32. Dramat w okresie pozytywizmu i Młodej Polski ( na tle dramatu europejskiego)

A. Dramat okresu pozytywizmu

Z myślą o inscenizacji. Słynny warszawski pod dyrekcją Siergieja Muchanova i krakowski - Stanisława Koźmiana.

Nie był rozwijany ze względu na przenoszone z powieści zasady werystyczne. Miał być jednocześnie dydaktyczny i rozrywkowy.

Bardziej surowa cenzura. Większe ograniczenia ze strony opinii publicznej. Wiele utworów pozostało zamkniętych w szufladach (m.in. Norwida).

Felicjan Faleński - poetycka synteza współczesności - Tańce śmierci (romantyzm, fantazja dramatyczna, wielogatunkowa mozaika społeczna)

Andrzej Edward Koźmian - temat powstań narodowych Rok 1846; rabacja chłopska, plebejscy rewolucjoniści

Leonard Sowiński - powstanie styczniowe - Na Ukrainie. Bohaterskość, odwaga, wrogość chłopstwa z Ukrainy. Postać wiążąca to student, syn chłopski i Ukrainiec

Ludwika Broel-Plater - Dramat bez nazwy [w:] „Przeglądzie Polskim” 1875; atakuje lekkomyślność czerwonych, gloryfikuje tradycję powstańczą

Aureli Urbański - cykl dramatyczny Na poddaszu, Pod kolumną Zygmunta, Dramat jednej nocy; egzaltacja solidarności patriotycznej.

Pogranicza komedii i farsy.

- niedługi odcinek czasowy

- wnętrze mieszkalne

- zbiorowe sceny balu

- 4-5 aktowe, jednoaktówki, monologi

A. Fredro - dramaty pisane w latach 50., w druku i na scenie 1876-1880; bezpretensjonalne farsy: Z Przemyśla do Przeszowy, Świeczka zgasła; komedia charakterów: Ostatnia wola; obrazek dramatyczny: Teraz

J. A. Fredro - farsy: Drzemka pana Prospera (1866), Posażna jedynaczka (1868), Oj, młody, młody (1883)l; zwykle środowisko mieszczańskie, skonwencjonalizowane

-jaskrawość i trywialność

-stereotypowe postaci

-konwencjonalizacja świata

J. Bliziński, M. Bałucki:

-bliskość fredrowskich tradycji

-bohaterowie to przedstawiciele starszego pokolenia lub źle dobrane małżeństwa

-miłość z przeszkodami

-zmiana obiektu miłości

-grupa jednolita

-wyolbrzymienia

-oszustwo i plotka

J. Bliziński - Imieniny (1860), Przezorna mama (1871), Szach i mat (1886), Marcowy kawaler (1873), Pan Damazy (1877), Rozbitki (1881)

J. Wieniawski - Myszy bez kota (1894)

- łagodna krytyka wad szlacheckich (tak łagodna, że w niektórych momentach przechodzi w aprobatę)

M. Bałucki -

Polowanie na męża (1865), Sąsiedzi (1880), Komedie z oświatą (1877)

- średniozamożni mieszczanie,

- snobizm arystokracji

Nowy dziennik (1887)

- demoralizacja dziennikarstwa

Szwaczki (1897)

- dekadentyzm

Emancypowanie (1873), Sprawa kobiet (1896)

- emancypacja kobiet

Grube ryby (1881), Dom otwarty (1883), Klub kawalerów (1890)

- starsi panowie

- małżeństwo

F. Szober - Podróż po Warszawie (1876)

S. Dobrzański - Żołnierz królowej Madagaskaru (1879)

R. Ruszkowski - Mąż z grzeczności (1885)

C. K. Norwid - komediodrama: Aktor; fantazja: Za kulisami; biała komedia: Pierścień Wielkiej Damy

Twórcy jednoaktówek: Z. Mellerowa, Wł. Koziebrodzki

Twórcy monologów: K. Junosza, M. Gawalewicz

Komedia społeczna

Wzór: E. Augier, A. Dumas (syn), V. Sardou.

A. Rozwój w latach 70.

Odpowiednik powieści tendencyjnej.

Sfera klas panujących i inteligencji, nigdy ludowe.

Dramatyzm i sentymentalizm.

Konflikt: pieniądze - prestiż - miłość.

Cele dydaktyczne.

Zawikłana fabuła utrzymująca w napięciu.

Oszustwa, szantaże, intrygi.

Składniki podporządkowane fabule.

Akt 1. - EKSPOZYCJA, ZAWIĄZANIE WĘZŁA DRAMATYCZNEGO

Akt 2., 3., 4., - PERYPETIE

Akt 5. - ROZWIĄZANIE KONFLIKTU, FINAŁ

W akcie przedostatnim scena zbiorowa i punkt kulminacyjny.

