FINANSE FINANSÓW BANKOWOŚĆ - WYKŁADY

16.02.2004

1. POJĘCIE FINANSÓW I PODSTAWOWE KATEGORIE ZJAWISK FINANSOWYCH

1. POJĘCIE FINANSÓW

Finanse - są to wszystkie zjawiska ekonomiczne związane z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych

- w finansach mamy do czynienia z pieniądzem, nie ma finansów bez pieniądza

- finanse jest to powiązanie (jednoczesne wystąpienie) zjawisk gromadzenia i podziału pieniędzy.

Związki finansów z innymi dziedzinami:

- f. są częścią nauk ekonomicznych

- f. są częścią polityki gospodarczej

- f. są powiązane z prawem (finanse ujęte w normę prawną oddziaływają na gospodarkę)

- f. są powiązane z socjologią

- f. są powiązane z polityką (finanse publiczne)

2.KLASYFIKACJA ZJAWISK FINANSOWYCH

Zjawiska finansowe klasyfikujemy wedle dwóch ujęć:

ujęcie przedmiotowe (grupy zjawisk)

- ekwiwalentne - zjawiska występujące na rynku, polegają na sprzedaży i zakupie (np. sprzedaż towarów i usług, wynagrodzenia za pracę)

- redystrybucyjne (transfery) - występują poza mechanizmami rynkowymi, nie ma wzajemnego świadczenia

- kredytowe

podmiotowe

- finanse firm (przedsiębiorstw)

- finanse ludności

- finanse publiczne

- finanse banków

- finanse ubezpieczeń

Finanse ludności - finanse gospodarstw domowych, budżet rodzinne, budżety gospodarstw domowych; składają się z dwóch powiązanych ze sobą części:

- dochody ludności

- wydatki ludności.

23.02.2004

Źródła dochodów ludności

W Polsce głównym źródłem są dochody z pracy (pobory, wynagrodzenia). Ludność jest zainteresowana płacami realnymi.

Płaca nominalna -

Płaca realna - jest to płaca nominalna skorygowana o wskaźnik wzrostu cen towarów i usług nabywanych przez ludność.

Przechodząc z nominalnej na realną dzielimy (np. płaca wzrosła o 10%, a ceny o 2%, płaca realna 5% - 10/2=5)

W Polsce jest wysokie zróżnicowanie ze względu na wynagrodzenie za pracę (płeć, region, międzyzawodowe - budżetówka i sfera prywatna). Zróżnicowanie to stale rośnie.

- Dochody z kapitału. Im kraj bogatszy tym większa część dochodów ludności pochodzi z kapitału. W krajach najbogatszych PKB = 400 tysięcy $ na mieszkańca, a w Polsce 7 tysięcy $.

Dochody z kapitału mogą przyjmować różnorodną postać:

- odsetki z lokat

- odsetki z akcji

- odsetki z papierów wartościowych

- odsetki z inwestycji.

Rentierzy - to osoby żyjące z odsetek, mają dochody z biernego kapitału.

- Dochody ze świadczeń socjalnych:

Emerytury

Renty

Zasiłki (m.in. dla bezrobotnych)

Ta grupa otrzymuje dochody z finansów publicznych.

PPE - Pracownicze programy emerytalne (III filar)

- Szara strefa - nie zarejestrowana działalność zarobkowa i gospodarcza.

Ale płaci podatki pośrednie - konsumpcyjne - VAT, akcyza

Około 30% ludzi zatrudnionych jest w szarej strefie, z tego większość stanowią bezrobotni. 30% PKB pochodzi w Polsce z szarej strefy.

Czarna strefa - zatrudnienie i dochody pochodzące z handlu narkotykami, bronią, kobietami itp., podlega to prawu karnemu. W Polsce w pierwszej połowie lat 90-tych była bardzo rozwinięta czarna strefa.

Inne dochody

- Wygrane (np. Lotto)

- Spadki

- Darowizny

Kierunki wydatków:

Wydatki konsumpcyjne na towary i usługi pierwszej potrzeby:

- Na żywność

- Na czynsz

- Na komunikację

- Na odzież i obuwie

- Na najniezbędniejsze kosmetyki

Prawo Engela - wraz ze wzrostem dochodów ludności wzrastają wydatki na towary i usługi pierwszej potrzeby przy jednoczesnym malejącym udziale tych wydatków w wydatkach ludności.

- Wydatki na towary i usługi wyższego rzędu;

- Na luksusową żywność

- Na luksusową odzież

- Na luksusowe usługi (np. turystyka)

- Na odpłatne kształcenie

Inwestycje kapitałowe i rzeczowe

- Lokaty bankowe

- Kupno akcji

Spłata kredytów.

Fundusz swobodnej decyzji:

- Powstaje w zamożnych gospodarstwach domowych, w których dochody pokrywają I, II, III grupę wydatków

- Pozwala na wybór konsumenta między np. nowym samochodem a wyjazdem na Seszele

- Jest w dyspozycji klasy średniej i czym klasa ta liczniejsza tym większy jest popyt ludności na towary i usługi wyższego rzędu.

Finanse ubezpieczeń:

- Czyli firm ubezpieczeniowych

Składają się z dwóch części:

- Dochody firm ubezpieczeniowych (składki osób ubezpieczających się przed wystąpieniem szkody losowej, dochody kapitałowe z inwestycji)

- Wydatki firm ubezpieczeniowych (wypłata odszkodowań, wydatki na prewencję i profilaktykę, wydatki na reklamę i promocje, inwestycje kapitałowe)

- Są ważne dla funkcjonowania rynku ubezpieczeń

- Powinny zapewniać równe warunki funkcjonowania firm na rynku ubezpieczeń, ale w Polsce tak nie jest.

FUNKCJE FINANSÓW

Zadania jakie pełnią finanse w gospodarce:

Stabilizacyjna

Redystrybucyjna

Alokacyjna.

Stabilizacyjna.

Definicja tradycyjna - finanse mają za zadanie zapewnić wzrost gospodarczy (wzrost PKB) przy zachowaniu równowagi gospodarczej.

Instrumenty finansowe funkcji stabilizacyjnej objęte są dwoma politykami:

Fiskalna - prowadzona przez rząd z parlamentem

- Podatki

- Cła

- Wydatki publiczne

- Subwencje i dotacje

Monetarna (pieniężna) - prowadzona przez bank centralny NBP

- Stopy procentowe depozytów i kredytów

- Operacje otwartego rynku (emisja i skup pieniężnych papierów wartościowych)

- Emisja pieniądza

Nowa definicja - zadaniem funkcji stabilizacyjnej jest zapewnienie wzrostu zerowego w warunkach równowagi gospodarczej.

Wzrost zerowy - jest to osiąganie przez gospodarkę z roku na rok tego samego wolumenu PKB przy zmienionej strukturze PKB (wzrost PKB = 0)

01.03.2004

Teza wzrostu zerowego ze względu na występowanie bariery wzrostu gospodarczego:

- Wyczerpywanie zasobów bogactw naturalnych

- Bariera skażenia środowiska naturalnego

Instrumenty w nowym ujęciu są podobne do tych w ujęciu tradycyjnym.

Alokacyjna

Zadaniem tej funkcji jest rozmieszczenie czynników produkcji (kapitału) w różnych rodzajach działalności gospodarczej i w różnych regionach kraju

Instrumenty:

- Podatki

- Cła

- Dotacje publiczne

- Oprocentowanie kredytów.

Podstawowym jednak instrumentem regulującym funkcję alokacyjną jest stopa zysku.

Stopa zysku jest to stosunek masy zysku (wielkości zysku) do niezbędnych nakładów na wytworzenie tego zysku i razy 100%.

W Polsce obecnie najwyższą stopę zysku przynosi działalność w telekomunikacji, informatyce, ciastkarstwie. Niska stopa jest w górnictwie, hutnictwie i stoczniach.

Stopa zysku reguluje przepływ kapitału.

Redystrybucyjna

Redystrybucja - rozdzielanie środków pieniężnych.

4 systemy funkcji redystrybucyjnej:

- Bankowy - redystrybucja środków od depozytariuszy (ci, którzy składają depozyty w banku) do kredytobiorców

- Ubezpieczeniowy - redystrybucja środków od ubezpieczających się do podmiotów, które dotknęła szkoda losowa i otrzymują odszkodowanie

- Budżety rodzinne - redystrybucja środków od członków gospodarstwa osiągających dochody do członków będących na ich utrzymaniu (od pokolenia rodziców do pokolenia dzieci lub dziadków)

- Finanse publiczne - redystrybucja środków np. od podmiotów płacących podatki do osób korzystających ze świadczeń socjalnych

Zakresy funkcji redystrybucyjnej:

- Terytorialny - redystrybucja środków z regionów kraju bogatych do regionów biednych. W tym zakresie wykorzystywany jest przede wszystkim system finansów publicznych, bankowy i budżetów rodzinnych.

