„Dobro i zło muszą istnieć obok siebie, a człowiek powinien

dokonywać wyboru”. Jak rozumiesz słowa M. Gandiego?

Odwołaj się do wybranych utworów literackich.

Literatura wszystkich epok, począwszy od czasów najdaw-

niejszych aż po współczesne, ukazuje rozmaite oblicza dobra i zła.

Zauważa ona, że zło niewątpliwie istnieje, ale na szczęście ist-

nieje również dobro.

Biblijne dziesięć przykazań wypisanych na kamiennych tabli-

cach, które Bóg wręczył Mojżeszowi na górze Synaj, stanowiły

i stanowią nadal trzon moralności chrześcijańskiej, zbiór podsta-

wowych praw, wyznaczników co dobre, a co złe.

Najgorszym złem jest niewątpliwie odebranie człowiekowi

życia. Z tą właśnie zbrodnią spotykamy się już również w Świętej

Księdze - Biblii. Lecz odnajdujemy tam także dobro, ukazana jest

bowiem miłość Boga do ludzi, a także miłość człowieka do czło-

wieka. Przypowieści biblijne z kolei analizują ludzkie uczucia

i motywy postępowania, wskazują drogę ku dobru, uczą żyć god-

nie. Zawierają prawdziwe bogactwo wiedzy o psychice człowieka,

obyczajach i wszelkich postaciach dobra i zła.

Nawet literatura antyczna - pogańska - potrafiła odróżnić do-

bro od zła i nazwać to ostatnie po imieniu. Karygodnego czynu do-

puścił się władca Teb, Kreon, z tragedii Sofoklesa pt. Antygona.

Nakazał on zamknąć Antygonę w grocie skalnej, skazując ją tym

samym na powolne konanie. Znalazł się on, co prawda, w sytuacji

skomplikowanej, ponieważ, wydając ten rozkaz, miał na celu dobro

społeczne - chodziło mu o ukazanie zdrajcy Polinejkesa i utrzy-

manie autorytetu władzy. Niemniej wybrał on zło, ponieważ po-

gwałcił odwieczne prawa religijne, prastarą tradycję, która naka-

zywała chowanie zwłok zmarłego członka rodziny.

Jak więc widzimy, literatura od najdawniejszych czasów uka-

zywała trudne ludzkie wybory między dobrem a złem i konsek-

wencje, jakie z nich wynikały. Kreon zrozumiał swój błąd, pojął,

że władca nie ma prawa łamać nakazów boskich, ale było już

za późno. Utracił syna, żonę i został człowiekiem osamotnionym

i przegranym.

Literatura parenetyczna średniowieczna i renesansowa chę-

tnie ukazywała chrześcijańskie wzorce godne naśladowania.

Hołdowały one dobru, życiu poczciwemu, prawości wynikającym

z głębokiej wiary chrześcijańskiej. Do utworów głoszących podo-

bne ideały możemy zaliczyć: Żywoty świętych, kroniki i eposy

rycerskie, Kwiatki św. Franciszka z Asyżu, Żywot człowieka po-

czciwego Reja i inne. Pomagały one człowiekowi w dokonywaniu

właściwych wyborów dobra i odrzucania zła.

Z prawdziwym złem, tkwiącym w człowieku, spotykamy się

w dziełach Szekspira, zwłaszcza w tragedii Makbet. Tytułowego

bohatera dramatu poznajemy w momencie, gdy jest on odważ-

nym i dzielnym człowiekiem, wodzem wojsk biorących udział

w wojnie przeciwko Norwegom, w której wsławił się rycerskimi

czynami. Był wierny swemu królowi, a służbę jemu traktował ja-

ko honor, któremu życie poświęcił. Morderstwo króla było więc

w jego pojęciu najgorsza zbrodnią, czymś, co nie przystoi

prawdziwemu rycerzowi.

Przełomowym momentem w życiu Makbeta stała się chwila,

w której usłyszał przepowiednię czarownic, mówiącą o tym,

że zostanie królem. Od tego momentu staje się człowiekiem żąd-

nym władzy. I choć morderstwo króla napawa go grozą i przera-

żeniem, ulega żonie, zaś tak naprawdę sam wybiera zło, aby za-

spokoić swoje ambicje. Królobójstwo staje się pierwszym ogni-

wem dalszych zbrodni. Z drogi zła nie ma już więc odwrotu.

Wiliam Szekspir, znakomity znawca ludzkich dusz, ukazuje

w tym utworze, jak wybór zła pociąga za sobą kolejne zbrodnie

i jak dobry człowiek przeistacza się w mordercę, całkowicie poz-

bawionego instynktu moralnego.