E. Lubowski

Z. Sarnecki

K. Zalewski (zwany polskim Sardou)

- krytyka majątku, zbytków, prestiżu: Epidemia (J. Narzymski), Febris aurea (Z. Sarnecki), Gonitwy (E. Lubowski)

- ataki na arystokrację, przesądy i mieszczański snobizm, tytuły rodowe: Przesądy (E. Lubowski), Z postępem (K. Zalewski)

- Żydzi, pesymistyczne: Żyd (E. Lubowski), Żyd (A. Asnyk)

- ideały pracy organicznej, użytecznej, uczciwej,

- zakłamanie klerykalnych konserwatystów

- bankructwo życiowe

- salonowe intrygi: Zemsta pani hrabiny (Z. Sarnecki),

- plotkarze i oszczercy, obłudni egoiści: Przyjaciele Hioba (A. Asnyk)

B. Rozwój w latach 80.

Osłabienie krytyki zachłanności materialnej

Konflikt arystokracji i mieszczaństwa

Transakcje małżeńskie

Arystokracja a mieszczaństwo

Postulat asymilacji, obowiązki Żydów: Friebe, Górą nasi (K. Zalewski), Bracia Lerche (A. Asnyk)

Tematyka polityczna: Osaczony (E. Lubowski), Na jedną kartę (H. Sienkieiwcz), Słonecznik (Z. Sarnecki)

A. Świętochowski - (pseud. Władysław Okoński), jak u Dumasa - uniwersalne problemy, miłość fizyczna prowadząca do moralnego upadku, np. Piękna (1878). Przeciwko antyhumanistycznym nakazom religii - Ojciec Makary (1876). Słynna trylogia: Ojciec Makary, Aurelia Wiszar, Regina;

Druga połowa lat 80.

Nowe pokolenie (S. Rzewuski, G. Zapolska, M. Jasieńczyk, A. Mańkowski, A. A. Konar).

- technika Dumasowska

- naturalizm

- wpływ Ibsena i Sudermanna

- próby porzucenia konwencji werystycznej

- często w podtytułach: dramat

- pesymistyczna wymowa całości

- majątek na planie dalszym

- namiętności osobiste: Jakub Warka D. Zgliński,

- patriotyzm i antyugodowość: Urocze oczy Z. Sarnecki

- warianty „cudzołóstwa”: Hrabina Sylwia A. Konar, Chwast J. Bliziński, Prawa serca K. Zalewski, Lena M. Jasieńczyk

- samodzielność kobiet: Doktor Faustyna S. Rzewuski,

- zdrada małżeńska: Przyjaciółka żon E. Lubowski

- naturalizm: G. Zapolska

- tematyka ludowa: Świat się kończy J. Kasprowicz

Dramat historyczny

- treści legendarne i mitologiczne

- twórcy: A. Małecki, K. Szajnocha, J. Szujski, M. Romanowski, C. K. Norwid, M. Konopnicka,

- pozytywistyczne treści ideowe

- życie polityczne i obyczajowe Polski (XVI-XVII w.)

- motywy ze starożytności

- epigonizm

- postać synkretyczna

- luźna konstrukcja biograficzna

- wprowadzenie wielu scen zbiorowych

- rozlewna retoryka

- wierność historyczna

- unikanie rażących anachronizmów

- tonacja podniosła

- podbudowa erudycyjna

J. Szujski - Pan Twardowski, Martyna Mniszkówna, Śmierć Władysława IV

→tragizm o wymiarze uniwersalnym

→tragizm namiętności miłosnej

→tragizm męstwa i szlachetności

- prawidłowości historii i rola jednostki: Kleopatra i Cezar C. K. Norwid, Syn Gwiazdy, Ataulf F. Faleński

- narodowa dydaktyka: Pan Twardowski, Zborowscy, Kopernik, Długosz i Kallimach J. Szujski

- odniesienia do teraźniejszości: Aspazja A. Świętochowski

Dramat pseudohistoryczny

- narzędzie dyskusji ideologicznej

- ruch socjalistyczny

- manifesty ewolucji: Tragedia myśli A. Nossig

- mitologia: Prometeusz i Syzyf M. Konopnicka

- wizja dziejów ludzkości: Duchy Świętochowski

- komedie historyczne: Król Don-Żuan A. Bełcikowski

Komedie historyczne

- Panie Kochanku, Radziwiłł w gościnie J. I. Kraszewski,

- Adam Śmigielski J. Szujski

Dramat ludowy

- ludowa tematyka i ludowy odbiorca

- motywy chłopski, ale odbiorcami mogła być również biedota miejska

- rozrywka i widowisko

- melodramatyzm, farsa, sielankowość, rubaszny humor, komizm sytuacyjny, sensacja i groza

- wstawki wokalne i baletowe

- gwara, zwłaszcza mazurzenie

- miejsce akcji: wieś galicyjska

- sprzeciw wobec wyzysku przez Żydów i lichwiarzy

- problem wychodźstwa i wykupywania ziemi: Emigracja chłopska W. L. Anczyc, Wspólne winy J. K. Galasewicz