- Pokoleniowy - w każdej chwili żyją obok siebie 3 pokolenia (Dzidków, rodziców i dzieci). Redystrybucja środków od pokolenia rodziców do pokolenia dzieci, a czasem także dziadków. Zakres ten jest wzmacniany regulacjami prawnymi

- Bogaci-biedni - wykorzystywany jest system finansów publicznych oraz budżety rodzinne. Redystrybucja środków od warstw i grup bogatych do biednych (np. bogaci płacą wysokie podatki z których wypłacane są świadczenia socjalne dla biednych)

- Działowo-sektorowy - wykorzystywany jest system finansów publicznych, bankowy i ubezpieczeniowy. Przesuwanie środków z sektorów i działów gospodarki o wysokiej stopie zysku czyli płacące wysokie podatki do sektorów i działów deficytowych. (np. w Polsce z telekomunikacji do sektora węgla kamiennego)

- Czynni-bierni zawodowo - czynni - aktualnie zatrudnieni, bierni - aktualnie bezrobotni. Przepływ środków od osób zatrudnionych (zarabiających) do osób bezrobotnych. Wykorzystywany jest system finansów publicznych oraz budżety domowe (np. fundusz pracy - 2,45%)

POLITYKA FINANSOWA

W gospodarce rynkowej wyróżniamy 2 szczeble polityki finansowej:

- Polityka finansowa firmy

- Polityka finansowa państwa

Pierwsza historycznie została ukształtowana polityka finansowa firmy. Celem jej jest maksymalizacja zysku, osiąganie jak najlepszej stopy zysku, przetrwanie na rynku. Jej zakres zależy od rozmiarów firmy. Zła polityka prowadzi do utraty płynności finansowej, a w dalszej kolejności do bankructwa. Między politykami finansowymi poszczególnych firm mogą następować sprzeczności, np. w interesie huty jest sprzedawać stal po cenach jak najwyższych, natomiast w interesie fabryki samochodów jest kupowanie stali po cenach jak najniższych. Sprzeczności takie powinna niwelować polityka finansowa państwa.

Na politykę finansową państwa składają się:

Polityka fiskalna

Polityka monetarna

Jej celem jest zrównoważony wzrost gospodarczy przy zachowaniu podstawowych elementów równowagi gospodarczej.

08.03.2004

RYS HISTORII FINANSÓW

Kameraliści

- przełom XVII i XVIII wieku, nazwa pochodzi od słowa „kamera” - skarbiec królewski,

- zwolennicy polityki protekcjonalizmu, w której instrumentem powinny być cła (ochrona rynku krajowego przed importem towarów zagranicznych)

- byli zwolennikami funkcji interwencyjnej podatków

- zasada: „powinno się pobierać podatki nie tam gdzie można, ale tam gdzie trzeba.

- kameraliści byli zwolennikami następującej zasady budowania budżetu - najpierw określamy niezbędne wydatki i do nich dostosowujemy dochody niezbędne dla sfinansowania tych wydatków

Merkantyliści

- XVII i XVIII wiek

- zwolennicy chronienia gospodarki krajowej w większym stopniu niż kameraliści

- ich koncepcje były bliskie autarchii (gospodarki zamkniętej), w tym celu powinny być stosowane cła zaporowe, a nawet bariery transportu.

Fizjokraci

- XVIII wiek, Francja i Włochy

- wywodzą swoje poglądy od agrarystów (najświętszą rzeczą dla człowieka jest ziemia, praca na roli daje szczęście i uszlachetnia)

- uważają, że jedynie praca rolnika tworzy dochód narodowy, wszystkie rzeczy są wtórne od pracy na roli, zatem jedynym realnym podatkiem jest podatek płacony przez rolników

- zerwali z polityka protekcjonalizmu, uważają, że konkurencja międzynarodowa na rynku krajowym jest niezbędna

- jako pierwsi wskazali potrzebę wolnej konkurencji

Szkoła liberalna

- koniec XVIII wieku, aktualna do dziś

- dzisiejsi wyznawcy są nazywani neoliberałami

- myśl ta zbudowana jest na 3 fundamentach:

- wolność człowieka (w szczęściu i nieszczęściu)

- wolna konkurencja niczym nie krępowana

- wolna konkurencja w sensie międzynarodowym (gospodarka globalna)

- podatki złem koniecznym (czym mniejsze podatki tym lepiej dla gospodarki)

- jak najniższa stopa redystrybucji PKB przez budżet (udział budżetu w PKB)

- złota zasada budżetowa - zasada równowagi dochodów i wydatków budżetowych

- skala podatkowa proporcjonalna, umożliwiająca wprowadzenie podatku liniowego (skala podatkowa proporcjonalna polega na tym że bez względu na wielkość dochodów płacimy tę samą stawkę podatkową)

- cięcia w wydatkach gospodarczych i socjalnych

- podatki pośrednie (płacone przy zakupie towarów i usług) - w tym przejawia się wolność człowieka bo ma wybór czy kupić i płacić podatek czy nie

- zmniejszenie długu publicznego (zadłużenia państwa wobec obywateli)

Aktywna rola państwa w gospodarce - interwencjonizm

- szkoła ta wzięła się od badań Keinsa

- rośnie znaczenie polityki finansowej państwa w gospodarce

- wyznają zasadę budowania budżetu kameralistów

- szkoła ta zrywa z złotą zasadą budżetową, pewien niewielki deficyt w budżecie jest korzystny dla gospodarki

- rośnie znaczenie dochodów w budżecie, zwłaszcza podatkowych wykorzystywanych w funkcji interwencyjnej

- rośnie wielkość budżetu w stosunku do PKB

W Polsce od 1989 roku polityka finansowa była prowadzona w dużej mierze liberalnie

RYNKI FINANSOWE - RYNEK PIENIĄDZA I RYNEK KAPITAŁÓW

ZARYS EWOLUCJI PIENIĄDZQA

Formy pieniądza:

- Suszone ryby, sól, muszelki, kamyki

- Kruszce szlachetne - złoto, srebro, stopy

- Moneta - kawałek kruszcu na którym był odciśnięty herm, można ją było tezauryzować - oszczędzać; prawo Kopernika Gerschama - jeśli w obiegu występują monety sporządzone z różnych kruszców np. złota i srebra, to po pewnym czasie monety gorszych kruszców np. srebra wypierają z obiegu monety z lepszych kruszców np. złota, tzn. gorsze monety wypierają lepsze

- Pieniądz papierowy - banknot, na początku miał pełne pokrycie w złocie, ale obecnie już tak nie jest; ostatnim krajem które urwały związek banknotu z złotem były USA w 1971 roku

- Pieniądz elektroniczny - karty płatnicze, bankowość internetowa

FUNKCJE PIENIĄDZA

KSIĄŻKA

RYNKI FINANSOWE

Na rynkach finansowych dokonywane są inwestycje finansowe. Przedmiotem inwestycji finansowych są instrumenty finansowe. Instrumenty te obejmują:

- Depozyty bankowe

- Kredyty bankowe

- Papiery wartościowe (np. akcje)

Rynki finansowe dzielą się na następujące segmenty:

- Rynek pieniężny, na którym inwestowane są instrumenty na okres krótszy niż jeden rok, np. depozyty do roku, kredyty do roku, bony skarbowe, bony komercyjne firm

- Rynek walutowy, na którym dokonywane są inwestycje w obcych walutach (obecnie najczęściej w Euro i $)

- Rynek kapitałowy, który obejmuje inwestycje powyżej roku, np. depozyty powyżej roku, kredyty powyżej roku, obligacje skarbowe, obligacje firm, akcje

- Rynek instrumentów pochodnych, którego zadaniem jest zabezpieczenie inwestorów przed zmiennością cen na rynkach finansowych

Wyróżniamy 3 rodzaje efektywności rynków finansowych:

- Operacyjna - operacje kupna - sprzedaży instrumentów finansowych, np. akcji są determinowane przez konkurencję, nikt nie ma pozycji monopolistycznej na rynku finansowym; tym większa efektywność operacyjna im większa konkurencja na rynku

- Informacyjna - tym większa ta efektywność im w większym stopniu np. na ceny akcji ma wpływ informacja o spółkach

- Alokacyjna - tym większą im w większym stopniu wolne kapitały na rynku finansowym przejmują podmioty, które są w stanie efektywnie je wykorzystać.

15.03.2004

RYNEK PAPIERÓW WARTOSCIOWYCH

Papiery wartościowe są także nazywane inaczej instrumentami finansowymi, a one są przedmiotem inwestycji.

