Środki przymusu w procesie karnym

I. Środki przymusu są reakcją organów procesowych zmierzającą do wymuszenia spełnienia obowiązków procesowych lub zapewnienie prawidłowego toku postępowania. Polegają na stosowaniu przymusu lub groźby jego zastosowania.

Wyróżnia się:

1. zatrzymanie ( art. 243 - 248 k.p.k.),

2. środki zapobiegawcze ( art. 249 -277 k. p. k.),

3. kary porządkowe:

1. kary nakładane z powodu niestawiennictwa osoby wezwanej lub odmowy spełnienia obowiązku ( 285 - 290 k. p. k.),

2. kary stosowane w ramach tzw. policji sesyjnej

4. zabezpieczenie majątkowe ( art. 291 - 295 k. p. k.).

K. p. k. do środków przymusu zalicza też poszukiwanie oskarżonego ( art. 278 k.p.k.), list gończy ( art. 279 - 280 k.p.k.) oraz list żelazny ( art. 281 - 284 k.p.k. ), mimo że brak im jest cech w postaci stosowania przymusu lub groźby jego zastosowania. W literaturze zaś wśród środków przymusu wymienia się przymusowe poszukiwanie i wydobycie dowodów, np. oględziny ciała, przeszukanie osób, rzeczy i pomieszczeń, przymusowe przeprowadzenie badań lekarskich lub psychologicznych oskarżonego, np. umieszczenie oskarżonego na obserwacji psychiatrycznej, przymusowe wykonanie czynności w celach ewidencyjnych, np. fotografowanie, pobieranie odcisków palców.

II. Zatrzymanie

Wyróżnia się:

1) ujęcie osoby, zwane też zatrzymaniem przez osobę prywatną lub ujęciem obywatelskim. Zgodnie z art. 243 § 1 i 2 k.p.k. każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości, z tym że ją należy niezwłocznie oddać w ręce Policji. Nie jest to obowiązek, a uprawnienie obywatela. Ujęciem osoby nie jest wyłącznie jej schwytanie i doprowadzenie do Policji, ale może ono polegać na zamknięciu sprawcy w pomieszczeniu, np. w mieszkaniu, do którego się włamał i wezwaniu Policji. W razie stawiania oporu przez osobę ujmowaną dopuszczalne jest stosowanie siły fizycznej w stopniu nie przekraczającym potrzeb jej zatrzymania. €Uprawnionym do ujęcia osoby jest każdy, tj. każda osoba fizyczna, a nie tylko pokrzywdzony, jak też przedstawiciel każdego organu państwowego, samorządowego lub innej instytucji albo organizacji społecznej, w tym pracownik podmiotu gospodarczego zajmującego się ochroną osób lub mienia.

€Ujęcie osoby jest dopuszczalne wówczas, gdy:

a) następuje na gorącym uczynku przestępstwa (in flagranti crimine comprehensi) lub) w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa (quasi in flagranti crimine comprehensi). Ujęcie na gorącym uczynku ma miejsce wtedy, gdy schwytanie następuje w czasie (momencie) popełniania przestępstwa lub po jego popełnieniu, ale kiedy sprawca pozostaje jeszcze na jego miejscu lub w jego pobliżu. Nie ma tu znaczenia rodzaj popełnionego przestępstwa, jak też wysokość grożącej za nie kary. Pościgiem nie jest tylko czynność polegająca na pogoni za przestępcą po popełnieniu przestępstwa, ale także działanie mające na celu stwierdzenie miejsca przebywania i ujęcia sprawcy.

b) zachodzi obawa ukrycia się sprawcy lub nie można było ustalić jego tożsamości.

Od ujęcia przewidzianego w komentowanym przepisie należy odróżnić ujęcie na podstawie innych przepisów, np. art. 36 ust. 1 pkt 3 ustawy z 22 VIII 1997 r. o ochronie osób lub mienia (Dz. U. 2005 Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.) lub art. 60 ust. 2 pkt 2 ustawy z z dnia 28 marca 2003 r o transporcie kolejowym ((Dz. U. z 2007 r Nr 16, poz. z późn. zm.) funkcjonariusz straży ochrony kolei ma prawo ujęcia, w celu niezwłocznego doprowadzenia do najbliższej jednostki Policji, osób, w stosunku do których zachodzi uzasadniona potrzeba podjęcia czynności wykraczających poza uprawnienia straży ochrony kolei. Na sposób przeprowadzenia tej czynności, przysługuje zażalenie do miejscowo właściwego prokuratora w trybie przepisów Kodeksu postępowania karnego ( art. 60 ust. 3 tej ustawy).

€Rozróźnić można 2. Zatrzymanie właściwe. €Jest to krótkotrwałe pozbawieniu wolności określonej osoby przez organ państwowy. Jest to tzw. czynność realna. Z uwagi na cel, jaki ma ono spełniać, wyróżnia się zatrzymanie:

1. procesowe, realizujące przede wszystkim zadania w zakresie zapewnienia prawidłowego toku postępowania karnego (art. 243, art. 244 § 1, art. 247 § 1, art. 45 k. p. w.); zbliżone do niego jest zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie obwinionego na rozprawę (art. 52 k. p.w.),

2. porządkowe (prewencyjne), mające na celu ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego, stosowane wobec osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia (art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji,. );

3. penitencjarne, stosowane wobec osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego (art. 15 ust. 1 pkt 2 a cyt. ustawy o Policji); ma ono na celu doprowadzenie tych osób do aresztu śledczego 1ub zakładu karnego.

4. administracyjne, polegające na doprowadzeniu osoby do dyspozycji określonego organu, np. w celu umieszczenia jej w izbie wytrzeźwień (art. 40 ust. 1 i ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Dz. U. 2007 Nr 70, poz. 473 z późn. zm..) czy umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym (art. 32 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. nr 111, poz. 535).

Nie jest zatrzymaniem krótkotrwałe pozbawienie swobody osoby nie łączące się z rzeczywistym pozbawieniem wolności, polegające nawet na doprowadzeniu osoby do jednostki Policji w celu dokonania czynności wyjaśniającej.

Nie mają też takiego charakteru inne formy czasowego ograniczenia swobody stosowane w postępowaniu karnym w stosunku do jego uczestników, a polegające na zmuszeniu ich do udziału w określonych czynnościach procesowych, np. uniemożliwienie oskarżonemu wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy (art. 374 § 2 k. p. k.). Różnią się one od zatrzymania tym, że są związane tylko z przymuszeniem danej osoby do udziału w określonych czynnościach procesowych, po których wykonaniu, jeżeli nie będzie następnie lub równolegle podjęta decyzja o pozbawieniu jej wolności w formie zatrzymania, tymczasowego aresztowania lub kary porządkowej aresztu, osoba ta jest automatycznie wolna. Jest natomiast zatrzymaniem: przymusowe sprowadzenie oskarżonego lub podejrzanego (art. 75 § 2, art. 376 § 1 in fine), przymusowe doprowadzenie świadka, biegłego, tłumacza lub specjalisty (art. 285 § 2), natychmiastowe doprowadzenie oskarżonego na rozprawę (art. 383), gdyż czynności te - po noweli z 10 I 2003 r. - połączone są z zatrzymaniem.

€Kodeks postępowania karnego przewiduje, oprócz ujęcia osoby i zatrzymania właściwego, (art. 244 k.p.k. ), zatrzymanie oskarżonego na zarządzenie sądu ( art. 75 § 2 k.p.k.), zatrzymanie na zarządzenie ( prokuratora (art. 247), zatrzymanie kierownika urzędu konsularnego oraz innego urzędnika konsularnego państwa obcego w razie zarzutu popełnienia zbrodni (art. 579 § 2 k.p.k. ) oraz zatrzymanie osoby, co do której ma być złożony wniosek o wydanie (art. 595 k. p. k. ).

