Azbest to grupa minerałów występująca na całej kuli ziemskiej. Pod względem chemicznym są to uwodnione krzemiany metali zawierającymi w swoim składzie wapń, magnez, sód lub żelazo. Azbest występuje w postaci wiązek włókien o długości kilku cm i średnicy kilku mikrometrów. Azbest charakteryzuje się dużą odpornością na działanie kwasów i zasad, elastycznością, złym przewodnictwem cieplnymi elektrycznym, odpornością na wysoką temperaturę, znaczną twardością i odpornością na rozciąganie. Azbest jest materiałem, który może zalegać w środowisku przez setki lat z powodu jego odpornością na degradacje biologiczną i degradację termiczną.

Wyróżnia się dwa rodzaje azbestu: serpentynowy i amfibolowy. Poszczególne odmiany azbestu różnią się składem chemicznym, budową fizyczną i właściwościami decydującymi o ich zastosowaniu przemysłowy.

Azbest serpentynowy - chryzotyl tzw. azbest biały, antygoryt. Chryzotyl jest najczęściej stosowany i stanowi 93% światowego zużycia azbestu. Jest to uwodniony krzemian magnezowy z niewielką domieszką glinu, żelaza. Chryzotyl ma postać cienkich rurek o średnicy 0,002 - 0,015 µm o długości do 60 µm, jego włókna są najcieńsze ze wszystkich znanych włókien naturalnych.

Azbest amfibolowy - krokydolit tzw. azbest niebieski, stanowi on tylko 7% światowej produkcji. Są to włókna o średnicy 0,1 - 0,3 µm, o mniejszej odporności na temperaturę w porównaniu z chryzotylem. Do tej grupy należą także: amosyt (azbest brązowy), aktynolit, antofilit, termolit.

Obecnie wszystkie rodzaje azbestu znajdują się na liście czynników rakotwórczych.

Wydobycie

Złoża azbestu występują niemalże na całym świecie. Największe gospodarczo wykorzystane znajdują się w Kanadzie i na terenie byłego ZSRR. Polska nie posiada własnych zasobów azbestu nadających się do eksploatacji, jakkolwiek azbest (chryzotyl) występuje w naszym kraju w na Dolnym Śląsku. Azbest był importowany głównie z Rosji i z RPA.

Zastosowanie

Początki stosowania azbestu stwierdzono w Finlandii na podstawie wykopalisk sprzed ok. 4500 lat p.n.e. W Europie południowej azbest znany był od około 2500 lat p.n.e. Starożytni Rzymianie używali go do wyrobu płótna, w które owijano zwłoki władców, by po spaleniu zachować ich prochy. Już przed 6 tysiącami lat mieszano azbest z gliną, z której wyrabiano naczynia ceramiczne. W XV do XVII wieku był dodawany do różnych surowców jak niepalnej skóry, papieru, wyrobów tekstylnych, sukna na płaszcze żołnierskie. Stosowany był także jako knot do świec.

W XIX-XX wieku został szeroko zastosowany w różnych dziedzinach przemysłu ze względu na swoje właściwości.

wyroby azbestowo - cementowe: płyty dekarskie, rury ciśnieniowe, płyty elewacyjne;

wyroby izolacyjne: kotły parowe, przewody rurowe, ubrania ognioodporne;

wyroby uszczelniające: płyty azbestowo - kauczukowe, tektury;

wyroby cierne: okładziny, klocki hamulcowe;

wyroby hydroizolacyjne: kity, asfalty drogowe, zaprawy gruntujące, papa dachowa, płytki podłogowe

wyroby włókiennicze: sznury, przędza

Ponad to azbest stosuje się w przemyśle piwowarskim i farmaceutycznym do filtracji, jako wypełniacz lakierów i farb, czy do produkcji maseczek przeciwgazowych.

Pokrycie na deskę do prasowania i sztuczny śnieg (lata 40).

Szkodliwość

Pod koniec lat 70 udowodniono, że wyroby z azbestu stanowią zagrożenie dla zdrowia człowieka te niebezpieczeństwo jest spowodowane jego właściwościami fizycznymi, nie chemicznymi. Od lat 80 w rozwiniętych krajach świata wprowadzono programy eliminacji azbestu z użycia.

Azbest stanowi zagrożenie dla zdrowia człowieka wówczas, gdy dojdzie do korozji lub uszkodzenia wyrobów zawierających azbest. Następuje wtedy uwalnianie do powietrza włókien azbestu, które zostają przeniesione do płuc. Stopień zagrożenia zależy od wielkości włókien. Szczególnie istotna jest średnica poszczególnych włókien, długość włókien odgrywa już mniejszą rolę. Największe zagrożenie stanowią włókna respirabilne tj. takie, które z powietrzem dostają się do pęcherzyków płucnych, skąd mogą penetrować tkankę płucną. Średnica takich włókien jest mniejsza niż 3 µm, a długość większa niż 5 µm (włókna <5 są wydalane i pochłaniane przez makrofagi, >5 zatrzymywane, >20 są najbardziej szkodliwe). Rakotwórczość włókien krótkich jest dyskusyjna i niewątpliwie są one rakotwórcze w znacznie mniejszym stopniu.