Obligacja

W obligacji emitent potwierdza zaciągnięcie określonej kwoty pożyczki oraz zobowiązuje się do jej zwrotu nabywcy obligacji w ustalonym terminie wraz z należnymi odsetkami (obligacja jest formą kredytu). Obligacje emitowane są na okresy dłuższe niż rok, ale także są obligacje długoterminowe (12-letnie). W obligacjach długoterminowych stopa procentowa powinna przewyższać stopę inflacji.

Subskrybent - pierwotny nabywca obligacji albo nabywca obligacji na rynku pierwotnym.

Podział obligacji wg sposobu płatności odsetek:

- Obligacje klasyczne - w tych obligacjach odsetki płacone raz lub dwa razy do roku, systematycznie aż do wykupu obligacji przez emitenta

- Obligacje bez kuponów odsetkowych - w tych obligacjach odsetki płacone są jednorazowo w chwili wykupu obligacji przez emitenta

- Obligacje pierwotne (loteryjne) - odsetki w tych obligacjach dostają ci, którzy wylosują szczęśliwy los, a ci którzy nie wylosują dostaną wartość obligacji bez odsetek.

Rodzaje oprocentowania obligacji:

- Stałe - przy tym oprocentowaniu traci się wówczas gdy stopa inflacji przewyższa stopę oprocentowania

- Zmienne - zależy ono od dwóch czynników: stopy inflacji, stopy ustalone przez bank centralny.

Emitenci obligacji:

- Państwo - obligacje rządowe, w Polsce skarbowe. Dochody ze sprzedaży tych obligacji stanowią dochód budżetu państwa, a najczęściej stanowią źródło pokrycia deficytu budżetowego.

- Jednostki samorządu terytorialnego JST (gminy, powiaty, województwa) - obligacje komunalne. Służą one jako źródło finansowania inwestycji komunalnych np. oczyszczalnia ścieków, budowa drogi, szkoły.

- Firmy (przedsiębiorstwa) - emitują obligacje w celu sfinansowania inwestycji.

- Banki - emitują obligacje w celu podniesienia kapitału (zwiększenia zasobu pieniądza)

- Firmy ubezpieczeniowe - emitują obligacje w celu podniesienia kapitału, rozszerzenia działalności, a także w celu odzyskania płynności finansowej.

Subskrybenci obligacji:

- W obligacjach skarbowych subskrybentami są wyżej wymienieni wszyscy emitenci + ludność, fundusze inwestycyjne (powiernicze) oraz OFE - otwarte fundusze emerytalne. W obligacjach rządowych subskrybenci zamiast pieniężnej formy wykupu często otrzymują nowe emisje. Nazywa się to rolowaniem obligacji.

- Subskrybenci obligacji firm - najczęściej są to inne firmy, zakłady ubezpieczeń i OFE

- Subskrybenci obligacji komunalnych - banki, firmy ubezpieczeniowe, inne JST

- Obligacje firm ubezpieczeniowych najczęściej kupowane są przez inne firmy ubezpieczeniowe i banki

- Obligacje można sprzedać przed terminem wykupu przez emitenta na giełdzie

- Obligacje banków są kupowane przez inne banki jako forma lokaty wolnych środków pieniężnych, przez firmy ubezpieczeniowe i OFE

Weksel

Jest najstarszym papierem wartościowym

2 formy weksli:

- Trasowane

- Własne

Weksle trasowane

W nim występują 3 podmioty

- Osoba wystawiająca weksel - trasant

- Osoba wykupująca weksel - trasat

- Beneficjent lub remitent otrzymujący sumę wekslową

Definicja weksla trasowanego - jest to bezwarunkowe polecenie trasanta skierowane pod adresem trasata zapłacenia sumy wekslowej beneficjentowi czyli remitentowi.

Komentarz do definicji - weksel trzeba wykupić bez względu na okoliczności i dopiero po wykupie weksla trasat może dochodzić swoich praw.

Weksel trasowany powinien posiadać akcent trasanta. Akcent weksla dokonuje się w formie podpisu. Weksel jest formą kredytu, zwykle jest to kredyt krótkoterminowy na 91 dni. Na wekslu określona jest suma wekslowa, która obejmuje kwotę kredytu + oprocentowanie.

Weksel własny (sola, prosty, suchy)

W tym wekslu mamy do czynienia z jednym podmiotem, który jednocześnie jest trasatem i trasantem i drugim podmiotem korzystającym z weksla beneficjentem (remitentem)

Awal weksla - jest to przyrzeczenie zapłaty sumy weksla przez inny podmiot za opłatą. Często awalu dokonują banki. Nazywa się to poręczenie awalem.

Indos weksla - dzięki indosowi weksel może cyrkulować, a to dlatego że beneficjent może płacić własne długi wekslem. Przy indosie mamy do czynienia z indosantem (osoba, która weksle odstępuje) i indosatariuszem (osoba nabywająca prawa z weksla) przy indosie występuje pojęcie rektaweksel - weksel bez prawa do indosu.

Dyskonto weksla - jest to sprzedaż weksla bankowi przed terminem wykupu przez trasata.

Redyskonto weksla - jest to sprzedaż weksla przez bank komercyjny bankowi centralnemu, zazwyczaj w celu odzyskania gotówki.

Rodzaje weksli:

- Weksel finansowy - który stanowi poświadczenie zaciągnięcia długu

- Weksel handlowy - jest to forma odroczonej zapłaty za towar. Często występuje przy rozliczeniach hurtowni ze sklepami

- Weksel własny in blanco - występuje jako forma zabezpieczenia kredytu. Na tym wekslu niezbędny jest tylko podpis trasata. Trzeba go wykupić w terminie bez względu na wpisana sumę wekslową.

Protest weksla - mamy z nim do czynienia, kiesy weksel nie został wykupiony w terminie. Protestu dokonuje się w biurze notarialnym i to biuro uruchamia uproszczoną formę bez sprawy sądowej, windykacji sumy wekslowej.

Czek

Jest to skierowane do banku polecenie wypłacenia określonej kwoty pieniężnej okazicielowi lub wskazanej na czeku osobie. Jest to polecenie bezwarunkowe. Bank w czeku jest trasatem, wystawca czeku trasantem. Osoba wskazana na czeku lub okaziciel jest beneficjentem (remitentem)

Czeki korespondują z rachunkiem bankowym. Właściciel rachunku może wystawiać czeki do wysokości kwoty na rachunku.

Przy czeku występuje też indos i rektoczek.

Często banki żądają potwierdzenia czeku. Na tym czeku bank potwierdza wypłacalność trasanta.

Czeki podróżnicze (podróżne, travels check)

Występują w ruchu turystycznym, emitowane są przez wielki bani, wielkie biura podróży i ich zadaniem jest zabezpieczenie turystów przed okradaniem. Czeki podróżne mogą służyć do sfinansowania dóbr i usług typowych w ruch turystycznym.

W Europie najczęściej spotykanym czekiem podróżnym jest Euroczek International. A na świecie American Express. W ostatnich latach czeki wypierane są przez karty płatnicze z wyjątkiem podróżnych.

22.03.2004

Bon skarbowy

- Jest to skarbowy papier wartościowy (drugi obok obligacji skarbowych)

- Papier krótkookresowy, okres emisji do roku

- Służy finansowaniu potrzeb wydatkowych budżetu państwa

- Jest źródłem finansowania deficytu budżetu państwa

- Nabywcami są osoby fizyczne (rzadko bo są wysokie nominały i utrudniony jest obrót nimi) i podmioty zagraniczne (nasze bony skarbowe cieszą się wysokim popytem na zagranicznych rynkach kapitałowych bo są wysoko rentowne)

- Emituje je skarb państwa (w Polsce Ministerstwo Finansów)

Bon pieniężny NBP

- Emituje go bank centralny

- Okres emisji do roku

- Jest instrumentem polityki monetarnej NBP

- Bony te są częścią operacji otwartego rynku NBP - poprzez sprzedaż i skup bonów pieniężnych bank centralny reguluje podaż pieniędzy na rynku

Bony komercyjne

- Emitują je przedsiębiorstwa

- Gdy emituje go bank centralny - wtedy jest to bon kasowy

- Sprzedając te bony firmy poprawiają swoją płynność finansową

- Ten kto kupuje bon udziela kredytu przedsiębiorstwu

Akcje

Jest to najbardziej znany papier wartościowy. Emitują go spółki akcyjne. Jest to prawo współwłasności firmy. Są emitowane w celu podniesienia kapitału spółki, a w szczególności pozyskania kapitału na inwestycje.