€Zatrzymania właściwego może dokonać Policja lub inny organ ścigania karnego w zakresie swej właściwości. €

Materialną przesłanką zatrzymania jest uzasadnione przypuszczenie, że osoba podejrzana popełniła przestępstwo. Jest to przesłanka szersza niż w wypadku ujęcia osoby oraz tymczasowego aresztowania. W pierwszym przypadku popełnienie przestępstwa jest oczywiste, w drugim zaś musi istnieć duże prawdopodobieństwo, że podejrzany popełnił przestępstwo (art. 249 § 1). Nie jest wymagane uzasadnione podejrzenie, ale wystarczające jest uzasadnione przypuszczenie, które to pojęcie oznacza „domysł, hipotezę, mniemanie”, podczas gdy podejrzenie jest równoznaczne z posądzeniem. Wystarczająca jest informacja o możliwości popełnienia przestępstwa przez daną osobę; nie muszą istnieć pewne i sprawdzone dane o sprawcy przestępstwa. Przypuszczenie to jednak nie może być dowolne, ale musi być uzasadnione konkretnymi okolicznościami. Wskazanie w art. 244 § 1 k.p.k., iż zatrzymanie może być stosowane w stosunku do „osoby podejrzanej”, przesądza o tym, że nie musi ona występować w charakterze podejrzanego. Pojęcie „osoba podejrzana” ma szerszy zakres znaczeniowy. Obejmuje ono osobę, w stosunku do której jest skierowane ściganie karne, lecz nie przedstawiono jej formalnych zarzutów lub nie przesłuchano jej w charakterze podejrzanego, ale zna sytuację, w jakiej się znajduje; nie ma ona formalnego statusu podejrzanego.

Warunkami formalnymi zatrzymania, ujętymi alternatywnie, są: a) obawa ucieczki, b) obawa ukrycia się, c) obawa zatarcia śladów, d) niemożność ustalenia tożsamości osoby podejrzanej, e) istnienie przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.

Możliwość, że osoba podejrzana postąpi w jeden z wyżej wymienionych sposobów, musi być poparta konkretnymi okolicznościami, wskazującymi na prawdopodobieństwo wystąpienia którejś z tych form zachowania; nie może to być obawa abstrakcyjna.

Ponadto Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi ( art. 244 § 1a k.p.k.). policja jest obowiązana zatrzymać osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo takie zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi ( art.. 244 § 1 b k.p.k.).

€ Z zatrzymania sporządza się protokół (art. 244 § 3). Podaje się w nim imię, nazwisko i funkcję dokonującego czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy też wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć, że udzielono mu informacji o przysługujących prawach. Protokół sporządza się po doprowadzeniu osoby zatrzymanej do jednostki Policji. Odpis protokołu doręcza się osobie zatrzymanej (art. 244 § 3 in fine k.p.k. ). €Istnieje obowiązek zawiadomienia o zatrzymaniu prokuratora (art. 244 § 4 k.p.k.). Wiąże się to z jego rolą w ściganiu przestępstw, w której to płaszczyźnie jest dominus eminens, oraz ze sprawowaną przez niego funkcją nadzoru nad prawidłowością zatrzymania (art. 256 k.p.k.).

€Niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej należy przystąpić do zebrania niezbędnych danych (art. 244 § 4 k. p. k. ). Chodzi o jak najszybsze wyjaśnienie tymczasowej sytuacji zatrzymanego. Rezultat tych czynności przesądza o dalszym postępowaniu z osobą zatrzymaną. Mogą one doprowadzić do wniosku, że zatrzymanie było bezzasadne lub brak jest podstaw do dalszego zatrzymania, np. zabezpieczono wszystkie ślady przestępstwa i odpadła obawa ich zatarcia.

€ Zatrzymany ma zagwarantowane prawo korzystania z pomocy prawnej. Gwarantuje mu się prawo do niezwłocznego nawiązania w dostępnej formie kontaktu z adwokatem oraz do bezpośredniej rozmowy z nim (art. 245 § 1 k. p. k.). Zatrzymujący jest obowiązany to uczynić, jeżeli zatrzymany tego zażąda; inicjatywa w tym względzie musi wyjść od zatrzymanego. O prawie tym należy go pouczyć natychmiast po zatrzymaniu, a fakt ten odnotować w protokole zatrzymania (art. 244 § 2 i 3 k. p. k.). Ustawa nakazuje umożliwić mu kontakt z adwokatem niezwłocznie, tzn. tak szybko jak to możliwe. Nie jest określona formy, a w przepisie użyto określenia ogólnego, iż ma to być forma dostępna; może to być porozumienie za pomocą telefonu, telefaxu, internetu itp., ale nie czyni zadość temu wymaganiu umożliwienie napisanie listu. Zatrzymany ma prawo do bezpośredniej rozmowy z adwokatem. Zatrzymujący może jednak zastrzec swą obecność tylko przy bezpośredniej rozmowie, a nie ma takiego uprawnienia przy innych formach kontaktu. Zastrzeżenie ma zapobiec ewentualnemu utrudnianiu postępowania karnego, np. przez przekazanie ważnej z punktu widzenia dobra postępowania karnego informacji dla jego krewnych lub znajomych.

Ma to być kontakt z adwokatem, którego wskaże zatrzymany, a gdy nie jest w stanie tego uczynić, należy mu umożliwić wybór adwokata. Adwokat nie jest jego obrońcą, ale może być mu udzielone pełnomocnictwo przez zatrzymanego i wówczas pełni on rolę pełnomocnika osoby nie będącej stroną.

€Istnieje obowiązek niezwłocznego zawiadomienia, na żądanie zatrzymanego, osoby najbliższej lub innej wskazanej przez niego oraz zakładu pracy, szkoły lub uczelni, a w stosunku do żołnierza - jego dowódcy. Nie ma obowiązku zawiadomienia innej osoby, chociażby zatrzymany sobie tego życzył; art. 245 § 2 k. p. k. nie odesłano do art. 261 § 2 k. p. k., który zawiera taki obowiązek.

W wypadku zatrzymania obywatela państwa obcego należy zatrzymanemu umożliwić na jego prośbę nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym ( art. 612 § 2 k. p. k.).

€Zatrzymanemu przysługuje prawo do zażalenia na zatrzymanie do sądu (art. 246 § 1 k. p. k.). Gwarantuje mu to art. 41 ust. 2 Konstytucji RP, stanowiący, że każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo do odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia.

€W zażaleniu zatrzymany może domagać się zbadania zatrzymania pod względem:

a) zasadności, tj. oceny okoliczności faktycznych oraz proporcjonalności,

b) legalności, czyli zgodności zatrzymania z prawem,

c) prawidłowości, a więc sposobu wykonania, warunków panujących w miejscu zatrzymania.

€W razie złożenia przez osobę zatrzymaną zażalenia na zatrzymanie przekazuje się je niezwłocznie do sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania (art. 246 § 2 k.. p. k.). przekazanie powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki. € Zażalenie wnosi się do sądu rejonowego, lecz składa się je do organu, który dokonał zatrzymania (art. 246 § 2 k. p. k.). Wynosi się je w terminie 7 dni od chwili zatrzymania (art. 460 k. p. k.). Może ono być wniesione także po zwolnieniu, a wówczas nie ma przeszkód, by złożyć je bezpośrednio w sądzie. W takim wypadku osoba ta realizuje swoje prawa z okresu, gdy była zatrzymana, kontynuując w ten sposób procesową rolę zatrzymanego.

€Sąd bada sprawę pod kątem zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania i to niezależnie od tego, czy daje trwa zatrzymanie. Jest to kontrola całkowita.