Nie ma teoretycznego dowodu na istnienie progu, poniżej którego nowotwory nie pojawią się.

Wiadomo natomiast, że im więcej włókien azbestu wdychanych tym większe ryzyko choroby. [Author ID1: at Sat Nov 7 19:09:00 2009 ]

W Polsce Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z dnia 12 lutego 1990 roku określa dopuszczalne stężenie włókien azbestowych zawartych w pyle zawieszonym w powietrzu na 1000 wł./m3 (1 wł./l).

Narażeni

W narażeniu na pył azbestu wyróżnia się ekspozycję zawodową, parazawodową i środowiskową. Ekspozycje te różnią się wielkością stężeń włókien azbestu w powietrzu oraz rozmiarami włókien, a więc różnymi skutkami dla zdrowia.

• Najbardziej zagrożone są osoby narażone na ekspozycję zawodową, osoby pracujące w kopalniach, zakładach przetwórstwa azbestu i produkcji wyrobów azbestowych. (styczność z azbestem na wszystkich etapach jego wydobywania, transportu i przeróbki, czy usuwania)

• Ekspozycja parazawodowa dotyczy mieszkańców terenów sąsiadujących z kopalniami i zakładami przetwarzającymi azbest, a także rodzin pracowników tych zakładów.

• Aktualnie brak jest dowodów zwiększania zachorowalności na raka od azbestu w następstwie ekspozycji środowiskowej, ale także nie można wykluczyć wzrostu ryzyka związanego z tą ekspozycją. (źródła: ze sprzęgieł i hamulców samochodowych, ścieranie się i erozja materiałów w budownictwie, z wentylacji z zakładów)

Drogi wchłaniania:

Wyniki badań epidemiologicznych i eksperymentalnych wykazały, że patogenne działanie azbestu jest wynikiem wdychania włókien zawieszonych w powietrzu.

Ryzyko wynikające dla zdrowia z wchłaniania pyłu azbestu drogą pokarmową jest znikome. Doniesienia kliniczne i epidemiologiczne dotyczące przyczynowego związku między zawodowym narażeniem na pył azbestowy, a występowaniem nowotworów złośliwych żołądka, jelit, krtani, nerek czy trzustki są sprzeczne i nie zawierają dostatecznych podstaw do potwierdzenia tego typu związku, natomiast istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworów o innym umiejscowieniu niż płuca, opłucna i otrzewna.

Mechanizmy usuwania zanieczyszczeń (pyłowych) z dróg oddechowych

Makrofagi płucne: są to komórki występujące na powierzchni nabłonka pęcherzykowego i wewnątrz przegród międzypęcherzykowych. Noszą nazwę komórki pyłkowe, a ich funkcją jest usunięcie ciał obcych w pęcherzykach płucnych i regulacja odpowiedzi immunologicznej. Gromadzą one cząsteczki pyłów docierających z powietrza do pęcherzyków (w nich następują wymiana gazowa). Z pęcherzyków makrofagi wędrują do oskrzelików, a potem ze śluzem do górnych części dróg oddechowych i są wydalane.

Nabłonek orzęsiony tzw. migawkowy: posiada rzęski, które pomagają usuwać zanieczyszczenia, występują w drogach oddechowych (tchawica, krtań, oskrzela). Wychwytuje on zanieczyszczenia we wdychanym powietrzu i umożliwia transport zanieczyszczeń w kierunku jamy nosowej lub na zewnątrz układu.

Powietrze zanim dostanie się do płuc, zostaje zwilżone i oczyszczone z drobin kurzu i mikroorganizmów, nabłonek wyściełający tchawicę zbudowany jest z komórek pokrytych rzęskami. Komórki nabłonka wydzielają śluz, do którego przyczepiają się zanieczyszczenia, który przesuwany jest ku górze, dzięki ruchom rzęsek.

Skutki zdrowotne

Wdychanie włókien zawieszonych w powietrzu prowadzi do szeregu chorób głównie układu oddechowego. Cechą charakterystyczną procesów chorobowych jest ich powolny i podstępny rozwój, a także brak swoistego obrazu klinicznego, w wyniku czego są duże trudności z diagnozą we wczesnych stadiach choroby. Skutki zdrowotne mogą ujawnić się nawet po 30 latach od momentu ekspozycji.

