enar Bolesława Chrobrego od wielu lat budzi żywe zainteresowanie badaczy. Jednym z powodów jest jego legenda, pierwszy zapis nazwy naszego państwa. Równie intrygujące jest wyobrażenie jakiemu towarzyszy ten napis: dziwne zwierzę, o którym z pewnością da się powiedzieć jedno - że jest ptakiem. Znacznie więcej trudności przysparza określenie gatunku. Kogut to czy gołąb? A może paw lub orzeł? Dyskusje na ten temat numizmatycy i heraldycy toczą już od ponad stu lat. Kontrowersje dotyczą nie tylko gatunku ptaka, lecz także jego znaczenia symbolicznego, statusu prawnego oraz funkcji. Spróbujmy jeszcze raz zastanowić się nad denarowym ptakiem rozpatrując argumenty przemawiające za i przeciw każdej z dotychczas wysuwanych hipotez.
ednak przed analizą wyobrażenia, warto przypomnieć dwie podstawowe cechy właściwe wczesnośredniowiecznym przedstawieniom obrazowym. Po pierwsze: wszelkie obrazy - tak literackie jak i plastyczne - tego okresu wywodziły się z dwóch źródeł - z tradycji antycznej grecko-rzymskiej, do której zaczynały przenikać pierwiastki lokalne, oraz z Biblii. Wyobrażeniom antycznym przypisywano już chrześcijańskie znaczenia, choć w interesującym nas okresie nie było to jeszcze regułą. Po drugie: ponieważ w czasach Bolesława Chrobrego monety były narzędziem propagandy, doskonałym - a często jedynym - sposobem na przekazywanie ludziom ważnych dla władcy idei, wyobrażenie tajemniczego ptaka musimy traktować jako symbol o znaczeniu założonym przez dysponenta, jako rodzaj komunikatu kierowanego do odbiorców w celu uzyskania zaplanowanych efektów. Kto wie, czy funkcja propagandowa nie była nawet istotniejsza od funkcji środka płatniczego. Aby docenić moc oddziaływania wyobrażenia monetarnego, powinniśmy uzmysłowić sobie, że wczesne Średniowiecze to czas bez obrazów. Człowieka ówczesnego otaczał krajobraz naturalny a uczynione ręką człowieka wyobrażenia plastyczne zobaczyć można było jedynie w niektórych, rzadko rozsianych kościołach, w nielicznych rękopisach iluminowanych oraz na monetach. Wrażliwość na obrazy musiała być ogromna, a każde więc wyobrażenie ikonograficzne wywierało na widzu olbrzymie i niezatarte wrażenie. Złożoność symboliczna przedstawień monetarnych nie mogła być zbyt duża: monety trafiały wszak do ludzi o różnym poziomie wiedzy. Powinniśmy więc znaczeń symbolicznych denarowego ptaka szukać wśród symboliki stosunkowo prostej, najbardziej oczywistej i powszechnie rozumianej.
acznijmy od swojskiego koguta. Był oczywiście symbolem czujności: to on pierwszy oznajmia o nadejściu nowego dnia. Był towarzyszem słońca i zwiastunem światła; wierzono, że na dźwięk jego głosy pierzchają złe duchy i nocne stwory. Był jednak również - a chyba nawet przede wszystkim - symbolem zdrady: "A odpowiadając Piotr, rzekł jemu: Choćby się wszyscy zgorszyli z ciebie, ja nigdy się nie zgorszę. Rzekł mu Jezus: Zaprawdę powiadam ci, iż tej nocy pierwej niż kur zapieje, trzykroć się mnie zaprzesz.(..). A chwilę potem przystąpili, którzy stali, i rzekli Piotrowi: Prawdziwie i ty jesteś z nich; bo i mowa twoja cię wydaje. Tedy począł przeklinać i przysięgać, iż nie znał człowieka. I natychmiast kur zapiał. I wspomniał Piotr na słowo Jezusowe, które mu był rzekł: Pierwej niż kur zapieje, trzykroć się mnie zaprzesz. A wyszedłszy z dworu, gorzko płakał." [Mt. XXVI, 33-34, 75].