Treść orzeczenia sądu zależy od dokonanych ustaleń. I tak sąd:

- w razie uznania, że zatrzymanie jest bezzasadne, nielegalne, a zatrzymany jest nadal pozbawiony wolności, zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art. 246 § 3 k.p.k. ) oraz zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania (art. 246 § 4 k. p. k. ), a gdy stwierdzi tylko jego nieprawidłowość dokonuje tej ostatniej czynności ( art. 246 § 4 k p. k.),

- w sytuacji gdy zatrzymany już został zwolniony, bezprzedmiotowe jest zarządzenie jego zwolnienia, toteż sąd stwierdza post factum bezzasadność, nielegalność lub nieprawidłowość zatrzymania oraz zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania (art. 246 § 4 k.p.k.);

Zawiadomienie prokuratora i organu przełożonego nad organem, który dokonał zatrzymania ma służyć kształtowaniu prawidłowej polityki w zakresie zatrzymań oraz zapobiegać nielegalnym i bezpodstawnym zatrzymaniom, a także - co do prokuratora - umożliwić mu efektywne sprawowanie nadzoru nad prawidłowością zatrzymania

€Czas zatrzymania ma walor konstytucyjny. Konstytucja RP, przewiduje dwa terminy: 48 godzinny, obowiązujący inne organy niż sąd, oraz dodatkowy termin 24 godzinny, przewidziany dla sądu. Zatrzymany w myśl art. 41 § 3 Konstytucji RP powinien być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu, nadto jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami, powinien być zwolniony. Wskazuje to, że najdłużej zatrzymanie może trwać 72 godziny; może to mieć miejsce w sytuacji, gdy podejrzany w 48 godzinie zostanie przekazany do sądu z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie i sąd w 24 godzinie od tego momentu podejmie decyzję w przedmiocie tymczasowego aresztowania. W wypadku gdy zatrzymany zostanie przekazany do sądu wcześniej, termin 72 godzinny nie może być wyczerpany. Ustrojodawca zagwarantował sądowi 24 godziny na podjęcie decyzji co do tymczasowego aresztowania; termin ten jest niezależny od tego, w jakim stopniu został wykorzystany termin 48 godzinny. Adresatem pierwszego jest organ niesądowy, a drugiego sąd. Nie można sumować tych okresów, uznając np., iż sąd ma zawsze możliwość podjęcia decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania w terminie 72 godzin od momentu zatrzymania.

W taki sam sposób terminy te zostały określone w art. 248. Wcześniejsze zwolnienie zatrzymanego następuje w wypadku, gdy ustała przyczyna zatrzymania, a więc nie powinno ono trwać dłużej, niż jest to w danym wypadku konieczne albo tak postanowił sąd lub prokurator. Sąd może wydać takie polecenie w razie uznania, w wyniku rozpoznania zażalenia na zatrzymanie, że było ono bezzasadne lub nielegalne (art. 246 § 3 k.p.k.), lub stwierdzenia tego faktu w ramach sprawowanego nadzoru nad prawidłowością zatrzymania (art. 256 k. p. k.), prokuratorowi zaś uprawnienie takie przysługuje z tytułu sprawowanego nadzoru nad prawidłowością zatrzymania (art. 256 k. p. k.).

€Czas zatrzymania liczy się od chwili faktycznego pozbawienia wolności, choćby poinformowanie o zatrzymaniu nastąpiło później i nie umieszczono zatrzymanego w pomieszczeniu przeznaczonym dla osób zatrzymanych, prowadzonym w jednostce policji przez dyżurnego lub upoważnionego policjanta. Nie jest istotne miejsce jego przebywania, np. w świetlicy jednostki Policji, pokoju przesłuchań czy pojeździe, którym jest przewożony Nie ma znaczenia do czyjej dyspozycji zatrzymany pozostaje ani gdzie i w jakich okolicznościach ono nastąpiło, a decyduje chwila rzeczywistego pozbawienia wolności. €

Nie jest dopuszczalne - zgodnie z art. 248 § 3 k. p. k.- ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów. Ponowne zatrzymanie może nastąpić po wypuszczeniu zatrzymanego na wolność i po zebraniu nowych dowodów, w czasie gdy przebywał on na wolności.

Prokurator - zgodnie z art. 247  § 1 k.p.k. - może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej albo jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. W tym celu wolno zarządzić przeszukanie.

€ Zatrzymanie w toku postępowania przygotowawczego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary (art. 63 § 1 k.k.) także w sytuacji, gdy zatrzymanie nie przerodziło się następnie w tymczasowe aresztowanie. Na poczet orzeczonej kary zgodnie z art. 63 § 1 k. k. zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie, a nie tylko okres tymczasowego aresztowania.

Sąd może zatrzymać i sprowadzić przymusowo oskarżonego, który nie stawił się na wezwanie bez usprawiedliwienia ( art. 75 § 2 k.p.k.).

III. Środki zapobiegawcze

€ Środki zapobiegawcze to środki przymusu stosowane w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Mają one przede wszystkim przeciwdziałać takiemu zachowaniu oskarżonego, które utrudni prawidłowy przebieg procesu karnego, a także wyjątkowo zapobiegać kontynuacji działalności przestępczej. Mają one charakter zapobiegawczy; wynika to z realizacji dwóch wskazanych wyżej celów.

Środki zapobiegawcze dzielą się na:

1) środki izolacyjne, których istotą jest pozbawienie wolności,

2) środki nieizolacyjne, polegające na pozbawieniu lub ograniczeniu oskarżonemu określonych praw, ale z pozostawieniem go na wolności; mogą powodować ograniczenie swobody poruszania się, praw majątkowych, zawodowych lub pracowniczych.

Kodeks postępowania karnego przewiduje tylko jeden środek izolacyjny, a mianowicie tymczasowe aresztowanie (art. 258 k. p. k.) oraz następujące środki nieizolacyjne: poręczenie majątkowe (art. 266 k. p. k.), poręczenie społeczne (art. 271 k. p. k.), poręczenie osoby godnej zaufania (art. 272 k. p. k.), dozór Policji (art. 275 k. p. k.), zawieszenie oskarżonego w określonej działalności (art. 276 k. p. k.) i zakaz opuszczania kraju (art. 277 k. p. k.).

Ze środkiem izolacyjnym nie może być łączony żaden inny środek ( arg. ex art. 257 § 1 k. p. k.), a środki nieizolacyjne mogą być kumulowane.

€ Zastosowanie środka zapobiegawczego jest dopuszczalne w razie zaistnienia: a) przesłanki ogólnej (art. 249 § 1 k. p. k.), b) szczególnej (art. 258 k. p. k.); musi wystąpić co najmniej jedna przesłanka ogólna i jedna szczególna, z tym że zawsze musi istnieć duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. €

Środki zapobiegawcze w myśl art. 249 § 1 k. p. k. można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa.

Cele te określają jednocześnie charakter środków zapobiegawczych; mają przede wszystkim charakter procesowy, a wyjątkowo zapobiegawczy (prewencyjny). Jednocześnie stanowią one ogólne przesłanki stosowania środków zapobiegawczych. €

Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania polega na stworzeniu dla procesu karnego takich warunków, by mógł być prowadzony bez przeszkód i by zostały osiągnięte cele postępowania karnego. Potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania odnosi się nie tylko do stadium dochodzenia lub śledztwa, ale i do postępowania sądowego. Zastosowanie środka zapobiegawczego ma zapewnić, by w wyniku procesu karnego zostały osiągnięte cele procesu karnego określone w art. 2 k. p. k.

Zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego ma też zmierzać do tego, by dokonano prawidłowych ustaleń faktycznych, na podstawie których podejmowane są rozstrzygnięcia. €

Wprowadzenie ogólnej przesłanki w postaci zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa ( art. 249 § 1 k. p. k. ) jest konsekwencją nadania środkom zapobiegawczym, a w szczególności tymczasowemu aresztowaniu, nie tylko charakteru ściśle procesowego, ale i zapobiegawczego (prewencyjnego). Organy procesowe nie mogą być pozbawione możliwości reagowania w takich wypadkach, w których pobudki, zachowanie się, cechy osobowości domniemanego sprawcy czynu w dużym stopniu uzasadniają obawę popełnienia nowego ciężkiego przestępstwa, a społeczeństwo, narażone na niebezpieczeństwo ze strony zdemoralizowanych lub przesiąkniętych uczuciami zemsty i nienawiści do poszczególnych osób lub całych grup ludności domniemanych przestępców, musi dysponować odpowiednimi środkami ochrony. Przesłanka ta jest wyjątkowa, co wyraźnie podkreślono w art. 249 § 1 k. p. k.. Pojęcie to uściśla art. 258 § 2 k. p. k., z którego wynika, że jest to zbrodnia lub występek zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat. Przesłanka ta nie ma charakteru samodzielnego, na co wskazuje wymóg istnienia obawy popełnienia nowego przestępstwa, a zatem popełnienia ponownego przestępstwa. Nie można zastosować środka zapobiegawczego tylko z powodu obawy popełnienia przez oskarżonego przestępstwa w przyszłości, chociażby najgroźniejszego.

€Zastosowanie środka zapobiegawczego może nastąpić tylko wtedy, gdy zebrane w postępowaniu dowody uzasadniają duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa ( przesłanka materialna ). Dopuszczenie się przez oskarżonego przestępstwa nie musi być pewne, czyli fakt ten na podstawie zebranych dowodów nie musi być w stu procentach ustalony, ustawa dopuszcza bowiem taką decyzję, gdy „zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo” (art. 249 § 1 in fine k. p. k.). Prawdopodobieństwo oznacza uświadomioną niepełność informacji, przypuszczenie, hipotezę wymagającą sprawdzenia; chodzi o wiedzę niewystarczającą. Ustalenie, o jaki tu chodzi stopień prawdopodobieństwa, iż oskarżony popełnił przestępstwo, wymaga porównania terminów używanych przez ustawodawcę dla określenia uznania podejrzanego za sprawcę przestępstwa na określonym etapie postępowania. Kodeks postępowania karnego posługuje się takimi określeniami, jak: „istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo” (art. 244 § 1 k. p. k.), co wskazuje, że prawdopodobnie określona osoba dopuściła się przestępstwa, „duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo'' (art. 249 § 1 k. p. k.), „uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa” (art. 303 k. p. k.), „dane istniejące (...) uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba” (art. 313 § 1 k. p. k.). Stopniowanie zasadności podejrzenia popełnienia przestępstwa wyrażone jest słowami: uzasadnione przypuszczenie (art. 244 § 1 k. p. k.), uzasadnione podejrzenie (art. 303 k. p. k.), dostateczne podejrzenie (art. 313 § 1 k. p. k.) i duże prawdopodobieństwo (art. 249 § 1 k. p. k.). W ten sposób określono różne stopnie prawdopodobieństwa; w różnej mierze zbliżają się one do pewności, czyli do tego, że oskarżony jest rzeczywiście sprawcą zarzucanego mu przestępstwa. Z tego wynika, że najniższy stopień jest wymagany przy zatrzymaniu, wyższy przy wszczęciu postępowania przygotowawczego, jeszcze wyższy przy przedstawieniu zarzutu, a najwyższy przy stosowaniu środków zapobiegawczych. W tym ostatnim wypadku stopień ten graniczy z pewnością. Tak duże prawdopodobieństwo odnosi się do tego, że: po pierwsze, czyn zarzucany oskarżonemu stanowi przestępstwo, po drugie, jego sprawcą jest oskarżony. Stopień prawdopodobieństwa ocenia organ stosujący środek zapobiegawczy. Nie może dokonać tego w sposób dowolny, ale musi opierać się na zebranych dowodach; konieczne jest dysponowanie odpowiednim quantum prawidłowo zebranych i przeprowadzonych dowodów.

€ Przesłanki szczególne stosowania środków zapobiegawczych są określone w art. 258 § 1-3 k. p. k.. Wprawdzie określone są w nim przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania, lecz zgodnie z § 4 tegoż artykułu mają one odpowiednie zastosowanie do pozostałych środków zapobiegawczych. Każda z podstaw określonych w art. 258 k. p. k. ma samodzielny byt także w zakresie innych środków zapobiegawczych. Niemniej „odpowiednie” stosowanie oznacza, że chodzi o te podstawy, które wskazują na możliwość zagwarantowania przez środek realizacji celu wynikającego z konkretnej przesłanki. Na przykład grożąca oskarżonemu surowa kara (art. 258 § 2 k. p. k.) jest specyficzną przesłanką stosowania wyłącznie tymczasowego aresztowania, a obawa ucieczki za granicę uzasadnia orzeczenie zakazu opuszczania kraju ( art. 277 k.p.k.).

€Środki zapobiegawcze w postępowaniu przygotowawczym mogą być zastosowane tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów (art. 249 § 2 k. p. k.). €

Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd lub prokurator jest obowiązany przesłuchać oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu: a) jego ukrywania się lub
b) jego nieobecności w kraju. Taka sytuacja ma miejsce w wypadku wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu w związku z koniecznością wydania listu gończego (art. 279 § 2 k. p. k.). Inne przyczyny - poza ukrywaniem się oskarżonego lub jego nieobecności w kraju- niemożności przesłuchania oskarżonego nie wyłączają tego obowiązku, np. ciężki jego stan zdrowia.

Do udziału w przesłuchaniu należy dopuścić ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi. Zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania - zgodnie z art. 249 § 3 zd. I in fine k. p. k. - nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności.

€ Środek zapobiegawczy w postępowaniu przygotowawczym może być zastosowany od momentu zakończenia przesłuchania podejrzanego, ale po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów i ogłoszeniu go tej osobie (art. 313 § 1 k. p. k.), z tym że w stosunku do osoby, co do której występują przeszkody do jej przesłuchania wymienione w art. 249 § 3 k. p. k. od chwili wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Może on trwać nie tylko do uprawomocnienia się orzeczenia, ale aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary (art. 249 § 4 k. p. k.); brak postanowienia sądu o uchyleniu środka zapobiegawczego oznacza, że trwa do momentu, w którym rozpocznie się wykonywanie kary.

Środki zapobiegawcze stosuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym sąd i prokurator (art. 250 § 4 k. p. k.); tymczasowe aresztowanie zawsze stosuje sąd (art. 250 § 1 k. p. k.). Sąd wyjątkowo może stosować inne środki zapobiegawcze także w postępowaniu przygotowawczym, w sytuacji gdy rozpoznając wniosek prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 250 § 2 k. p. k.) lub zażalenie na zastosowanie lub niezastosowanie albo na przedłużenie lub nieprzedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 252 § 1 k. p. k.), albo na zastosowanie lub niezastosowanie innego środka zapobiegawczego (art. 252 § 2) k. p. k., dojdzie do wniosku, że do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania będzie wystarczający inny środek zapobiegawczy.

Środki zapobiegawcze mogą być stosowane w postępowaniu przygotowawczym
i jurysdykcyjnym; w tym ostatnim zarówno w postępowaniu przed sądem pierwszej, jak
i drugiej instancji. Możliwe jest też jego stosowanie w postępowaniu kasacyjnym oraz wznowieniowym. Środek zapobiegawczy może być zastosowany przez Sąd Najwyższy w razie wniesienia kasacji na niekorzyść oskarżonego, z wyjątkiem wypadku, gdy oskarżony został uniewinniony ( art.533 k. p. k.) oraz w wypadku uchylenia wyroku w wyniku uwzględnienia kasacji ( art. 538 § 2 k. p. k.). Możliwość taka istnieje także w postępowaniu wznowieniowym w wypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania (art. 545 § 1 w zw. z art. 538 § 2 k. p. k.). Właściwość organu do stosowania tego środka pozostaje w ścisłej zależności od etapu postępowania, na którym ma to nastąpić.

