WYKŁAD II
CZŁOWIEK JEGO BUDOWA
W ciągu życia ludzkiego, wymiary i proporcje ciała człowieka ulegają zmianom. Noworodki mają nieproporcjonalnie dużą głowę - mieści się ona cztery razy w długości ciała, podczas gdy u człowieka dorosłego około 8 razy.
Dużym wahaniom ulega długość kończyn, gdyż przede wszystkim kości długie decydują o wysokości naszego ciała. Wysokość ciała człowieka w wieku około 50 lat jest mniejsza o około 3% od wysokości osiągniętej w wieku lat dwudziestu kilku. Kobiety są o około 7% niższe od mężczyzn i mają inne proporcje ciała.
Wbrew obiegowej opinii o długości kobiecych nóg, to mężczyźni mają dłuższe nogi w stosunku do wysokości ciała, kobiety z kolei dłuższy tułów i szersze biodra.
Większa lub mniejsza wysokość ciała często odpowiada większym lub mniejszym innym wymiarom ciała. Nie jest to jednak reguła, gdyż istnieją różne typy i klasyfikacje budowy ciała - tak zwane somatotypy.
Somatotypy według Kretschmera możemy podzielić na:
- pykniczny - typ szeroki, o zaokrąglonych formach,
z dużą ilością tłuszczu, krępy, przysadzisty,
-leptosomiczny - długi, wąski, wyciągnięty,
-atletyczny - muskularny, o szerokiej klatce piersiowej i ramionach, wąskich biodrach
Somatotypy według Sheldona możemy podzielić na:
-endomorficzny - zawierający najwięcej elementów endomorficznych - kształty okrągłe, okrągła głowa, duży brzuch, ociężałe kończyny dolne i górne, cienkie kostki i nadgarstki, ma skłonności do tycia, duże narządy wewnętrzne,
- mezomorficzny - przewaga kości i mięśni, kwadratowa głowa, szeroki bark i klatka piersiowa, muskularne kończyny z przewagą odcinków dystalnych nad proksymalnymi, minimalna tkanka tłuszczowa, duże serce,
-ektomorficzny - człowiek szczupły o chudej, wydłużonej twarzy, cofnięty podbródek wysokie czoło, wąska klatka piersiowa i brzuch, podłużne serce, długie kończyny, umięśnienie słabo rozwinięte, znikoma ilość tkanki tłuszczowej, dobrze rozwinięty układ nerwowy.
Określenie typu jest najbardziej miarodajne w wieku 25-30 lat.
Antropometria jest działem antropologii zajmującym się technikami pomiarowymi. Możemy w niej wyróżnić:
-osteometrię - zajmującą się pomiarami szkieletu,
-somatometrię - zajmującą się pomiarami ciała żywego człowieka.
W somatometrii z kolei możemy wyróżnić dział zajmujący się pomiarami klasycznymi - głównie statycznymi w pozycji stojącej i wyprostowanej oraz dział zajmujący się pomiarami ciała człowieka podczas wykonywania różnych czynności - antropometria funkcjonalna.
Ważną rolę pełni dział zajmujący się pomiarami kątów segmentów ciała - goniometria.
NARZĘDZIA ANTROPOMETYCZNE
Do pomiarów ciała człowieka używa się różnych przyrządów antropometrycznych. Najczęściej jest to zestaw narzędzi, zawierający: antropometr, cyrkiel kabłąkowy mały i duży, cyrkiel prosty (suwak), taśmy miernicza
I wiele innych narzędzi, głównie wyspecjalizowanych do pomiaru jednej cechy, jak waga do pomiaru masy ciała, fałdomierz służący do pomiarów wielkości fałdów skórno-tłuszczowych, dynamometry - do pomiaru siły, goniometry - do pomiaru kątów lub narzędzia przystosowane do pomiarów tylko jednej części ciała ludzkiego, np. palatometr - do pomiaru wysokości podniebienia. Wraz z rozwojem techniki również do antropometrii wkraczają zaawansowane narzędzia pomiarowe, np. lasery.