awia w czasach antycznych również kojarzono ze słońcem, był towarzyszem Junony. Jako atrybut królowej bogów występował z nią na monetach rzymskich. W Bizancjum paw przez analogię został emblematem cesarzowej, podczas gdy cesarzowi przysługiwał oczywiście znak orła. Paw stał się również symbolem nieśmiertelności, bowiem mięso pawia można było przechowywać niezwykle długo, wierzono nawet, że w ogóle nie ulega zepsuciu. Pisał o tym św. Augustyn, z podziwem stwierdzając, że gotowane mięso pawia " Przechowywane, więcej niż trzydzieści dni, nic się nie zmieniło, a po roku całym tyle tylko, ze wyschło trochę i skurczyło się." Właściwości pawiego mięsa znano dużo przed świętym Augustynem, bowiem nieśmiertelność paw oznaczał już w starożytnym Rzymie: w takim znaczeniu pojawiał się w dekoracji nagrobnej. Chrześcijaństwo nie mogło zbyt wiele dodać do antycznej symboliki pawia, jako że w Biblii występuje tylko jedna wzmianka o tym zwierzęciu, w dodatku pozbawiona głębszego znaczenia: "Bo okręty królewskie (Salomona) przez morze z okrętami Hiram raz we trzy lata chodziły do Tharsys, przynosząc stamtąd złoto i srebro i zęby słoniowe i koczkodany i pawie." [3 Król. 10, 22].
ajpoważniejszym zwolennikiem identyfikowania denarowego ptaka z pawiem jest Ryszard Kiersnowski, który stwierdził, że "traktowanie tego ptaka jako pawia wydaje się właściwsze od tradycyjnych domysłów, że jest to wyobrażenie orła lub koguta.". Niemalże jedyną przesłanką skłaniającą profesora Kiersnowskiego ku temu twierdzeniu są cechy wyglądu: "koronka w postaci kilku wypustek i wachlarzowato rozłożony ogon." Argument ten nie da się jednak utrzymać, bowiem pióra na głowie pawia ukazywano w formie nie "koronki", lecz kitki. Nieco bardziej skomplikowana jest ikonografia pawiego ogona. Wachlarzowato rozłożony był symbolem chwały - także świętych. Jednak w interesującym nas okresie częściej ukazywano pawia z ogonem opuszczonym ku dołowi i usianym "pawimi oczami".
oże więc gołąb? To znany symbol: od początku chrześcijaństwa, na podstawie fragmentu Ewangelii św. Mateusza gołąb oznaczał Ducha Świętego. "A gdy był Jezus ochrzczony, wnet wystąpił z wody. A oto się otworzyły jemu niebiosa, i widział Ducha Bożego zstępującego jako gołębicę i przychodzącego nań." [Mt. III, 16]. Duch Święty zajmował w średniowiecznej ideologii władzy szczególne miejsce. Wierzono, że to za Jego przyczyną królowie są zdolni rozstrzygać sprawy dla zwykłych ludzi nieprzeniknione. To dzięki Duchowi Świętemu, monarchowie byli gwarantami sprawiedliwości i rzetelności prawa. Tak mocne było przeświadczenie, że bez Bożej ingerencji nie jest możliwe dobre prawo, że do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga narodów obrady Sejmu rozpoczynano mszą do Ducha Św. Jednakże na monetach średniowiecznych wyobrażenie Ducha Świętego w postaci gołębicy jest bardzo rzadkie, w dodatku rozpoznawanie monetarnych ptaków jako gołębi, symboli Trzeciej Osoby Boga, mocno niepewne. Brak więc przekonujących przesłanek do uznania ptaka z denara Chrobrego za gołębicę, symbol Ducha Świętego.