€€ €€Zastosowanie środka zapobiegawczego następuje w formie postanowienia. Jeżeli sąd podejmuje postanowienie w tej kwestii na rozprawie, może ono być zawarte w protokole rozprawy (art. 148 § 1 pkt 3 k. p. k.). Postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego, powinno zawierać dane wymienione w art. 94 § 1 pkt. 1- 3 i 5 k. p. k., ( elementy ogólne ) oraz specyficzne dla tego postanowienia, określone w art. 251 § 1 k. p. k. ( elementy szczególne). W postanowieniu tym nie określa się czasu trwania środka zapobiegawczego ani terminu, do którego ma trwać, z wyjątkiem gdy chodzi o tymczasowe aresztowania (art. 251 § 2 k. p. k.). W postanowieniu należy podać też inne dane wynikające ze specyfiki danego środka zapobiegawczego, np. kwotę poręczenia przy poręczeniu majątkowym. Należy też podać termin i sposób zaskarżenia.

Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, z tym że na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.  Zażalenie na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego sąd rozpoznaje niezwłocznie ( art. 252 § 1 - 3 k. p. k.). €Od postanowienia sądu w przedmiocie środka zapobiegawczego zażalenie przysługuje do sądu II instancji (art. 252 § 1), a wyjątkowo do tego samego sądu w składzie trzech sędziów ( art. 254 § 3) lub innego równorzędnego skład sądu ( art. 426 § 3 in fine). Gdy takie postanowienie wydał prokurator zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie (art. 252 § 2 k. p. k.). Zażalenie przysługuje stronom. €Złożenie zażalenia nie wstrzymuje wykonania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego, jednakże sąd, który je wydał, lub sąd powołany do rozpoznania zażalenia może wstrzymać jego wykonanie (art. 462 § 1 k. p. k.); może tak postąpić z urzędu lub na wniosek żalącego się. Odmowa wstrzymania nie wymaga uzasadnienia (art. 462 § 2 k. p. k.). €Przedmiot rozstrzygnięcia podlegający zaskarżeniu w trybie zażalenia ustawa określa zawrotem „ postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego”( art. 252 * 1 i 2 ). Sposób określenia w art. 252 * 1 i 2 substratu zaskarżenia wskazuje, że może być zaskarżone każde rozstrzygnięcie dotyczące danej kwestii i to bez względu na jej treść, a więc postanowienie o zastosowaniu, odmowie zastosowania, uchyleniu, zmianie oraz odmowie zmiany lub uchylenia środka zapobiegawczego, a także o przedłużeniu tymczasowego aresztowania.

€Organ procesowy ma obowiązek ciągłego kontrolowania zasadności stosowania środka zapobiegawczego i gdy tylko dojdzie do wniosku, że jego utrzymywanie jest nieuzasadnione, jest zobligowany do jego uchylenia lub zmiany ( art. 253 § 1 k. p. k.). € Środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli:

1) ustaną przyczyny, wskutek których został zastosowany, lub

2) powstały przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę.

W pierwszym wypadku chodzi o sytuację, w której okoliczności stanowiące podstawę stosowania środka zapobiegawczego przestały istnieć, np. ustalono tożsamość oskarżonego. Zawsze uchylenie lub zmiana środka zapobiegawczego następuje tu w wyniku zmiany okoliczności stanowiących podstawę jego zastosowania. W grę może wchodzić inna ocena uprawdopodobnienia popełnienia przestępstwa przez podejrzanego, nie wywołana jednak nowymi okolicznościami, nie znanymi w momencie stosowania środka.

W drugim wypadku w grę wchodzą okoliczności zaistniałe po zastosowaniu środka, których wystąpienie uzasadnia jego uchylenie lub zmianę na łagodniejszy lub surowszy. Ciężka choroba oskarżonego lub inne tragiczne skutki w jego rodzinie, np. śmierć żony oskarżonego, opiekującej się wspólnym ich dzieckiem, mające miejsce po zastosowaniu tymczasowego aresztowania, mogą uzasadniać jego uchylenie lub zmianę.

Nie budzi wątpliwości w świetle art. 253 § 2 k. p. k. kwestia, że prokurator może uchylić lub zmienić na łagodniejszy także środek zastosowany przez sąd. €

Oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego ( art. 254 § 1 k.p.k.). To uprawnienie oskarżonego stanowi pewne zabezpieczenie przed bezzasadnym stosowaniem tego środka. € Wniosek o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego powinien być rozpoznany w ciągu 3 dni.

Ustawa, wyłącza jednak w stosunku do oskarżonego zaskarżalność postanowień, w których rozstrzygnięto wniosek oskarżonego o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Nie jest wyłączona zaskarżalność tego rodzaju postanowień wydanych na wniosek innej strony, np. oskarżyciela publicznego. Wyłączenie dotyczy- wbrew stanowisku Sądu Najwyższego - wszystkich środków, oprócz tymczasowego aresztowania, bowiem co do tego ostatniego środka ustawodawca nie wyłączył całkowicie zażalenia, a jedynie je ograniczył. W tym ostatnim wypadku może to uczynić tylko wówczas, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania dotyczącego tego samego oskarżonego. By oskarżony mógł zaskarżyć niekorzystne dla niego postanowienie, musi złożyć wniosek po upływie co najmniej 3 miesięcy od wydania jakiegokolwiek postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania, np. co do jego zastosowania lub przedłużenia albo nieuwzględnienia wniosku o jego uchylenia,

Zawieszenie postępowania - mimo istnienia przeszkody do jego kontynuowania - nie niweczy potrzeby stosowania środka zapobiegawczego. Ustawa w art. 255 k. p. k. wprost dopuszcza taką możliwość.

Zasadą jest, że nadzór na zatrzymaniem i środkami zapobiegawczymi sprawuje sądu i to zarówno w postępowaniu jurysykcyjnym, jak i przygotowawczym ( art. 256 k. p. k.). Na objęcie nadzorem sądowym także tych środków w postępowaniu przygotowawczym wskazuje wyraz „ także” użyty przed terminem „prokurator”, co oznacza, że w tej fazie postępowania karnego uprawnienie to, oprócz sądu, przysługuje również prokuratorowi.

1. Tymczasowe aresztowanie

Tymczasowe aresztowanie - zgodnie z art. 258 k.p.k. - może nastąpić:

1) ze względu na możliwe zachowanie się oskarżonego ( art. 258 § 1 k. p. k.) wówczas, gdy

a) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,

b) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.

Obawa zachowania oskarżonego w wyżej wskazany sposób musi być realna, a więc wynikać z zebranych dowodów; nie chodzi o obawę abstrakcyjną.

€ Obawa ucieczki zachodzi wówczas, gdy z zachowania oskarżonego wynika, że zamierza opuścić stałe miejsce pobytu z zamiarem uchylania się od wymiaru sprawiedliwości. Może na to wskazywać podjęta przez niego próba opuszczenia dotychczasowego miejsca pobytu, porzucenie pracy, nabycie biletu lotniczego wskazujące na zamiar wyjazdu za granicę, zaopatrzenie się w fałszywy paszport. Nie stanowi przesłanki do przyjęcia obawy ucieczki krótkotrwały wyjazd oskarżonego do innej miejscowości w ściśle określonym celu, np. odwiedzenia rodziny. €

Obawa ukrycia się może wynikać z takiego dotychczasowego zachowania się oskarżonego, które wskazuje, że unika kontaktu z organem prowadzącym przeciwko niemu postępowanie karne, np. z nieprzebywania w domu od czasu popełnienia przestępstwa lub podjęcia czynności przez organy procesowe, niestawiania się na wezwania i nieusprawiedliwienie niestawiennictwa, czy też ucieczki oskarżonego przed pościgiem prowadzonym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, uchylanie się od dozoru Policji.