(Są 4 źródła pozyskania kapitału na rozwój spółki:

- Akcje (źródło pożądane)

- Obligacje

- Kredyty

- Zysk)

Właścicielem akcji jest akcjonariusz. Najwyższą władzą w spółce jest walne zgromadzenie akcjonariuszy. Podejmowane są tam decyzje kadrowe i decyzje dotyczące rozwoju spółki. Na walnym zgromadzeniu decyzje podejmowane są demokratycznie większością głosów tzn. jedna akcja = jeden głos. W głosowaniu wygrywa ten akcjonariusz, który posiada kontrolny pakiet akcji (teoretycznie 50% + 1, ale w praktyce mniej w wyniku rozproszenia akcji)

Rodzaje akcji:

Zwykłe - 1 głos na walnym zgromadzeniu

Uprzywilejowane - w 3 zakresach:

- W głosowaniu (najczęściej 1 akcja 3 głosy)

- Pierwszeństwo w otrzymaniu dywidendy

- Pierwszeństwo przy podziale tzw. masy upadłościowej firmy

Akcje te otrzymują:

- Ojcowie założyciele spółki (pierwotna grupa akcjonariuszy, która zakłada spółkę)

- Bank (który wyciągnie spółkę z tarapatów finansowych)

- Władze komunalne, które zgodzą się żeby na ich terenie spółka ulokowała np. wysypisko śmieci lub brudną produkcję)

- Wybitni politycy, artyści, sportowcy (którzy promują w jakiś sposób spółkę)

- Pracownicze - otrzymują te akcje pracownicy (zazwyczaj długoletni) prywatyzowanych firm, zazwyczaj jest to 10% wszystkich akcji

- Złota akcja - zazwyczaj te akcje zachowuje pierwotny właściciel spółki przy sprzedaży (np. w Polsce jest to skarb państwa). Akcja ta służy do wstrzymywania realizacji niekorzystnych dla spółki decyzji walnego zgromadzenia lub zarządu.

Dywidenda:

- Jest związana z akcją

- Jest to wielkość zysku spółki „do podziału” przypadająca na jedną akcję (zysk na akcje)

- Nie musi być wypłacana, decyzję co do wypłaty podejmuje walne zgromadzenie

- Spółki starają się płacić dywidendę ponieważ wpływa to korzystnie na cenę akcji na giełdzie

Spółka nie płaci dywidendy gdy:

- nie ma zysku

- inwestuje (zysk idzie na inwestycje)

- na giełdzie panuje hossa (bardzo szybki wzrost ceny akcji)

Dywidenda jest jedną z form dochodów akcjonariuszy z tytułu posiadania akcji

Drugą formą dochodów akcjonariuszy jest różnica w cenie zakupu i sprzedaży akcji

Wartość emisyjna akcji (cena emisyjna)

- Jest to cena sprzedaży akcji pierwszemu posiadaczowi (subskrybentowi) na rynku pierwotnym

Wartość rynkowa akcji (cena rynkowa, kurs akcji)

- Cena akcji w danym dniu notowań giełdowych

- Cena ta zmienia się wartość rynkowa spółki

Czynniki kształtujące rynkową cenę akcji:

- Czynniki fundamentalne, objęte analizą fundamentalną; są to czynniki:

Ekonomiczne - np. tempo wzrostu PKB, stopa inflacji, saldo handlu zagranicznego, wielkość zysku spółki. Jeżeli czynniki te poprawiają się to ma to wpływ na wzrost cen akcji

Polityczne - związane są najczęściej z wynikami wyborów i z napięciami politycznymi i militarnymi

Psychologiczne - związane z wizerunkiem firmy

- Czynniki techniczne objęte tzw. analizą techniczną - uważane za nienaukowe; chodzi w tej analizie o określenie czasu końca wzrostu lub końca spadku cen akcji. Zasada: ceny akcji nie mogą ciągle spadać lub wzrastać. Po każdym wzroście musi być spadek, a po każdym spadku musi być wzrost. Analiza ta określa kiedy nastąpi ten moment.

Giełda papierów wartościowych Warszawie:

- Sprzedaż i kupno akcji następuje na giełdzie

- Giełdzie Polsce jest jedna giełda

- Została reaktywowana w 1991 roku (w 1939 zawiesiła działalność)

- Wzorem giełdy warszawskiej była giełda francuska (głównie w Lionie), są one uważane za giełdy bezpieczne

- Jest ona największa pośród giełd państw wschodnich, ale jedna z mniejszych giełd na świecie; konkuruje z giełdą w Budapeszcie

- Cena akcji zależy od ceny akcji na giełdach światowych i od inwestorów zagranicznych

29.03.2004

OPERACJE BANKOWE

Wyróżniamy 3 rodzaje operacji bankowych:

- Czynne (aktywne)

- Bierne (pasywne)

- Pośredniczące

Operacje te wykonują banki komercyjne (nastawione na zysk)

Dla banku centralnego zastrzeżone są operacje otwartego rynku (skupuje i sprzedaje papiery wartościowe)

Operacje czynne:

- Sprzedaż pieniądza przez bank

- Ceną sprzedaży jest stopa procentowa

Operacje te obejmują:

- Udzielanie kredytów (kredyty to najważniejszy rodzaj operacji czynnych)

- Inwestycje kapitałowe banków (np. kupno skarbowych papierów wartościowych)

Rodzaje kredytów:

- Konto korent - kredyt udzielany w rachunku bieżącym do ustalonego z góry limitu, dotyczy to zazwyczaj rachunków typu ROR

- Kredyt dyskontowy - występuje przy dyskoncie weksla - dyskonta weksla dokonuje beneficjent (remitent)

- Kredyt lombardowy - cechą jest udzielony zastaw (ruchomości lub papiery wartościowe)

- Kredyty konsumpcyjne (ratalne, dla ludności) - cechą jest udzielony zastaw lub zabezpieczenie (płace lub emerytury)

- Kredyt kart kredytowych - wysokość zależy od zamożności posiadacza

Kredyt hipoteczny - cechą jest forma zabezpieczenia (nieruchomość - np. działka budowlana, mieszkanie, budynek mieszkalny, inwestycja przemysłowa) służy przede wszystkim do budownictwa mieszkalnego; są one długoterminowe na dogodnych warunkach, niskooprocentowane

Kredyty inwestycyjne - udzielane na rozszerzenie zdolności wytwórczych, SA długoterminowe (powyżej 3 lat); są one barometrem koniunktury gospodarczej (jeżeli się zwiększa ilość i wartość tych kredytów to poprawia się koniunktura gospodarcza)

Leasing - (rodzaj dzierżawy) - firma leasingowi udziela kredytu leasingobiorcy w postaci maszyn, urządzeń, samochodu; jest to kredyt w formie rzeczowej. Leasingobiorca spłaca ten kredyt ratami leasingowymi.

Typy kredytów: (podstawowe typy zależą od czasu udzielenia)

- Krótkoterminowy (do roku) - przede wszystkim dyskontowe, konsumpcyjne, lombardowe i kart płatniczych

- Średnioterminowe (do 3 lat) - konsumpcyjne, lombardowe

- Długoterminowe (powyżej 3 lat) - inwestycyjne, hipoteczne

Funkcje kredytów (rola w gospodarce):

- Rozdzielcza - w tej funkcji kredyt tworzy dochód i popyt kredytobiorcy związany z wielkością kredytu (np. kredyt wysokości 5 tysięcy zwiększa dochód kredytobiorcy o 5 tysięcy)

- Interwencyjna - w tej funkcji kredyt jest narzędziem realizacji celów ekonomicznej i społecznej polityki państwa. Przejawia się to zwłaszcza w postaci kredytów preferencyjnych (np. kredyt studencki)

- Emisyjna - poprzez udzielenie kredytu następuje wprowadzenie pieniądza do obiegu

- Dochodowa - w jej wyniku kredyt zwiększa dochody kredytobiorcy powyżej kwoty kredytu. Dzieje się to dlatego, że np. kredyty na produkcję pozwalają na osiąganie zysku, który przewyższa kredyt (zyski z kredytu)

- Redystrybucyjna - następuje przemieszczanie wolnych środków pieniężnych od depozytariuszy do kredytobiorcy

- Rozwojowa (makroekonomiczna) - w tej funkcji kredyt jest czynnikiem wzrostu PKB. Jest realizowane przez kredyty typu produkcyjnego i inwestycyjnego, które powodują wzrost produkcji i liczby miejsc pracy.

