnej, przez swą bierność i lenistwo stając się mimowolnymi sprzymierzeńcami wrogów ojczyzny.

Ukazując w swej twórczości obraz szlachty Potocki nie tylko piętnuje jej błędy. W Transakcji wojny chocimskiej przedstawia pozytywny wizerunek szlachcica Sarmaty, który jest przede wszystkim niezłomnym rycerzem, gotowym zawsze bronić ojczyzny i wiary chrześcijańskiej przed wrogiem. Ludzie, którzy kierują się tą nadrzędną ideą, stają się sobie rzeczywiście braćmi i żadne okoliczności nie są w stanie ich poróżnić. To jest ideał, do którego ma dążyć Polska szlachta i takie właśnie zadanie postawił przed nią Wacław Potocki, godny syn swojego stanu i narodu.

---