€ Niemożność ustalenia tożsamości oskarżonego lub nieposiadanie przez niego w kraju stałego miejsca pobytu stwarzają domniemanie, że oskarżony może ukrywać się; dowodzi tego wskazanie za pomocą zwrotu „zwłaszcza wtedy gdy” tych właśnie wypadków uzasadniających zastosowanie tymczasowego aresztowania. Ustawa wprowadza sui generis domniemanie, że w takich wypadkach z reguły zachodzi obawa ukrywania się oskarżonego. Niemożność ustalenia tożsamości oskarżonego zachodzi wówczas, gdy nie posiada on żadnego dowodu tożsamości lub dokument taki budzi wątpliwości co do jego wiarygodności i organy policji nie są w stanie jej ustalić np. przez sprawdzenie w registraturze daktyloskopijnej

€O tym, że oskarżony nie ma stałego miejsca pobytu w kraju, decyduje nie tyle brak zameldowanie na stałe, co faktyczne nieprzebywanie przez dłuższy okres w określonym miejscu; chodzi o stan faktyczny, a nie prawny.

Obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne jest tzw. obawą matactwa. Chodzi o zachowania bezprawne, a nie przestępne; jest to expressis verbis podkreślone w art. 258 § 1 pkt 1 k. p. k. Ma to być tak samo jak poprzednio obawa realna i konkretna, a nie ogólna i abstrakcyjna; ma ona wynikać z okoliczności faktycznych. Przesłanką określającą realność i konkretność tej obawy jest wyłącznie postawa oskarżonego, jaką zamanifestował w toku dotychczasowego postępowania karnego, ujawniając taki zamiar, usiłując dokonać takich działań lub podejmując czynności mające uniemożliwić lub utrudnić normalny bieg postępowania karnego.

Ustawa określa tylko jeden sposób bezprawnego utrudniania postępowania karnego, a mianowicie nakłanianie do fałszywych zeznań lub wyjaśnień. Chodzi o nakłanianie do złożenia świadomie nieprawdziwych zeznań przez świadka albo wyjaśnień przez podejrzanego lub oskarżonego. Nakłanianie to może przybierać formę zwykłej perswazji lub też być wzmocnione przemocą lub groźbą bezprawną. Zachowania takie stanowią przestępstwa stypizowane w art. 233 § 1 lub art. 245 k. k. O próbie wywarcia wpływu na świadka lub oskarżonego może świadczyć, oprócz bezpośredniego oddziaływania na nich przez oskarżonego, także zachowanie pośrednie, np. przez członka ich rodziny, lub zachowanie konkludentne, dające jednoznacznie do zrozumienia, by osoba przesłuchiwana złożyła zeznania lub wyjaśnienia na jego korzyść. Nie może być ocenione jako nakłanianie do fałszywych zeznań korzystanie przez oskarżonego z legalnych możliwości kontaktowania się ze świadkiem. Obawę taką może uzasadniać podjęta przez oskarżonego próba nawiązania nielegalnego kontaktu ze świadkiem zgłoszonym dla wykazania alibi

Innym bezprawnym utrudnianiem postępowania karnego jest każde działanie utrudniające zbieranie lub utrwalanie dowodów. Chodzi o takie oddziaływanie na źródła dowodowe osobowe lub rzeczowe jako nośniki informacji, aby nie mogły one przekazać zawartych w nich informacji lub aby przekazały je w sposób zafałszowany; za takim rozumieniem tego zwrotu przemawia jego ścisły związek z nakłanianiem do fałszywych zeznań lub wyjaśnień. Działanie to musi być skierowane na inne źródło dowodowe niż sam oskarżony. Skrajnym wypadkiem bezprawnego utrudniania postępowania jest zabicie lub usiłowanie zabicia świadka. Takim działaniem może być nakłanianie do nieskładania zeznań lub wyjaśnień, niszczenie lub zacieranie śladów, przeszkadzanie w zbieraniu lub poszukiwaniu dowodów, produkowanie fałszywych dowodów.

Nie można też traktować jako tego rodzaju utrudniania ukrycia przez oskarżonego dowodów przestępstwa i odmowy ich wydania lub wskazania miejsca ich ukrycia. Taki sposób zachowania gwarantuje mu prawo do obrony; nie ma bowiem - zgodnie z zasadą nemo tenetur se accusare - obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie, a chodzi tu przecież o bezprawne zachowania. Oskarżony nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 74 § 1). Oskarżonego nie obciąża obowiązek wydania przedmiotów stanowiących dowody przestępstwa (qui accusare volunt, probationes habere debent).

W żadnym wypadku nie może być traktowane jako utrudnianie postępowania nieprzyznanie się oskarżonego do zarzucanego mu czynu.

2) ze względu na grożącą karę ( art. 258 § 2 k. p. k.). Zastosowanie tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą ale tylko wówczas, gdy

1. jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo

2. gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania

Nie jest wystarczające zarzucenie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności co najmniej 8 lat, a istotne jest, że konkretna kara jakie za nie zostanie wymierzona będzie surowa, a więc a granicach minimum 3 lat. Sprawca może się uchylać od odpowiedzialności karnej wtedy, gdy spodziewa się, że może być względem niego orzeczona taka kara. Nie wywiera takiego skutku kara abstrakcyjna, a tylko kara, która w konkretnym wypadku może być rzeczywiście orzeczona.

3) ze względu na obawę popełnienia przestępstwa ( art. 258 § 3 k. p. k.) Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

€Przesłanka ta pozostaje w ścisłym związku z celem stosowania środków zapobiegawczych w postaci zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. (art. 249 § 1 k.p.k.). Chodzi o obawę popełnienia nie każdego przestępstwa, ale tylko dwóch rodzajów przestępstw, które zostały określone przez odwołanie się do przedmiotu ochrony, czyli o przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu albo bezpieczeństwu powszechnemu. Są to przestępstwa stypizowane przede wszystkim w rozdziałach XIX i XX k.k., a także inne, których przedmiotem ochrony, chociażby ubocznym (dodatkowym), jest życie lub zdrowie albo bezpieczeństwo powszechne, np. przestępstwem przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu jest czyn stypizowany w art. 173 § 1, mimo że umieszczony jest w rozdziale XXI k.k., grupującym przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. W grę wchodzi obawa popełnienia przestępstwa umyślnego. Z art. 249 § 1 k. p. k. wynika wprost, że ma to być ciężkie przestępstwo. Za takie niewątpliwie nie może być uznane przestępstwo nieumyślne.

Organem uprawnionym do stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym jest sąd ( art. 250 § 1 k. p. k.). Powierzenie stosowania tego środka sądowi jest uzasadnione tym, że decyduje się o pozbawienia wolności, a o tym może rozstrzygać tylko organ niezawisły i niezaangażowany w realizację funkcji ścigania i oskarżania. Ponadto w ten sposób nasze ustawodawstwo czyni się zadość wymogom art. 5 ust. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, w myśl którego to przepisu każdy zatrzymany lub aresztowany powinien być niezwłocznie postawiony przez sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej. Tym ostatnim niewątpliwie nie był prokurator, który nie jest organem niezawisłym. Ustawa expressis verbis stanowi, że tym sądem jest nim sąd rejonowy. Jest to właściwość funkcjonalna tego sądu. Jego kompetencja do stosowania tymczasowego aresztowania jest niezależna od właściwości rzeczowej sądu do rozpoznania sprawy; sąd ten zatem może stosować ten środek także w sprawie należącej do właściwości sądu okręgowego. Niezgodnie z regułami ogólnymi określona jest też właściwość miejscowa sądu rejonowego. Nie ustala się jej na podstawie miejsca popełnienia czynu ( forum delicti commissi), ale decyduje miejsce prowadzenia postępowania przygotowawczego. W art. 250 § 2 mowa jest o sądzie rejonowym, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

€W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie jest stosowane na wniosek prokuratora. Nie może bezpośrednio do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania zwrócić się Policja, chociażby zachodził wypadek nie cierpiący zwłoki; jest ona zobowiązana zainicjować skierowanie takiego wniosku przez prokuratora w razie zaistnienia podstaw do zastosowania tymczasowego aresztowania ( art. 244 § 4 in fine k. p. k.).