Ryzyko kredytowe:

Bank udzielając kredytu ponosi ryzyko związane z wypłacalnością kredytobiorcy i możliwością nie spłacenia kredytu. W zestawie kredytów każdego banku są kredyty tzw. trudne albo „złe”, a prawnym wyrażeniem tych kredytów są kredyty w sytuacji nieregularnej. Są to kredyty, które bank nie może odzyskać od kredytobiorców. Obecnie w portfelach banków kredyty te stanowią około 18%. Ryzyko udzielenia kredytu dotyczy szeregu podmiotów, a mianowicie:

- właściciele banków (niespłacone kredyty pomniejszają zyski)

- zarząd banku - złe kredyty pomniejszają ich dochody, mogą tracić posady

- pracownicy banków - zwłaszcza działów kredytowych, złe kredyty pozbywają ich premii

- depozytariusze - w przypadku bankructwa

Klasyfikacja ryzyk kredytowych:

- ryzyko kredytowe aktywne (czynne) - jest związane z zagrożeniem niespłacenia kredytu w oznaczonym terminie

- ryzyko indywidualne - wynika z pojedynczej umowy kredytowej

- ryzyko portfelowe - jest to ryzyko wynikające z agregacji (zsumowania) ryzyk indywidualnych

- ryzyko pasywne (bierne) - związane z wcześniejszym wycofaniem przez klientów depozytów terminowych.

Zabezpieczenia kredytów:

Bank w celu zmniejszenia ryzyka kredytowego ustanawia zabezpieczenie. Wartość zabezpieczenia przewyższa wartość kredytu. Im klient mniej wiarygodny tym wyższa musi być wartość zabezpieczenia. W umowie kredytowej kredytobiorca zobowiązuje się do dobrowolnego poddania się czynnościom egzekucyjnym bez postępowania sądowego, czyli kredytobiorca zgadza się na sprzedaż przez bank rzeczy objętych zabezpieczeniem.

Zabezpieczenia kredytów dzielimy na:

osobiste:

- poręczenie - poręczyciel (żyrant)

- przelew wierzytelności - kredytobiorca zgadza się aby bank przejmował należności np. ze sprzedaży towarów jako formę spłaty kredytu

- pełnomocnictwo do dysponowania przez bank rachunkiem bankowym kredytobiorcy - wszelkie dochody wpływające na rachunek są pobierane przez bank

- weksel własny in blanco - wymagany tylko podpis.

05.04.2004

rzeczowe:

- zastaw ogólny na rzeczach ruchomych - od 4 lat muszą być rejestrowane w banku, podlegają temu samochody, obrazy, biżuteria, zbiory numizmatyczne; cechą charakterystyczną jest to że objęte tą formą rzeczy są nadal własnością kredytobiorcy, ale w razie problemów ze spłatą przejmują te rzeczy banki; rzeczy tych kredytobiorca nie może sprzedać

- przewłaszczenie na zabezpieczenie - objęte są tym rzeczy ruchome, maszyny, urządzenia, swoiste nieruchomości; cechą charakterystyczną jest to, że bank staje się właścicielem z chwilą podpisania kredytu

- blokada środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym kredytobiorcy - uruchamiana wówczas gdy występują problemy ze spłatą, wówczas bank blokuje wszelkie wypłaty z rachunku

- hipoteka - jest to wartość nieruchomości, może być ustalana oprócz kredytu hipotecznego także w innych; sytuacja prawna hipoteki musi być jasna

Windykacja kredytów:

- jest to odzyskiwanie należności (niespłaconych kredytów)

- jest to proces

- końcowym etapem procesu jest spieniężenie ustanowionych zabezpieczeń

- początek to monitorowanie kredytobiorcy (wysyłanie pism, dzwonienie do domu, do miejsca pracy, wizyta inspektora bankowego)

- w bankach są działy windykacyjne, które się tym zajmują

Cena kredytu obejmuje zazwyczaj 3 elementy:

- stopa oprocentowania kredytu

- opłaty

- prowizja

Są róże w różnych bankach, dlatego cena różnie się kształtuje. Banki oferują kredyty o stopie oprocentowania stałej lub zmiennej.

Bierne operacje bankowe:

Nazywane są także kupnem pieniądza przez bank. Ceną tego kupna jest stopa oprocentowania instrumentów finansowych objętych operacjami bankowymi.

Instrumenty:

- depozyty bankowe (lokaty, rachunki)

- sprzedaż papierów wartościowych (akcje, obligacje, bony kasowe)

Jeśli chodzi o depozyty to wyróżniamy 3 rodzaje:

- depozyty bieżące - cechą charakterystyczną jest brak terminu wycofania pieniędzy przez depozytariuszy; są to ROR-y i depozyty a'vista. Są one bardzo nisko oprocentowane

- depozyty terminowe - cechą charakterystyczną jest podany okres lokowania pieniędzy przez depozytariusza. W polskich bankach jest to okres od 1 miesiąca do 24 miesięcy. Stopa oprocentowania jest wyższa im wyższy okres lokowania pieniędzy. Oprocentowanie jest zróżnicowane między bankami

- depozyty walutowe - w różnych walutach, obecnie najczęściej w Euro i $. Są bardzo nisko oprocentowane.

Emisja:

- akcje banku uważane SA na rynku za pewne, ceny tych akcji podlegają najmniejszym zmianom

- obligacje banki emitują w celu podniesienia kapitału - finansują swój rozwój

- banki chętniej emitują obligacje niż akcje

- bony komercyjne - okres wykupu do roku, emitowane w trudnej sytuacji finansowej, kiedy bank ma problemy z płynnością.

FINANSE PUBLICZNE

POJECIE FINANSÓW PUBLICZNYCH

Definicja - są to zjawiska i procesy związane z gromadzeniem i wydatkowaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających finansowanie a tym samym funkcjonowanie sektora publicznego

Uwagi do definicji:

- w finansach publicznych występuje konieczność posługiwania się pieniądzem

- zgodnie z definicją finanse publiczne mają charakter dynamiczny, dlatego że mamy jednoczesne gromadzenie i wydatkowanie środków pieniężnych (pieniężnych tym samym roku)

- definicja ta dotyczy sektora publicznego - sektor publiczny obejmuje zaspokojenie potrzeb zbiorowych takich jak obrona narodowa, bezpieczeństwo, administracja oraz część potrzeb indywidualnych, takich jak oświata, ochrona zdrowia, kultura; potrzeby indywidualne objęte sektorem zbiorowym finansowane są ze środków publicznych

Cechy fundamentalne finansów publicznych:

- podmiot - podmiotem jest człowiek, obywatel w podwójnym rozumieniu - raz tworzy finanse publiczne płacąc podatki i z drugiej strony korzysta z wydatków publicznych

- przymus i dyrektywność (polecenie) - np. przymus występuje w podatkach i dyrektywność w wydatkach budżetowych

- zastąpienie kryterium zysku kryterium potrzeb publicznych

- kontrola publiczna - finanse publiczne są objęte kontrolą publiczną; finanse publiczne powinny być transparentne - przejrzyste

Pojęcie dobra publicznego.

Można spotkać się z inną definicją - finanse publiczne służą finansowaniu dóbr publicznych.

Publicznych gospodarce występują 2 kategorie:

dobra publiczne - muszą spełniać 2 kryteria:

- użyteczności - tzn. muszą służyć wszystkim obywatelom lub większej grupie (szkoły, ośrodki zdrowia, drogi, sądy)

- finansowe - muszą one być finansowane z środków publicznych

dobra prywatne (finansowane z dochodów ludności i finansów firm prywatnych)

Mamy też dobra mieszane - finansowane w sposób mieszany - są finansowane jednocześnie z środków publicznych i z dochodów osobistych (np. bilet do opery).

Polityczny charakter finansów publicznych.

Spośród wszystkich kategorii finansów, finanse publiczne mają w największym stopniu charakter polityczny. Zależą od polityki ze względu na dwie okoliczności:

- podstawowe decyzje w tych finansach podejmowane są na zasadzie głosowania

- finanse publiczne są instrumentem realizacji doktryn i programów partii politycznych

Prawo Stanley'a:

Inwestycje w wymiarze finansowym i rzeczowym dokonywane przez inwestorów prywatnych są o 25% efektywniejsze od podobnych inwestycji dokonywanych przez państwo z finansów publicznych.

Uwagi:

- wskaźnik 25% jest wskaźnikiem umownym - są dziedziny gdzie jest wyższy i są takie gdzie jest niższy

- podstawowa przyczyna działania tego prawa wynika z charakteru własności prywatnej (o to co prywatne bardziej się dba).

19.04.2004

SYSTEM (SEKTOR) FINANSÓW PUBLICZNYCH

System jest to termin naukowy.

Pojęcie sektora zostało wprowadzone w Ustawie o finansach publicznych z 1998 roku.