ozostała nam ostatnia możliwość interpretacji: ptakiem z denara Bolesława Chrobrego jest orzeł. Ostatnimi czasy zwolennicy orła zdobyli przewagę. Jednak ich rozumowanie budzi sporo zastrzeżeń. W uproszczeniu wygląda ono następująco: król Przemysław II na swej pieczęci majestatycznej obok wyobrażenia orła w koronie umieścił legendę REDDIDIT IPSE POTENS VITRICIA SIGNA POLONIS. To oznacza, że znak orła był znakiem Polski już wcześniej, czyli odnosi się ono do panowania Bolesława Chrobrego, a ptak z denara jest najwcześniejszym przedstawieniem Orła Białego. Albo inny, podobny wywód: ptak na denarze Chrobrego musiał być orłem, bo już na początku okresu heraldycznego - czyli z górą dwieście lat później - władcy polscy i sąsiedni umieścili orły w herbach.
rzeł od czasów antycznych był symbolem królewskości. Rangę tę uzyskał dzięki służbie u króla bogów Zeusa: obdarzony najwyższym zaufaniem Gromowładnego, orzeł przynosił mu pioruny. Po raz pierwszy wyobrażenia orła jako znaku władzy królewskiej użył Ptolomeusz I Soter, pierwszy król Egiptu z dynastii macedońsko-greckiej. Okoliczności pojawienia się orła na monetach Ptolomeusza I są wielce znamienne i pozwalają na precyzyjne ustalenie symbolicznych znaczeń wyobrażenia orła. Ptolomeusz syn Lagosa był jednym z najwyższych generałów Aleksandra Macedońskiego. Po jego śmierci - od 323 roku p. Chr. - rządził Egiptem w imieniu syna Aleksandra i Roksany. W 305 roku pozbył się syna i wdowy po Aleksandrze, koronował się na króla i przyjął przydomek "Soter". Z tej okazji zhellenizowane mennice Egiptu wybiły pierwszą monetę nowego króla: na jej awersie był portret władcy z diademem na głowie, na rewersie zaś orła z wiązką piorunów. Od tego czasu orzeł jako symbol panowania nad światem coraz częściej pojawia się w ikonografii monarszej. Zapewne to znaczenie symboliczne skłoniło Mariusza do przyjęcia orła za bojowy znak armii rzymskiej. Złote orły lśniły nad niezwyciężonymi legionami rzymskimi rozszerzającymi panowanie Rzymu na kolejne kraje świata antycznego. Dla ludzi zamieszkujących olbrzymie Imperium Romanum, orły stały się symbolami najwyższej i suwerennej władzy. Po znak orła sięgał Karol Wielki odbudowując Cesarstwo Rzymskie w roku 800 i Otton I, który w 962 r. utworzył Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.
czasach chrześcijańskich hellenistyczno - rzymską symbolikę orła wzbogacono o znaczenia oparte na Biblii. Teksty Pisma Świętego potwierdzały znaczenia przypisane orłu przez ludzi antyku. Najważniejszy jest dla nas fragment proroctwa Ezechiela:
Orzeł wielki z wielkimi skrzydłami, z długim powłokiem członków, pełen pierza i pstrocin, przyleciał na Liban i wziął drzeń cedru.
Wierzch gałęzi jego ułamał, i przeniósł go do ziemi Chananejskiej, w mieście kupieckim położył go. (..)
I był drugi orzeł z wielkimi skrzydłami i z wielą pierza, a oto winnica ta jakoby puściła korzenie swe ku niemu, latorośli swe ściągnęła do niego, aby ja polewał z brózd płodu swego.
Na ziemi dobrej nad wodami wielkimi nasadzona jest, aby czyniła gałęzie i rodziła owoc, aby była winnicą wielką.
Mów: To mówi Pan Bóg: A więc się jej powiedzie? Azali korzenia jej nie wyrwie, a owocu jej nie oberwie? I posuszy wszystkie latorośle urodzaju jej, i uschnie? A nie ramieniem wielkim, ani ludem obfitym, aby ja wytargał z korzeniem? (..)
Nie wiecie co to znaczy?