€ Sąd, rozpatrując wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania, może nie zastosować tego środka, a zastosować inny środek zapobiegawczy, np. poręczenie majątkowe. Sąd może zastosować tymczasowe aresztowanie na krótszy okres niż określony we wniosku.

Stosowaniu tymczasowego aresztowania nie stoi na przeszkodzie odbywanie kary pozbawienia wolności lub zastosowanie tymczasowego aresztowania w innej sprawie

W stadium jurysdykcyjnym uprawnionym do stosowania tymczasowego aresztowania jest sąd, przed którym toczy się postępowanie. Zasada ta została wprost wyartykułowana w art. 250 § 2 zd. 2 k. p. k., w którym postanowiono, że sądem właściwym do podjęcia takiej decyzji, po wniesieniu aktu oskarżenia jest sąd, przed którym sprawa się toczy.

€W postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania poza danymi, które ma zawierać postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego, należy dodatkowo określić czas jego trwania oraz oznaczyć termin, do którego tymczasowe aresztowanie ma trwać. Określenie czasu jego trwania następuje przez podanie liczby dni lub miesięcy, a oznaczenie terminu przez wskazanie konkretnej daty. Organ stosujący tymczasowe aresztowanie może ten okres określić tylko w granicach przyznanej mu. Obowiązek każdorazowego oznaczenia terminu stosowania tymczasowego aresztowania trwa do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie ( art. 251 § 2 zd. II) k. p. k..

Oznaczenie terminu jest niemożliwe w razie wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu wobec oskarżonego, który ukrywa się, gdyż trudno to uczynić, skoro nie wiadomo, kiedy zostanie ujęty. Dlatego też trzeba przyjąć, iż w takim wypadku mimo braku wyraźnej normy nie oznacza się terminu, do którego tymczasowe aresztowanie ma trwać, a jedynie określa się czas jego trwania, np. na okres 7 dni od dnia zatrzymania.

€Postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego powinno zawierać uzasadnienie (art. 94 § 1 pkt 5 k. p. k.), w którym - zgodnie z art. 251 § 3 k. p. k. - przytacza się dowody świadczące o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa oraz okoliczności wskazujące na istnienie podstawy i konieczność zastosowania tego środka.

W uzasadnieniu postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, inaczej niż w wypadku innego środka zapobiegawczego, konieczne jest wyjaśnienie, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowania innego środka zapobiegawczego (art. 251 § 3 in fine k. p. k.). Wymóg ten pozostaje bezpośrednio w związku z wyrażoną w art. 257 § 1 k. p. k. zasadą proporcjonalności ( minimalizacji środków zapobiegawczych).

Ustawa przewiduje tzw. tymczasowe aresztowanie warunkowe, którego zmiana uzależniona jest od złożenia poręczenia majątkowego (art. 257 § 2 k. p. k.); zezwala na stosowanie dwóch środków, które nie są jednak równolegle efektywnie wykonywane. Może to mieć miejsce wówczas, gdy możliwe jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania za pomocą poręczenia majątkowego, lecz bez efektywnego jego wykonania nie jest możliwe zrealizowanie tego celu, gdyż oskarżony może uciec lub ukrywać się

Tymczasowe aresztowanie jest środkiem terminowym; jest stosowane na ściśle oznaczony czas oraz może trwać do określonego terminu ( arg. ex art. 251 § 2 k.p.k ).  Nie są to terminy bezwzględne, których przekroczenie unicestwia dalsze utrzymywanie tego środka; ustawa nie określa terminu absolutnego. Terminy tymczasowego aresztowania określone w k. p. k. mają charakter względny i mogą być przedłużone na mocy postanowienia właściwego organu. Przedłużenie tymczasowego aresztowania może nastąpić wyłącznie na czas niezbędny. Kompetencję określonego organu do przedłużenia tymczasowego aresztowania ustawa uzależnia od czasu jego trwania. Okresy te są zależne od stadium postępowania; są one różne dla tego środka stosowanego w postępowaniu przygotowawczym i w postępowaniu sądowym. Podstawowy termin przewidziany dla niego w postępowaniu przygotowawczym wynosi 3 miesiące ( art. 263 § 1 k.p.k ), a maksymalną granica w postępowaniu przygotowawczym jest to 12 miesięcy( art. 263 § 2) , a w postępowaniu sądowym 2 lata łącznie z czasem tego środka w postępowaniu przygotowawczym, liczonym do wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji ( art. 263 § 3 k.p.k).

€ Nie są określone żadne granice tymczasowego aresztowania w razie umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego, jeżeli zachodzi potrzeba orzeczenia środka zabezpieczającego. W takim wypadku zgodnie z art. 264 § 3 k.p.k można utrzymać tymczasowe aresztowanie do czasu prawomocnego zakończenia postępowania w przedmiocie środka zabezpieczającego, niezależnie od terminów określonych w art. 263 k.p.k €

€Ustawa nie ogranicza sądu tylko do jednorazowego przedłużenia tymczasowego aresztowania, ale w zależności od stanu sprawy może ono być przedłużane wielokrotnie w granicach zakreślonych dla danego sądu.

€W postępowaniu przygotowawczym przewiduje się:

1) okres nie dłuższy niż 3 miesiące, oznaczany przez sąd stosujący ten środek (art. 263 § 1 k. p. k. ),

2) powyżej 3 do 12 miesięcy, przedłużany przez sąd właściwy do rozpoznania sprawy, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie do 3 miesięcy (art. 263 § 2 k. p. k.), tj. sąd rejonowy lub sąd okręgowy w zależności od tego, który z tych sądów jest właściwy do rozpoznania sprawy;

3) okres oznaczony przekraczający rok, przedłużany przez sąd apelacyjny na wniosek prokuratora apelacyjnego (art. 263 § 4 k. p. k.), jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.

Przy obliczaniu tych okresów bierze się pod uwagę tylko okresy, w których oskarżony był pozbawiony wolności wyłącznie na podstawie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, wydanego w danej sprawie, a nie uwzględnia się okresów, w których podstawę pozbawienia wolności stanowiły inne orzeczenia. €

Okres, o którym mowa w art. 263 § 1 k. p. k., tj. do 3 miesięcy, dotyczy stosowania tymczasowego aresztowania, natomiast pozostałe przedłużania tego środka. Sąd rejonowy, stosujący tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym, oznacza jego termin do 3 miesięcy; może zastosować go od razu na cały ten okres lub też na krótszy, z tym że na wniosek prokuratora może go zastosować na dalszy okres w wyżej zakreślonych ramach. Sąd ten nie przedłuża w takiej sytuacji tymczasowego aresztowania, k.p.k. bowiem nie przewiduje takiej instytucji na okres do 3 miesięcy; sąd ten stosuje ten środek (art. 263 § 1 k. p. k.).

€Przedłużenie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym na okres powyżej 12 miesięcy, a w postępowaniu jurysdykcyjnym na okres powyżej 2 lat do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji, jest instytucją wyjątkową. Wynika to z powierzenia tej funkcji sądowi apelacyjnemu (ograniczenie podmiotowe) oraz enumeratywnego wyliczenia przyczyn przedłużenia (ograniczenie przedmiotowe).