Żeby organizacja była systemem musi spełniać 3 kryteria:

- Musi składać się z co najmniej 2 podmiotów organizacyjnych

- Muszą być interakcje między podmiotami składającymi się na system

- Wszystkie podmioty systemu muszą realizować wspólny cel

2 ujęcia systemu finansów publicznych:

Instytucjonalne - na ten system składają się następujące instytucje (podmioty, elementy):

- Budżet państwa - jest zwornikiem całego systemu finansów publicznych, spaja system; znaczenie budżetu w Polsce w ostatnich latach zmniejsza się, ale i tak pozostaje podstawową instytucją tego systemu

- Budżety JST - w ostatnich latach znaczenie rośnie, obecnie mamy 3 szczeble budżetów:

- Gmin

- Powiatów (miast na prawach powiatu - np. Rado, byłe miasta wojewódzkie)

- Województw samorządowych

Fundusze ubezpieczeń społecznych powiązanych z budżetem państwa

- Fundusz ZUS

- KRUS - Kasa Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych

Powiązanie ich z budżetem następuje w formie dotowania. Środki tych funduszy pochodzą z obowiązkowych składek obciążających dochody pracowników lub rolników (stawka rolników stanowi tylko 10% KRUS-u, a resztę stanowią dotacje budżetowe_

Pozostałe fundusze publiczne (celowe, poza budżetowe)

- Fundusz Pracy (służy bezrobotnym)

- Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Socjalnych (zaległe wynagrodzenia)

- Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych - PERON

- Fundusz Alimentacyjny (teraz ważą się jego losy)

Fundacje z udziałem środków publicznych - zazwyczaj charytatywne lub filantropijne, np.:

- PCK

- PKPS - Polski Komitet Pomocy Społecznej

- MONAR

Narodowy Fundusz Zdrowia (do 1.01.2002 nosił nazwę Kasy Chorych) - jest podstawowym źródłem finansowania publicznej ochrony zdrowia; tworzony z obowiązkowych składek z wynagrodzenia pracowników, którzy mogą sobie odpisać odprowadzone składki od podatku dochodowego od osób fizycznych.

Fizycznych Agencji Rządowych - jest ich obecnie 18, środki tych agencji objęte są finansami publicznymi, np.:

- Agencja Rynku Rolnego

- Agencja Przemysłu

- Agencja Atomistyki

OFE - Otwarte Fundusze Emerytalne - zdania są podzielone co do objęcia OFE finansami publicznymi

Środki NBP - ale tylko te środki, które realizują funkcję banku centralnego, gdzie jest on bankiem państwa.

Instrumentalne - chodzi w tym ujęciu o narzędzie wykorzystywane przez finanse publiczne

- Podatki

- Udziały w podatkach centralnych budżetów JST - budżety JST korzystają z części wpływów z podatków pobieranych przez budżet państwa; obecnie dotyczy to podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób prawnych

- Opłata - jest to dochód budżetu. Ma charakter ekwiwalentny tzn. za opłatę obywatelom należy się konkretne świadczenie państwa; np.:

Opłata skarbowa (za wydanie paszportu)

Opłaty lokalne (np. targowe)

- Cła

- Obowiązkowe składki na fundusze celowe (para-podatki lub podatki celowe), np. na ZUS

- Składki na NFZ

- Wydatki budżetu państwa i budżetów JST

- Kredyty państwowe (udzielane z budżetu państwa) i gwarancje kredytowe państwa

- Skarbowe papiery wartościowe

- Obligacje komunalne emitowane przez JST

Jest też trzecie ujęcie - prawno-organizacyjne.

Wynikające z ustawy o finansach publicznych 26.XI. 1998 roku. W tym ujęciu mowa jest nie o systemie, ale sektorze finansów publicznych. Na to ujęcie składają się następujące elementy:

- Pobieranie i gromadzenie dochodów publicznych

- Wydatkowanie środków publicznych

- Finansowanie deficytu

- Zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne

- Zarządzanie środkami publicznymi

- Zarządzanie długiem publicznym.

Jest to ujęcie niejednorodne. Mamy w tym ujęciu zarówno instytucje systemu jak i elementy zarządzania systemem.

26.04.2004

3. FINANSE PUBLICZNE W KONSTYTUCJI RP

Skarga konstytucyjna - każdy obywatel może ją złożyć w oparciu o przepisy konstytucji, ale formularz jest skomplikowany - utrudnia to składanie skarg.

Rozdział X - nosi tytuł „Finanse publiczne”

Zapisy można podzielić na 3 grupy:

Zapisy dotyczące zobowiązań państwa wobec obywateli, które to zobowiązania pociągają za sobą wydatki publiczne

- Art. 20 - społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę ustroju RP (człowiek w biedzie nie jest sam - może oczekiwać pomocy - po pierwsze sam sobie powinien pomóc, po drugie rodzina, po trzecie organizacje miejscowe, po czwarte władze samorządowe, po piąte związki zawodowe, partie polityczne, kościoły i po szóste państwo

- Art. 24 - Państwowa Inspekcja Pracy sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy

- Art. 65 ustęp 5 - określone jest prawo do pracy oraz, że państwo prowadzi politykę dążącą do pełnego zatrudnienia; dla realizacji tego zapisu została powołana instytucja - systemy urzędów pracy - Powiatowy Urząd Pracy, Wojewódzki Urząd Pracy (mają na to pieniądze). Fundusz Pracy tworzony z dotacji państwa i składek zatrudnionych pracowników - finansowane są z tego zasiłki i aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu:

- Roboty publiczne

- Prace interwencyjne

- Szkolenia

- Pożyczki (dla aktywizacji zawodowej bezrobotnych)

- Programy specjalne

Art. 68 ustęp 2 - początkowo powołano kasy chorych, a potem NIZ. Ma on środki publiczne, które są zbierane ze składek od obywateli.

Art. 68 ustęp 4 - zwalczanie chorób epidemicznych z pieniędzy publicznych oraz zapobieganie negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska

Art. 70 ustęp 2 - nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna

Art. 70 ustęp 4 - systemy pomocy finansowej dla studentów - stypendia, kredyty studencki

Art. 71 ustęp 1 - pomoc dla rodzin w trudnej sytuacji - dla realizacji powołano systemy Ośrodków Pomocy Społecznej

Zapisy rutynowe - zwykle występują też w innych konstytucjach

- Art. 164 ustęp 1 - podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina - wniosek: podstawowym budżetem samorządowym jest budżet gmin. Poza tym powiatów i województw.

TERMINY KONSTYTUCYJNE BUDŻETOWE:

- Art. 219 ustęp 1 - budżet obejmuje okres roku, przyjmowany jest ustawą

- Art. 217 - podatki może nakładać tylko parlament w postaci ustawy

- Art. 222 - projekt budżetu musi być na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego (30.IX)

- Art. 223 - senat może uchwalić poprawki do ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od dnia przekazania jej senatorom

- Art. 224 ustęp 1 - uprawnienia Prezydenta w dziedzinie budżetu są małe - ma 7 dni na podpisanie ustawy budżetowej

- Art. 224 ustęp 2 - Prezydent może skierować ustawę budżetową do Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny ma 2 miesiące na orzeczenie

- Art. 225 - jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawa budżetowa nie zostanie przedstawiona Prezydentowi (31.01) - Prezydent w ciągu 14 dni może rozwiązać Sejm

- Art. 226 - Rada Ministrów w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego przekłada Sejmowi sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej. Sejm rozpatruje to sprawozdanie i w ciągu 90 dni podejmuje decyzję o udzieleniu absolutorium Radzie Ministrów.

10.05.2004

Zapisy oryginalne, charakterystyczne dla naszej konstytucji, mające na celu sanację finansów publicznych (poprawę)

- Art. 216 ustęp 5 - dług publiczny nie może przekroczyć 3/5 wartości rocznego PKB (zapis związany z wstąpieniem Polski do UE)

Art. 220 ustęp 1 - Parlament nie może zwiększyć deficytu budżetowego niż jest przewidziane w ustawie

- Art. 220 ustęp 2 - deficyt budżetowy nie może być pokrywany przez zaciąganie zobowiązań w centralnym banku państwa

- Art. 221 - inicjatywa ustawodawcza dotycząca budżetu przysługuje wyłącznie Radzie Ministrów, sejm dyskutuje tylko nad jednym projektem ustawy budżetowej - projektem złożonym przez rząd.