Mów: Oto idzie król Babiloński do Jeruzalem i weźmie króla i książęta jego i zawiedzie do siebie do Babilonu. (Ezechiel XVII, 3-12).
by zbliżyć się do sposobu odczytywania symbolu orła na denarze Bolesława, powinniśmy odtworzyć okoliczności historyczne towarzyszące wybiciu interesującej nas monety. Wszyscy badacze zgodni są co do tego, że powstała ona około roku tysięcznego, i że należy jej powstanie oraz program treściowy wiązać ze słynnym zjazdem gnieźnieńskim, kiedy to grobu św. Wojciecha przybył władca Świętego Cesarstwa Rzymskiego, cesarz Otton III zabiegający o urzeczywistnienie swej idei uniwersalnego państwa chrześcijańskiego. Bolesław Chrobry od samego początku wizyty olśniewał cesarza i jego orszak potęgą i bogactwem swego państwa: "Albowiem na przybycie cesarza przygotował przedziwne wprost cuda; najpierw hufce przeróżne rycerstwa, następnie dostojników rozstawił, jak chóry, na obszernej równinie, a poszczególne, z osobna stojące hufce wyróżniała odmienna barwa strojów. A nie była to tania pstrokacizna byle jakich ozdób, lecz najkosztowniejsze rzeczy, jakie można znaleźć gdziekolwiek na świecie.(..) Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite u wszystkich jak dziś srebro, srebro zaś było tanie jak słoma." Wedle Galla Anonima zadziwiony przyjęciem cesarz zawołał: "Nie godzi się takiego i tak wielkiego męża, jakby jednego spośród dostojników, księciem nazywać lub hrabią, lecz wypada chlubnie wynieść go na tron królewski i uwieńczyć koroną." A zdjąwszy z głowy swej diadem cesarski, włożył go na głowę Bolesława na zadatek przymierza i przyjaźni, i za chorągiew triumfalną dał mu w darze gwóźdź z Krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego." I jeszcze jeden fragment z kroniki Galla Anonima. Opowiada on o wydarzeniach, w których - jak jesteśmy przekonani - udział wzięły również nasze denary z orłem: "Bolesław więc, tak chlubnie wyniesiony na królewski tron przez cesarza, okazał wrodzoną sobie hojność, urządzając podczas trzech dni swej konsekracji prawdziwie królewskie i cesarskie biesiady io codziennie zmieniając wszystkie naczynia i sprzęty, a zastawiając coraz to inne i jeszcze bardziej kosztowne. Po zakończeniu bowiem biesiady nakazał cześnikom i stolnikom zebrać ze wszystkich stołów z trzech dni złote i srebrne naczynia, misy, czarki i rogi, i ofiarował je cesarzowi dla uczczenia go, nie zaś jako dań należną od księcia. Komornikom zaś rozkazał zebrać rozciągnięte zasłony i obrusy, dywany, kobierce, serwety, ręczniki, i cokolwiek użyte było do nakrycia, i to również zanieść wszystko do izby zajmowanej przez cesarza. A ponadto złożył mu jeszcze wiele innych darów, a mianowicie naczyń złotych i srebrnych rozmaitego wyrobu i różnobarwnych płaszczy, ozdób nie widzianego dotąd rodzaju i drogich kamieni; a tego wszystkiego tyle ofiarował, ze cesarz tyle darów uważał za cud. Poszczególnych zaś jego książąt tak okazale obdarował, że z przyjaznych zrobił ich sobie największymi przyjaciółmi. Lecz któż zdoła wyliczyć, ile i jakich darów dał najprzedniejszym, skoro nawet nikt z tak licznej służby nie odszedł bez podarunku! Czyż można sobie wymarzyć lepszą okazję do wybicia monety ukazującej na awersie orła w koronie, powszechnie znany, uniwersalnym i tradycyjny symbol królewskiej władzy.
e sferą ikonograficzną monety doskonale koresponduje legenda - PRINCES POLONIE. Jak trafnie zauważył R. Kiersnowski, rzadko spotykany w średniowiecznej nomenklaturze, tytuł PRINCES był nieprzypadkową formułą "związaną ze statusem Chrobrego uzyskanym w roku tysięcznym i z próbą włączenia go w rekonstruowany przez Ottona III, przynajmniej z nazwy, systemu rzymskiego imperium." Jednak naszym zdaniem tytuł ten umieszczono na monecie wybitej przed przybyciem Ottona III do Gniezna a miał on - podobnie jak znak orła - uzmysłowić wszystkim gościom polskiego księcia jego potęgę i władzę.