€Z wnioskiem o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania należy wystąpić, z jednoczesnym przesłaniem właściwemu sądowi akt sprawy, nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu stosowania tego środka (art. 263 § 6 k. p. k.).

€Granice końcowe tymczasowego aresztowania są zależne od rodzaju orzeczonej kary. Jest nią:

1) chwila rozpoczęcia wykonania kary w razie skazania na karę pozbawienia wolności w wymiarze przekraczającym okres tymczasowego aresztowania (art. 249 § 4 w zw. z art. 264 § 1 k. p. k. ), jednakże sąd po wydaniu wyroku jest obowiązany, po wysłuchaniu obecnych stron, wydać postanowienie co do dalszego stosowania tego środka (art. 264 § 2 k.p.k. ),

2) data wydania nieprawomocnego wyroku w razie (art. 264 § 1 k. p. k. ): a) uniewinnienia oskarżonego; b) umorzenia postępowania, z wyjątkiem umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności; c) warunkowego umorzenia postępowania; d) warunkowego zawieszenia wykonania kary; e) wymierzenia kary pozbawienia wolności odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego aresztowania; f) skazania na karę łagodniejszą niż pozbawienie wolności; g) odstąpienia od wymierzenia kary.

W tych wypadkach sąd zarządza niezwłoczne zwolnienie tymczasowo aresztowanego, jeżeli nie jest pozbawiony wolności w innej sprawie, np. odbywa karę pozbawienia wolności lub jest tymczasowo aresztowany (art. 264 § 1 in fine k. p. k.).

€W wypadku skazania na inną karę, tj. karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenie jej wykonania w rozmiarze wyższym niż okres stosowania dotychczas tymczasowego aresztowania, sąd jest obowiązany rozstrzygnąć, co dalej
z tymczasowym aresztowaniem po wysłuchaniu obecnych stron; może wydać postanowienie o jego utrzymaniu albo o jego uchyleniu lub zmianie ( art. 264 § 2 k. p. k. ). Decyzję tę podejmuje sąd, który wydał wyrok. W takim wypadku sąd może też zastosować tymczasowe aresztowanie, o ile są spełnione ku temu przesłanki.

€Szczególna drastyczność tymczasowego aresztowania, jego głębokie wkroczenie w sferę konstytucyjnych swobód obywatelskich, wymaga uwzględnienia przy jego stosowaniu wyjątkowych okoliczności, które nakazują odstąpić od jego stosowania. Nie jest zatem możliwe zastosowanie tymczasowego aresztowania, mimo wystąpienia pozytywnych przesłanek, w razie zaistnienia przesłanki negatywnej; czyni ona zastosowanie tymczasowego aresztowania niedopuszczalnym.

€Nie można zastosować tymczasowego aresztowania (zakaz bezwzględny);

1. gdy przewiduje się orzeczenie przez sąd łagodnej kary (art. 259 § 2 k.p.k. ); a więc gdy na podstawie okoliczności sprawy przewiduje się orzeczenie kary nieizolacyjnej lub kary pozbawienia wolności w niewielkich rozmiarach. Są to (art. 259 § 2 k.p.k.): kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, kara łagodniejszego rodzaju, tj. ograniczenie wolności lub grzywna, kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania w rozmiarze nie przekraczającym tymczasowego aresztowania.

2. za przestępstwa drobne, a więc gdy zarzucane oskarżonemu przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku (art. 259 § 3 k.p.k.). W takich sprawach zazwyczaj jest niewielkie prawdopodobieństwo, że oskarżony będzie uchylał się od wymiaru sprawiedliwości, a jego stosowanie mogłoby doprowadzić do tego, że trwałoby dłużej niż orzeczona kara.

Zakazy te nie obowiązują w wypadkach, gdy w grę wchodzi ukrywanie się, uporczywe niestawianie się na wezwania lub nie można ustalić tożsamości oskarżonego (art. 259 § 4).

Można nie stosować tymczasowego aresztowania ( zakaz względny), jeżeli spowodowałoby dla życia lub zdrowia oskarżonego poważne niebezpieczeństwo( art. 259 § 1 pkt 1 k.p.k.) albo pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny ( art. 259 § 1 pkt 2 k. p. k.). W tych wypadkach odstąpienie od tymczasowego aresztowania jest możliwe jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie. Jeżeli mimo złego stanu zdrowia konieczne jest zastosowanie tego środka, a jego stan zdrowia tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wykonywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym ( art. 260 k. p. k.).

Niektóre osoby nie mogą być tymczasowo aresztowane ze względu na zajmowane stanowiska lub pełnione funkcje.

Nie mogą być tymczasowo aresztowane (zakaz bezwzględny) osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego (art. 578). Osoba taka może być tymczasowo aresztowana, jeśli państwo wysyłające w stosunku do niej zrzeknie się w sposób wyraźny immunitetu (art. 580).

Nie mogą być tymczasowo aresztowani, jeśli nie zostaną spełnione określone warunki (zakaz względny), np. poseł lub senator bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu, sędzia - bez uprzedniej zgody sądu dyscyplinarnego, prokurator - bez zgody przełożonego dyscyplinarnego, - Rzecznik Praw Obywatelskich - bez uprzedniej zgody Sejmu, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej - bez uprzedniej zgody Sejmu.

€Na organie stosującym tymczasowe aresztowanie ciążą określone obowiązki, których realizacja zmierza do ochrony zdrowia, dóbr osobistych, rodziny oraz mienia oskarżonego.

€ O tymczasowym aresztowaniu sąd jest obowiązany bezzwłocznie zawiadomić osobę najbliższą dla oskarżonego, który może ją wskazać (art. 261 § 1 k. p. k. ). Chodzi o jedną osobę; nie ma przeszkód, by zawiadomić kilka osób wskazanych przez oskarżonego, jeżeli jest to konieczne. W wypadku bierności oskarżonego w tym względzie sąd sam decyduje, kogo z najbliższych zawiadomić. Obowiązek ten jest bowiem niezależny od woli tymczasowo aresztowanego, a obowiązki te ciążą na sądzie z urzędu. Chodzi o jedną z osób określonych w art. 115 § 11 k. k. Chodzi o to, by o tymczasowym aresztowaniu była powiadomiona osoba, która może niepokoić się o los oskarżonego, nie wiedząc, co z nim się dzieje.

€ O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić pracodawcę, szkołę lub uczelnię, a w stosunku do żołnierza jego dowódcę (art. 261 § 3 k.p.k.). €  O każdorazowym wypadku zastosowania tymczasowego aresztowania wobec obywatela państwa obcego zawiadamia się niezwłocznie właściwy miejscowo urząd konsularny tego państwa lub - w braku takiego urzędu - przedstawicielstwo dyplomatyczne tego państwa. ( art. 612 § 1 k.p.k).

O tymczasowym aresztowaniu kierownika urzędu konsularnego oraz innego urzędnika konsularnego państwa obcego zawiadamia się niezwłocznie Ministra Spraw Zagranicznych (art. 576 § 2 k. p. k.).

€ Mając na względzie ochronę osób pozostających pod opieką oskarżonego, jego mienia i mieszkania, nałożono na sąd stosujący tymczasowe aresztowanie obowiązki (art. 262 § 1 k. p. k):

1) zawiadomienia o tym sądu opiekuńczego, jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia opieki nad dziećmi tymczasowo aresztowanego (pkt 1). Nie chodzi o ustanowienie opieki (art. 145 § 1 k.r. i o.), brak jest bowiem prawnego powodu do tego, gdyż władza rodzicielska tymczasowo aresztowanego istnieje i w świetle prawa może ją sprawować. Może wchodzić w grę umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej;

2) zawiadomienia organu opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą tymczasowo aresztowany się opiekował (pkt 2);

3) przedsięwzięcia czynności niezbędnych do ochrony mienia i mieszkania tymczasowo aresztowanego (pkt 3).

---