BUDŻET PAŃSTWA

Budżet państwa jest to zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków państwa

Cechy budżetu:

- Jest planem finansowym państwa, co oznacza, że wg tego planu państwo pobiera dochody i dokonuje wydatki

- Jest planem dyrektywnym - budżet jest planem do wykonania (nie do dyskusji), utrudnione są zmiany w raz przyjętym budżecie

- Budżet zawiera dochody i wydatki (stronę dochodową i wydatkową). Najlepiej żeby te strony były sobie równe, ale czasem występuje nadwyżka dochodów nad wydatkami, wydatkami częściej nadwyżka wydatków nad dochodami - deficyt

- Budżet jest planem rocznym (w Polsce jest to rok kalendarzowy) - co oznacza że dochody (szczególnie podatki) pobierane są w okresach rocznych, natomiast wydatki nie wykorzystane w danym roku budżetowym przepadają, nie przechodzą na rok następny

- Budżet dokonuje transferu na rzecz innych instytucji systemu finansów publicznych

Zasady budżetowe:

Jest ich kilkadziesiąt. Najważniejsze z nich to:

- Złota zasada budżetowa - równowagi dochodów i wydatków budżetowych. Zgodne z tą zasadą jest występowanie nadwyżki dochodów nad wydatkami, wydatkami niedopuszczalne jest występowanie deficytu budżetowego. Jeśli występuje, to taki deficyt jest pokrywany w Polsce z następujących źródeł:

- Emisja skarbowych papierów wartościowych (obligacje skarbowe, bony skarbowe)

- Kredyty banków komercyjnych (np. PKO S.A., Bank Śląski)

- Pożyczki i kredyty zagraniczne (zaciągane w bankach komercyjnych i międzynarodowych instytucjach finansowych)

- Dochody z prywatyzacji (sprzedaż majątku skarbu państwa)

Zasada zupełności (powszechności) - chodzi o to, aby w budżecie były ujęte wszystkie dochody i wydatki państwa, co oznacza, ze państwo poza budżetem nie powinno mieć żadnych środków. Waga tej zasady jest związana z faktem, że tylko budżet jest pod wnikliwą kontrolą parlamentu.

Zasada jedności materialnej - oznacza, że dochody budżetowe (w szczególności podatki) mają przeznaczenie ogólne, tzn. nie mogą być powiązane z konkretnymi wydatkami

Zasada szczegółowości - oznacza, że dochody i wydatki w budżecie są ujmowane wg ściśle określonych kryteriów zapisanych w ustawie „Klasyfikacja budżetowa”. Kryteria te określają podział dochodów i wydatków wg części, działów, rozdziałów i paragrafów

Zasada jawności - oznacza, że budżet zarówno w części dochodowej i wydatkowej powinien być transparenty i dostępny dla obywateli

Zasada gospodarności - oznacza, że środki budżetowe powinny być racjonalnie pobierane i wydatkowane.

Formy organizacji gospodarki budżetowej

Uwarunkowania:

- Podmioty budżetowe mają zazwyczaj znacząco większe wydatki niż osiągane dochody

- Podmioty budżetowe mają ograniczoną samodzielność finansową w porównaniu z firmami rynkowymi

- Podmioty budżetowe nie kierują się w swej działalności zyskiem, który określa działalność firm rynkowych

Metody finansowania podmiotów budżetowych:

Wyróżniamy 2 metody:

- Metoda brutto - polega na tym, że podmiot wszystkie osiągnięte dochody przekazuje do budżetu, natomiast budżet finansuje wszystkie niezbędne wydatki tego podmiotu. Metodą tą finansowane są podmioty nazywane jednostkami budżetowymi. W Polsce obecnie są to:

- Szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe, urzędy administracji, wojsko

Metoda netto - polega na tym, że podmiot osiągnięte dochody zatrzymuje na pokrycie własnych potrzeb, natomiast budżet finansuje tylko różnicę między zazwyczaj większymi wydatkami a dochodami tego podmiotu (nazywana też metodą wynikową, stosowana wówczas, kiedy osiągnięte dochody podmiotu stanowią znaczący procent wydatków tego podmiotu, np. 30%). Metodą tą finansowane są podmioty budżetowe nazywane zakładami budżetowymi:

Przedszkola, domy kultury, teatry, zakłady komunikacji miejskiej

17.05.2004

W ramach jednostek budżetowych mogą być zorganizowane 2 dodatkowe formy:

- Gospodarstwo pomocnicze - polega na wyodrębnieniu dochodów i wydatków tego gospodarstwa z dochodów i wydatków macierzystej jednostki budżetowej (np. warsztaty szkolne)

- Środek specjalny - polega na umożliwieniu w jednostce budżetowej przekazywania części dochodów na ściśle określone cele (w Ministerstwie Finansów część ponadplanowych dochodów z podatków tzw. wyższa ściągalność podatkowa jest przeznaczona na podwyżki wynagrodzeń pracowników, dochody szkół średnich z tytułu wydania świadectwa maturalnego mogą być przeznaczone na zakup blankietu tego świadectwa i jego wypełnienie)

Jednostki i zakłady budżetowe mogą być organizowane zarówno przy budżecie centralnym jak też przy budżetach JST.

Istocie i specyfice finansów publicznych w większym stopniu odpowiada metoda brutto i jednostka budżetowa niż metoda netto i zakład budżetowy.

5. DOCHODY BUDŻETOWE

Definicja - dochodami budżetowymi nazywamy wszelkie wpłaty dokonywane na rzecz budżetu.

Makroekonomiczne źródła dochodów budżetowych - źródła te związane są z PKB:

Część PKB przejmowana w danym roku budżetowym w formie dochodów budżetowych - źródło to jest określone przez stopę redystrybucji

Przejmowanie przez budżet w formie dochodów części PKB wytworzonego w latach ubiegłych - dokonuje się to drogą sprzedaży majątku publicznego (prywatyzacji)

Przejmowanie przez budżet części PKB wytworzonego w innych krajach - dokonuje się to drogą kredytów i pożyczek zagranicznych, jest to źródło zwrotne

Klasyfikacja dochodów budżetowych:

Dochody rzeczywiste i rozliczeniowe

- Rzeczywiste - pochodzą spoza systemu finansów publicznych, np. podatki

- Rozliczeniowe - dokonywane są w ramach systemu finansów publicznych, np. dotacje budżetu państwa dla budżetów powiatowych

Dochody przymusowe i dobrowolne

- Przymusowe - wynikają z przymusu administracyjnego państwa - państwo wymusza te dochody, np. podatki

- Dobrowolne - są marginesowe w budżecie, są to przede wszystkim dary i zapisy testamentowe na rzecz państwa

Dochody odpłatne i nieodpłatne

- Odpłatne - są to opłaty np. skarbowe czy lokalne (znaczki skarbowe), cechą jest ekwiwalentność, tzn. że za opłatę obywatel otrzymuje świadczenie państwa

- Nieodpłatne - dominują w budżecie, ich cechą jest nieekwiwalentność, są to podatki i za podatek obywatelowi nie należy się bezpośrednie świadczenie państwa

Dochody bezzwrotne i zwrotne

- Bezzwrotne - dominują w budżecie, są to podatki, cła i opłaty

- Zwrotne - są to kredyty i pożyczki zaciągane przez państwo najczęściej w formie emisji skarbowych papierów wartościowych

Dochody państwowe i samorządowe

- Państwowe - pobierane są przez budżet państwa

- Samorządowe - są to dochody zasilające budżety gmin, powiatów i województw samorządowych

Dochody zwyczajne i nadzwyczajne

- Zwyczajne - są określone przez ustawy obowiązujące bez cenzury czasu

- Nadzwyczajne - regulowane przez ustawy, które zawierają cenzurę czasu; dochody te są zazwyczaj przeznaczane na pokrycie np. kosztów klęsk żywiołowych, czy też działań militarnych.

Rodzaje dochodów budżetowych:

- Podatki

- Opłaty (są ekwiwalentne)

- Cła

- Dochody z emisji skarbowych papierów wartościowych

- Dochody z obligacji komunalnych (emitowanych przez JST, które służą finansowaniu inwestycji komunalnych)

- Kredyty i pożyczki banków komercyjnych, zaciągane na warunkach rynkowych

- Kredyty i pożyczki zagraniczne

- Wpłaty zysku NBP do budżetu

Filozofia dochodów budżetowych:

„Łatwo przyszło - łatwo poszło” - państwo łatwo (bez wysiłku gospodarczego) pobiera dochody budżetowe i skłonne jest podnosić te dochody.

6. PODATKI

Są podstawowym rodzajem dochodów budżetowych. Są charakterystyczne i specyficzne dla budżetu. W roku 2003 około 91% dochodów budżetu państwa pochodziło z podatków.

Cechy podatków:

- Charakter pieniężny - podatki nie mogą być płacone w naturze, ale muszą być w pieniądzach

- Przymusowość - widać to w ordynacji podatkowej, która przewiduje różne kary finansowe i kary więzienia za niepłacenie podatków i malwersacje podatkowe

- Bezzwrotność - oznacza to, że prawidłowo naliczony i odprowadzony podatek do budżetu jest nie do odzyskania przez podatnika

- Nieekwiwalentność - za podatek obywatelowi nie należy się bezpośrednie świadczenie państwa

- Świadczenie ogólne - oznacza, że konkretnego podatku nie można połączyć z konkretnym wydatkiem budżetowym

- Przewłaszczenie - oznacza zmianę właściciela - z chwilą zapłacenia podatku właścicielem środków pieniężnych przestaje być podatnik a staje się państwo

Cecha prawna podatków:

Podatek powinien być świadczeniem prostym (zrozumiałym) w 3 zakresach:

- Obliczenie

- Pobór

- Kontrola

Elementy konstrukcji podatków.