Czynniki, które mogą wpływać na rozwój choroby: stężenie pyłu, rodzaj azbestu, wielkość włókien, okres narażenia, wielkość wysiłku fizycznego, anatomiczne ukształtowanie układu oddechowego, osobnicza wrażliwość, palenie tytoniu (są info. W których twierdzi się iż większe jest ryzyko zachorowania na raka płuc w wyniku narażenia na pył azbestowy u palaczy tytoniu).

Azbest i tytoń:

Przeanalizowano ok. 12 000 śmiertelnych przypadków izolarzy narażonych na azbest przez ponad 20 lat. Porównano je z ok. 73 000 osób kontrolnych.

Tab. Ryzyko zgonu z powodu raka płuc (wskaźnik umieralności dla izolarzy i osób kontrolnych wg Hammonda 1979):

Nigdy nie palący i nie narażony na pył azbestowy: 1,0

Nigdy niepalące i narażony na pył azbestowy: 5,17

Palący, ale nie narażony na pył azbestowy: 10,84

Palące i narażony na pył azbestowy: 53,24

Ryzyko wynikające z palenia papierosów jest 2-krotnie wyższe, niż z powodu ekspozycji na azbest i aż 50-krotnie wyższe w przypadku działania oby tych kancerogenów jednocześnie.

Azbest powoduje: pylicę azbestową (azbestoza), fibrozę (zwłóknienie nabłonka układu pokarmowego), nowotwory płuc, nowotwory krtani i innych części układu oddechowego, międzybłoniaki opłucnej, międzybłoniaki otrzewnej.

Azbestoza (pylica azbestowa rodzaj pylicy płuc)

• Są postępujące w czasie zmiany włókniste w płucach, powstałe w wyniku długotrwałego oddychania powietrzem zanieczyszczonym pyłem azbestu.

• Pylica płuc - stan chorobowy charakteryzujący się rozrostem tkanki włóknistej na skutek drażniącego działania różnorakich czynników pobudzających ten rozrost, rozrastająca się tkanka uciska i ogranicza miąższ płucny i możliwość wymiany gazowej.

• Jest to choroba charakterystyczna dla ekspozycji zawodowej, nie stwierdza się jej w warunkach narażeń środowiskowych.

• Procesy włóknienia przebiegają wolno, wykrywalna jest po ok. 20 latach po ekspozycji na azbest. Rozwija się ona również po zaprzestaniu narażenia na pył.

• Przy ocenie stopnia narażenia na azbestozę ważny jest czas zatrudnienia (ekspozycji zawodowej). Zachorowalność na azbestozę wzrasta proporcjonalnie do czasu narażenia na pył azbestowy. Tab.

• Istnieją także dane, że wiele osób mimo długoletniej pacy w atmosferze zanieczyszczonej pyłem azbestu nie zapada w ogóle na pylicę azbestową. Zatem osobnicza wrażliwość i przebyte choroby maja wpływ na ryzyko zachorowania na azbestozę.

Patogeneza (mechanizm powstania choroby) (istnieją 2 poglądy na patogenezę pylicy i 3 czyli połączenie obu poglądów)

Teoria chemiczna - istotnym czynnikiem wywołującym pylicę azbestową jest rozpuszczanie się pyłu w ustroju i uwalnianie z azbestu związków krzemowych, które wywołują zmiany włókniste w płucach.

Teoria fizyczna - istotnym czynnikiem powodującym włóknienie w tkance płucnej jest mechaniczne, drażnienie działania pyłu azbestowego na narząd oddechowy.

Objawy:

Kaszel, wysychanie w nosie i w gardle, bóle w klatce piersiowej, duszność wysiłkowa, brak apetytu, zmniejszenie ruchomości oddechowej płuc, szmer pęcherzykowy, świsty w płucach.

Międzybłoniak

• Międzybłoniak opłucnej - mesothelioma: Mesothelioma należy do najgorzej rokujących nowotworów, cechuje się niepohamowanym i niekontrolowanym rozrostem.

• Większość tych nowotworów pojawia się w okresie po upływie 30-40 lat od pierwszego kontaktu z azbestem.

• Nowotwór ten stanowi częsty problem diagnostyczny, gdyż niecharakterystyczny obraz kliniczny i radiologiczny oraz podobieństwo do innych nowotworów (gruczolakoraka) w badaniu mikroskopowym często powodują opóźnienie w ustaleniu ostatecznego rozpoznania.

Objawy: Niezależnie od postaci nowotworu najczęstszym objawem klinicznym jest ból w klatce piersiowej. Może mu towarzyszyć duszność, na ogół wynikająca z wysięku do jamy opłucnej. Nierzadko występują kaszel i ubytek masy ciała. W bardziej zaawansowanych stadiach obserwuje się zniekształcenie i unieruchomienie klatki piersiowej po stronie guza.