Antropometr, składający się z czterech długich elementów (które można ze sobą łączyć) z podziałką milimetrową pręta o łącznej długości 215 cm, oraz z dwóch poprzeczek, z których jedna (stała) znajduje się na końcu pręta, druga zaś (ruchoma) może być przesuwana wzdłuż narzędzia.
Antropometru używa się do zdejmowania zasadniczych wymiarów liniowych, głównie wysokościowych, np. wysokość ciała, barku, łokcia i innych punktów na ciele człowieka.
Cyrkle kabłąkowy mały i duży - służą do pomiarów odległości między punktami położonymi na sferach ciała, których nie można połączyć linią prostą bez przecinania ciała, np. pomiary głowy, szerokości miednicy i innych, a także do pomiarów długościowych i szerokościowych.
Cyrkiel prosty (suwak) - narzędzie służące do zdejmowania pomiarów długościowych, szerokościowych i grubościowych nie przekraczających z reguły 20 cm, np. pomiary ręki.
Taśma miernicza - wykonana z nierozciągliwego materiału, służąca do pomiarów obwodów, np. klatki piersiowej, ramienia, uda i wielu innych.
OSIE I PŁASZCZYZNY
W ergonomii wykorzystuje się wszystkie wyniki pomiarów mających i mogących mieć wpływ na wykonywanie pracy. Wymiary stanowiska pracy, narzędzi powinny być w oczywisty sposób skorelowane z wymiarami pracującego człowieka. Większość ludzi zna swoje podstawowe wymiary - np. wysokość i masa ciała. Pozostałe słabiej lub wcale.
Opisując ciało człowieka przedstawiamy je w postaci pionowej, zwróconej ku nam przodem z rękami opuszczonymi, dłońmi skierowanymi do przodu.
Możemy w ciele ludzkim wyróżnić następujące osie ciała:
pionowe (podłużne) najdłuższa - oś główna, poziome (poprzeczne), strzałkowe (do przodu prostopadle do osi pionowej).
Płaszczyzny ciała ludzkiego można podzielić na:
-strzałkowe - wyznaczone przez osie strzałkowe
i pionowe - to płaszczyzna pionowa przebiegająca w linii pośrodkowej, rozciągająca się w wymiarze przednio-tylnym i podłużnym,
-czołowe - wyznaczone przez osie poprzeczne i podłużne przebiegają równolegle do powierzchni czoła to płaszczyzna pionowa przebiegająca pod kątem prostym do strzałkowej,
-poziome - (poprzeczne) - wyznaczone przez osie poprzeczne i strzałkowe, przebiegają prostopadle do nich) - przebiega poziomo, pod kątem prostym względem płaszczyzn strzałkowej i płaszczyzny czołowej,
-skośne - wszystkie płaszczyzny o przebiegu innym niż wyżej opisane.
OZNACZENIA RUCHU:
Na określenie ruchu stosujemy następujące określenia:
-odwodzenie - ruch kończyny w kierunku od linii pośrodkowej ciała,
-przywodzenie - powrót kończyny do położenia wyjściowego czy też inny ruch w kierunku do linii pośrodkowej ciała (ruch w stronę ciała),
-rotacja - obrót - ruch wokół osi długich kończyn lub kręgosłupa; jeżeli obrót odbywa się w stronę linii pośrodkowej ciała - obrót do wewnątrz; jeżeli obrót odbywa się do boku od linii pośrodkowej - obrót na zewnątrz,
-prostowanie, wyprost - ruch tułowia lub kończyny do tyłu,
-zginanie, zgięcie - ruch tułowia lub kończyn do przodu.
Na określenie ruchu stosujemy również takie określenia, jak:
-zginanie boczne, zgięcie boczne - jeśli tułów ustawiony pionowo zgina się ku bokowi, przy czym osie poprzeczne obręczy kończyn ustawione są równolegle względem siebie,
-obwodzenie - wypadkowa ruchów zgięcia, wyprostu, odwiedzenia i przywiedzenia (ale bez ruchów obrotowych, czyli rotacyjnych),
-odwracanie - gdy ręka skierowana jest powierzchnią dłoniową ku przodowi, przedramię przyjmuje położenie odwrócone; stopa z podeszwą ustawioną przyśrodkowo jest odwrócona (czyli ustawiona w supinacji),
-nawracanie - gdy grzbiet dłoni ustawia się do przodu - przedramię ulega nawróceniu; podeszwa stopy skierowana jest ku bokowi (stopa jest nawrócona, czyli ustawiona w pronacji),
-wysuwanie - ruch do przodu żuchwy, głowy, barków
POMIRY CIAŁA:
Pomiarów ciała dokonuje się przy ściśle określonych ustawieniach ciała.