Wszystkie podatki bez względu na ich rodzaj powinny mieć te same elementy konstrukcji:

- Podatnik - jest to osoba zobowiązana przez ustawę do płacenia podatków, jest to podstawowy element konstrukcji podatków (jeśli podatnik odmawia płacenia podatków pozostałe elementy są bez sensu)

- Płatnik - podmiot prawny lub fizyczny, który oblicza i odprowadza podatek, zastępując w tym podatnika, np. biuro podatkowe lub zakład pracy

- Przedmiot podatków - jest on określony w odpowiedniej ustawie podatkowej, np. PIT - przedmiotem będzie dochód

- Podstawa opodatkowania - jest to wartość lub wielkość przedmiotu podatkowego

Stawki podatkowe - są 2 rodzaje:

- Kwotowa - np. 2 złote od metra kwadratowego nieruchomości

- Procentowa - np. 30% dochodów

Skala podatkowa - wyróżniamy 3 rodzaje:

- Proporcjonalna - wraz ze wzrostem dochodów podatnika stawki podatkowe pozostają bez zmian, np. od dochodu 50 tysięcy stawka wynosi 20% i od dochodu 100 tysięcy stawka wynosi 20% (podatek dochodowy od osób prawnych - jedna stawka 19%)

- Progresywna - wraz ze wzrostem dochodów podatnika rosną stawki podatkowe, np. od dochodu 50 tysięcy 20% i od dochodu 100 tysięcy 40% (stosowana w podatku dochodowym od osób fizycznych)

- Degresywna - wraz ze wzrostem dochodów podatnika maleje stawka podatkowa, od dochodu 50 tysięcy 20%, od 100 tysięcy 10% (w naszym systemie podatkowym nie ma)

Mogą też istnieć połączenia tych skal.

Wybór skali ma znaczenie ekonomiczne, społeczne i polityczne. Skala progresywna jest korzystna dla ludzi biednych, a dwie pozostałe są korzystne dla ludzi bogatych.

24.05.2004

- Warunki płatności podatków - najczęściej podatki płaci się jednorazowo, ale występują też sytuacje, że podatki można płacić ratalnie w formie zaliczek lub przedpłat - dopuszcza to ustawa podatkowa

Zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe

Wyróżniamy zwolnienia:

- Podmiotowe - polegają na tym, że podatnik jest zwolniony z ciężaru podatkowego w całości lub części (np. w Polsce zwolniony jest z płacenia podatków NBP), obejmuje inwestorów SSE (specjalne strefy ekonomiczne)

- Przedmiotowe - polegają na zwolnieniu z opodatkowania niektórych źródeł i rodzajów działalności, np. zwolnione są z podatku dochodowego środki uzyskane w ramach odszkodowań ubezpieczeniowych

Ulgi polegają na częściowym ograniczeniu ciężaru opodatkowania

Zwyżki podatkowe - polegają na tym, że wybrany podmiot płaci wyższy podatek niż to wynika z powszechnie obowiązujących regulacji (np., posiadacze psów obronnych płacą wyższy podatek od psów)

Umorzenie i abolicja podatkowa

- Umorzenie dotyczy podatków ujawnionych, naliczonych, ale niezapłaconych

- Abolicja dotyczy podatków nieujawnionych (firmy działające w szarej strefie)

Historia podatków

Podatki istniały już w Imperium Rzymskim - przede wszystkim były to cła. Był też podatek „pogłówny” - każdy dorosły Rzymianin musiał płacić podatek cesarzowi. Istniał też wysoki podatek spadkowy i podatek od nieczystości.

W Polsce - nasi dziadowie wymyślili np. podatek „poradne” i „podymne”.

Funkcje podatków:

- Fiskalna - podstawowa, polegająca na tym, że podatek dostarcza dochody budżetowi

- Regulacyjna - polega na kształtowaniu przez podatki dochodów i majątku podatników, wykorzystywana jest w tej funkcji progresywna skala opodatkowania

- Stymulacyjna - polegająca na wywieraniu wpływu na działalność gospodarczą i społeczną; wykorzystywane są w tej funkcji zwolnienia i ulgi podatkowe (np. ten kto inwestuje zyski ma zwolnienie z podatków)

Charakterystyka podatków RP

Zasilające budżet państwa:

- Podatek od towarów i usług VAT - podatek o skali proporcjonalnej i stawce procentowej - podstawowe źródło dochodów państwa

- Podatek dochodowy od osób fizycznych PIT - skala progresywna, stawka procentowa

- Podatek dochodowy od osób prawnych - stawka procentowa, skala proporcjonalna

- Podatek akcyzowy - podatek pośredni, obciążający tzw. dobra luksusowe (ale też benzyna i alkohol)

- Podatek od gier - płacą go podmioty organizujące gry, a nie płacą go grający

Zasilające budżety gmin

- Podatek od nieruchomości - stawki kwotowe i procentowe, obecnie się płaci od wielkości nieruchomości, ale za 2-3 lata będzie się płaciło podatek katastralny - od wartości nieruchomości; w największym stopniu zasila budżety gmin

- Podatek rolny - obciąża gospodarstwa rolne, jego ciężar jest stosunkowo niewielki

- Podatek leśny - obciąż posiadaczy lasów, stawki i ciężar tego podatku niewielki

- Podatek o środków transportowych - obciąża posiadaczy towarowych środków transportu

- Podatek od psów - jest w nim wiele zwolnień i są zwyżki (np. emeryci i rolnicy nie płacą go)

- Podatek od spadków i darowizn - im bliższe pokrewieństwo tym niższa stawka podatkowa

- Podatek od czynności cywilno-prawnych - wyodrębnił się z opłaty skarbowej i dotyczy wybranych transakcji kupna-sprzedaży (np. samochodu, działek)

Zasady podatkowe:

- Zasady skarbowe takie jak wydajność, pewność i dogodność

- Zasada wydajności - oznacza, że podatki powinny być nakładane tylko na obfite źródła opodatkowania

- Zasada pewności - ma 2 znaczenia: 1- podatnik musi być pewny, że nie uniknie zapłacenia podatków, 2 - budżet musi być pewny dochodów podatkowych

- Zasada dogodności - ma 2 znaczenia: 1 - warunki płatności podatków powinny być dogodne dla podatnika, 2 - pobór podatków powinien być dogodny dla budżetu

Zasady ekonomiczne:

- Zasada nienaruszalności źródła podatkowego - polega na tym, że podatki nie powinny naruszać podstaw dochodów podatnika ponieważ naruszenie tych podstaw (źródła) prowadziłoby do zmniejszenia podatków w przyszłości

- Zasada taniości - oznacza, że dochody z podatku powinny przewyższać koszty poboru tego podatku.

Krzywa Laffer'a

Krzywa ta określa zależność między wysokością stawek podatkowych a dochodami budżetu z podatków. Interpretacja - wraz ze wzrostem stawek podatkowych do punktu przesilenia rosną dochody podatkowe, a potem dochody te maleją.

7. CŁA

Cło jest zbliżone charakterem do podatku. Udział ceł w dochodach budżetowych w ostatnich latach spada. Obecnie wynosi około 3% dochodu budżetu państwa.

Definicja - cło jest to przymusowe, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie pobierane przez państwo od przywozu, wywozu i przewozu towarów przez obszar celny danego kraju.

Obszar celny nie musi się pokrywać z granicami politycznymi.

Rodzaje ceł:

- Przywozowe (importowe) - nakładane na towary importowane, w Polsce jest to podstawowy rodzaj cła

- Wywozowe (eksportowe) - występuje rzadziej niż przywozowe, np. w Polsce jest obłożony eksport złomu miedzi

- Przewozowe (tranzytowe) - obłożony jest nim przewóz towarów, ale także tranzyt rozmów telefonicznych, ropy, gazu. Polska ze względu na położenie geograficzne może mieć w przyszłości duże dochody z tych ceł

- Ochronne - mają za zadanie chronić rynek krajowy przed nadmiernym importem towarów

- Zaporowe - których zadaniem jest uniemożliwienie importu danych towarów, może kończyć się retorsjami celnymi

- Dumpingowe - mają za zadanie wyrównanie cen towarów importowanych poprzez nałożenie dodatkowej opłaty celnej na niektóre towary importowane.

Aktualne uwagi do polityki celnej:

- Znaczenie ceł w dochodach budżetowych obniża się ze względu na liberalizację handlu światowego poprzez m.in. obniżkę stawek celnych i zwolnienia z ceł (GATT - ogłonoświatowa umowa)

- Po wejściu Polski do UE nastąpi dalsze zmniejszenie ceł w dochodach budżetu państwa.

1

---