Krwioplucie

Częstość występowania międzybłoniaka jest prawdopodobnie związana z typem azbestu, natomiast nie stwierdzono związku występowania z paleniem tytoniu. Istnieje ogólna zgodność poglądów co do tego, że ryzyko międzybłoniaka zależy od typu włókna w następującym porządku: krokydolit (najgorszy)> amosyt> chryzotyl (nie wywołuje).

Tab. Okres latencji (okres jaki upływa od momentu narażenia do wystąpienia nowotworu)

Azbestoza >10, rak płuc 20-35, miedzybłoniak 30-40 lat. Liczba zarejestrowanych zachorowań w Polsce w latach 1976 - 2002. 1883, 223,74.

Inicjator czy promotor?

Mechanizm kancerogenezy związanej z azbestem jest w dalszym ciągu niejasny i najbardziej prawdopodobne wydaje się wiązanie siły szkodliwego działania różnych włókien, zarówno z ich właściwościami fizycznymi jak i chemicznymi. Brak aktualnie odpowiedzi na pytanie, czy azbest rozpoczyna, czy ułatwia proces rozwoju raka płuca, a więc czy jest inicjatorem, czy promotorem procesu nowotworowego.

Polska

W 1997 roku weszła ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, zgodnie z którą w Polsce od 1998 roku obowiązuje całkowity zakaz produkcji wyrobów zawierających azbest.

Ze względu na zagrożenie jakie stanowią wyroby z azbestu, powinny być one usunięte ze wszystkich obiektów w Polsce do końca 2032 roku. Rada Ministrów przyjęła program zamierzający do usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest. Program ten ma na celu: oczyszczenie terenu z wyrobów azbestowych, wyeliminowanie negatywnych skutków zdrowotnych, spowodowanie likwidacji oddziaływania azbestu na środowisko, rozpowszechnianie informacji dotyczących zagrożeń powodowanych przez azbest.

Unieszkodliwianie

1. Składowanie

Wyroby zawierające azbest z chwilą usunięcia z miejsca zabudowania staja się odpadami zakwalifikowanymi jako niebezpieczne. Najczęstszym i jak na razie skutecznym sposobem unieszkodliwiania tych odpadów jest ich składowanie. Aktualnie nie ma szczegółowych wytycznych w formie przepisów wykonawczych ustalających zasady wyboru miejsca składowania odpadów zawierających azbest.

Podejmowane natomiast próby unieszkodliwiania na drodze termicznej przyniosły efekty lecz przeszkodą jest wysoki koszt procesu. Przyszłościowym rozwiązaniem problemu z unieszkodliwianiem odpadów zawierających azbest jest destrukcja termiczna w strumieniu plazmy.

2. Mikrofalowa firmy ATON-HT z Wrocławia

Technologia ta polega na zniszczeniu niebezpiecznych włókien azbestowych poprzez ich nagrzewanie energia mikrofalowa. W metodzie tej, eternit lub inne odpady zawierające azbest, po wstępnym skruszeniu (w kruszarce o specjalnej hermetyzowanej konstrukcji), mieszane są z niewielkimi ilościami substancji wspomagającej i wprowadzane do komory reaktora mikrofalowego. Umieszczone na ścianach reaktora promienniki mikrofalowe połączone są z generatorami mikrofal i emitują skoncentrowane wiązki mikrofal do materiału, który powoli jest przemieszczany wewnątrz reaktora. Produktem tego procesu jest tzw. atonit, który pozbawiony jest struktury włóknistej. Stanowi on użyteczny produkt, który może być stosowany przede wszystkim w budownictwie, gdyż nie jest toksyczny, nie posiada niebezpiecznych włókien. Stosowany może być jako dodatek do betonów, do produkcji kostek betonowych, w technologiach budowy dróg.

Trwają badania nad przydatnością atonoitu w oczyszczalniach ścieków.

Zamienniki

Sztuczne włókna mineralne. Włókna mineralne wytwarzane przez człowieka zwane też MMMF (Man Made Mineral Fibres) są bezpostaciowymi krzemianami, które są produkowane ze szkła i innych materiałów. Należą do nich: włókna szklane, włókna z bazaltu, włókna wykonane z żużlu, wełna kaolinowa.

Sztuczne włókna mineralne są zwykle większej średnicy niż azbest i są lepiej rozpuszczalne w płynach tkankowych, a zatrzymanie ich w pęcherzykach płucnych jest znacznie mniejsza. Dlatego też uważa się, że zagrożenie zdrowia stwarzane przez te włókna jest mniejsze od azbestu.

---