W przypadku pozycji stojącej - badany stoi, jest wyprostowany, ale naturalny (nie na baczność), głowa ustawiona jest w płaszczyźnie frankfurckiej
W przypadku pozycji siedzącej, badany siedzi, stopy całe oparte, kąt prosty podudzie-uda, siedzisko poziome i płaskie.
Mierzymy zawsze z przodu, z prawej strony badanego (z lewej dokonujemy pomiarów szkieletu).
WYBRANE PUNKTY POMIAROWE NA CIELE CZŁOWIEKA
Punkty pomiarowe na ciele człowieka:
-basis (B),
-vertex (v) - punkt położony w płaszczyźnie pośrodkowej (strzałkowa w osi głównej) w miejscu najwyższym na głowie ustawionej w płaszczyźnie frankfurckiej,
-akromiale (a) - punkt położony najbardziej bocznie
i ku górze na krawędzi zewnętrznej wyrostka barkowego łopatki - służy do pomiaru szerokości barków oraz długości ramienia i kończyny górnej
-radiale (r) - punkt położony najwyżej na górnej krawędzi obwodu stawowego głowy kości promieniowej - służy do pomiaru długości ramienia i przedramienia,
-stylion (sty) - punkt położony najniżej (na szczycie) wyrostka rylcowatego kości promieniowej - służy do pomiaru długości przedramienia.
-daktylion (da) - punkt położony najbardziej dystalnie na opuszce palca ręki (nie brać pod uwagę paznokci) - służy do pomiaru długości ręki i długości poszczególnych palców,
-iliocristale (ic) - punkt najbardziej boczny na grzebieniu biodrowym - służy do pomiaru szerokości miednicy,
-tibiale mediale (ti) - punkt położony najwyżej na brzegu przyśrodkowym kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej - służy do pomiaru długości uda i podudzia
PRZYKŁADOWE POMIARY I ZAPISY
Przykładowe pomiary i ich zapis, których można dokonać wykorzystując opisane na wcześniejszej stronie punkty antropometryczne:
-B-v - wysokość ciała,
-B-r - wysokość łokciowa,
-Sty-da3 - długość ręki (da3 - daktylion 3 palca).
Przy pomiarach wysokościowych w pozycji siedzącej
w zapisie dodajemy "s", np. BS-r - siedzeniowa wysokość łokciowa. Pomiary wykonywane są od poziomu, na jakim badany siedzi (poziomej płaszczyzny siedzeniowej).
POJĘCIE CENTYLA
W opracowaniach wyników pomiarów ciała populacji należy posługiwać się pojęciem centyla.
Według definicji, centyl rzędu p jest to taka wartość Cp, dla której p procent populacji ma wartość danej cechy mniejszą, natomiast pozostała część populacji, czyli (100-p) procent ma wartość cechy większą niż Cp.
Centyle oblicza się z próbki losowej, przy czym, 5 i 95 centyl nazywa się odpowiednio dolnym (C5) i górnym (C95), a 50 centyl medianą (C50). Centyle 5 i 95 nazywane są wymiarami progowymi.
Wymiaru progowego minimalnego, reprezentowanego przez centyl C5, nie osiąga zatem 5% populacji, natomiast poniżej wymiaru progowego maksymalnego, reprezentowanego przez centyl C95 znajduje się 95% populacji.
SIATKI CENTYLOWE
Zebrane dane dotyczące wielkości centylowych przedstawia się na tak zwanych siatkach centylowych.
Pozwalają one np. ocenić stopień rozwoju somatycznego indywidualnych przypadków na tle rówieśników.