Literatura romantyzmu pierwsza ukazała dwuznaczność czy-

nów uznawanych powszechnie za złe i dobre, i w związku z tym

problemy trudnych wyborów moralnych swoich bohaterów. Kon-

rad Wallenrod zdradza Krzyżaków: kłamie, oszukuje, morduje,

ale wszystko to czyni przecież dla własnej ojczyzny, której poś-

więca całe swoje życie. Podobnie postępuje Kordian z dramatu

J. Słowackiego, który zamierza zabić cara - ciemiężcę polskiego

narodu, ale jednocześnie jego króla.

Jeszcze inaczej możliwości dokonania wyboru przez człowie-

ka pomiędzy dobrem i złem widzi poeta młodopolski J. Kasprowicz

w Hymnach. Nie chce on pogodzić się z tym, że choć Bóg sam

stworzył zło, a człowieka skazał na grzech, w przyszłości będzie

go z tego właśnie rozliczał.

Zofia Nałkowska w swojej znakomitej międzywojennej powie-

ści pt. Granica stawia zasadnicze pytania - gdzie kończy się błąd

popełniany przez człowieka, a rozpoczyna czynienie zła innym?

Dla niej bowiem zło niewątpliwie łączy się przede wszystkim

z krzywdą uczynioną innemu człowiekowi czy ludziom.

Problem ten przedstawia na przykładzie dziejów głównego

bohatera swojej powieści, Zenona Ziembiewicza. Podkreśla ona,

że jej bohater od najmłodszych lat wyrastał w domu, który cecho-

wał się zakłamaniem moralnym. Zenon nie chciał zaakceptować

dwuznaczności moralnej panującej w Boleborzy, ale z biegiem

lat zaczął postępować podobnie jak ojciec. Krok po kroku, nie-

zauważalnie rezygnował ze swoich moralnych zasad, gdyż waż-

niejsza była dla niego życiowa wygoda czy osiąganie korzyści

materialnych. Najpierw pisze więc tendencyjne artykuły dla cza-

sopisma „Niwa”, później, będąc redaktorem tej gazety, staje się

potulnym narzędziem w rękach wpływowych ludzi miasteczka,

w końcu, jako prezydent, zezwala na akcję zbrojną przeciwko

strajkującym robotnikom.

Podobnie postępuje w życiu osobistym. Usprawiedliwiając

się na każdym kroku, krzywdzi zarówno żonę Elżbietę, jak i Ju-

stynę.

W trakcie rozmowy z mężem Elżbieta stwierdza, że są w ży-

ciu pewne niewidzialne granice, których jednak przekroczyć nie

wolno, gdyż wtedy przestaje się być człowiekiem:

Chodzi o to, że musi coś przecież istnieć!

Jakaś granica, za którą nie wolno przejść,

za którą przestaje się być sobą.

Nałkowska ukazuje w swojej powieści, że właśnie Ziembie-

wicz przekroczył tę granicę, zwykłej ludzkiej uczciwości wobec

drugiego człowieka, granicę etyczną. Skrzywdził swym egoistycz-

nym postępowaniem dwie kochające go kobiety, zniszczył ich ży-

cie oraz własne.

Jak widzimy, literatura ukazywała różne oblicza zła i dobra

oraz związane z tym trudne wybory. Niekiedy zło płynęło z żą-

dzy władzy, tkwiącej w człowieku, często jednak z egoizmu

i braku odpowiedzialności.

Pomimo iż w literaturze odnajdujemy tak wielu bohaterów,

którzy wybierają zło, to są również i tacy, którzy zasługują na naj-

wyższe uznanie.

Główny bohater powieści Alberta Camus Dżuma, dr Rieux,

żyje w okropnych czasach - straszliwej zarazy, która symbolizuje

wszelkie zło. Wybiera on jednak aktywną, bohaterską postawę,

uosabia szlachetność i uczciwość. Wartości, w które wierzy,

to przede wszystkim przyjaźń i miłość. Jest on lekarzem z powo-

łania. Dobrowolnie wziął na siebie obowiązek walki z zarazą,

ponieważ złożył przysięgę Hipokratesa i uważa swoje postępowa-

nie za coś oczywistego. Ma poczucie odpowiedzialności za innych

i stara się czynić dobro w tym „morzu” zła, jakie go otacza.

Z domu wyniósł przeświadczenie, że praca i obowiązek to nie

ciężar życiowy, ale coś, co powinno charakteryzować istotę ludzką.

Dla doktora dżuma to wróg numer jeden i dlatego podejmuje z nią

walkę, nie licząc się z własnymi siłami. Zdaje sobie sprawę,

że wielu chorych mieszkańców miasta potrzebuje jego pomocy

i dlatego pracuje w miarę swoich możliwości jak najlepiej.

Dżuma symbolizuje w powieści Camusa zło jako takie. Może

ono zaatakować ludzi zawsze i wszędzie. Ale jednocześnie autor

ukazuje, że w takich skrajnych sytuacjach, jak zaraza czy woj-

na, ujawnia się również dobro, takie jak chociażby zwykła ludzka

solidarność, która chroni przed dominacją tegoż zła.

---