- rzemieślnicy i drobnomieszczaństwo: Biedni L. Świderski

- melodramat sensacyjny: Walki o córkę P. Kośmiński

- przeróbki utworów powieściowych: Chata za wsią, Bene nati

- wieś wołyńska: Małaszka, miasto: Kaśka Kariatyda, G. Zapolska,

- Śląsk: Sąsiedzi na granicy K. Miarka

- satyra obyczajowa: Bogata wdowa P. Kołodziej

- tematyka historyczna: Przeor Paulinów E. Bośniacka, Kościuszko pod Racławicami W. L. Anczyc, Kiliński M. Bałucki

- melodramat pozahistoryczny: Gwiazda Syberii L. Starzeński, Sybir G. Zapolska

- fantastyczne: Boruta B. Grabowski, Szklana góra Z. Sarnecki, Korona Lechów A. Bełcikowski

A. Dramat okresu Młodej Polski

1890-1900

dramat realistyczno - naturalistyczny

dramat rodzinny i wczesne dramaty Gabrieli Zapolskiej

twórcy:

- Emil Zola

- Arno Holza

- Johannes Schlaf

Sekundestil - dialogi stanowiące kopię mowy potocznej

Dramat naturalistyczny

- reakcja na sztuczność i konwencjonalność

- analiza psychologiczna i fizjologiczna

- autentyczne środowisko

- unikanie dydaktyki, intrygi

- upraszczanie fabuły

- wykluczenie kwestii „na stronie”

- rezygnacja z monologu

twórcy:

→Emil Zola

→Henry Beque

→Gerhart Hauptmann

→August Strindberg

→Maksym Gorki

→Henryk Ibsen (Dom lalek, Podpory społeczeństwa, Dzika kaczka)

- tematyka chłopska:

→Emil Zola Ziemia

→Gerhart Hauptmann Przed wschodem słońca

- obrona ziemi przed wywłaszczeniem

- faworyzowanie chłopa przez Ligę Narodową

- ruch ludowy w Galicji

- pisarze pochodzenia chłopskiego (Kasprowicz, Orkan)

- chłopskie dramaty rodzinne:

→Jan Kasprowicz Świat się kończy

→Sewer Maciejowski Marcin Łuba

→Władysław Orkan Skąpany świat

→Gabriela Zapolska: wieś - Małaszka, mieszczaństwo - Kaśka Kariatyda, Żabusia, robotnicy - W Dąbrowie Górniczej, inteligencja - Tamten, Żydzi - Matka Szwarenckopf

Innowacja w dramacie realistyczno - naturalistycznym: Jan August Kisielewski:

- mieszczańska rodzina: W sieci, Karykatury, Ostatnie spotkanie

- spotkanie mieszczaństwa z przedstawicielem sfery artystycznej

- artyści stają się filistrami

- krzywe zwierciadło, satyry, ostra prezentacja środowiska młodzieżowo-artystycznego

- poetycka proza i dramat poetycki

- parodia

- rozszerzenie didaskaliów o szczegółowy opis (np. guzików)

- postać narratora-konferansjera

W stronę dramatu poetyckiego.

Formy pośrednie: dramat realistyczno-nastrojowy i realistyczno-fantastyczny.

- problematyka ogólnoludzka

- człowiek w obliczu spraw ostatecznych

- poszukiwanie ogólnych prawd

- metafora, symbol, mit

- luźna kompozycja, rozbudowane didaskalia

- wpływ Maeterlincka

→Kazimierz Przerwa-Tetmajer Sfinks

- dramaty statyczne, wielowarstwowa symbolika

→Lucjan Rydel Matka

→Maciej Szukiewicz Kwiat pleśni

→Jan A. Kisielewski Sonata

→Władysław Orkan Ofiara

- niepisane wierszem

- nie są oparte na działaniu

- świat realistyczny i nadprzyrodzony

→Lucjan Rydel Zaczarowane koło

→Andrzej Niemojewski Rokita

→Jan Kasprowicz Na wzgórzu śmierci

1890-1900

dramat realistyczno-symboliczny

Stanisław Przybyszewski

→Dla szczęścia

→ Śnieg

→ Matka

- szczegóły scenograficzne

- podanie imienia i nazwiska

- główna akcja dotyczy przeżyć psychicznych

- konflikt popędów płciowych i prawa moralnego

- determinizm

- kara związana ze świadomością winy

- mechanizm przeciwieństw

- konflikty wewnętrzne, projekcja wewnętrznych przeżyć

- aura nieskończoności, niezwykłości, śmierci, przeznaczenia

- hipertrofia słowa

- człowiek zabawką w rękach instynktów

- popęd seksualny a prawo moralne

- poetyka krzyku

Stanisław Wyspiański

- wpływ Maeterlincka, Wagnera (muzyka, słowo, gest), tragedii antycznej, Dziadów

- kult sztuki i jej autonomii

→Klątwa

→Sędziowie

→ Wesele

→ Wyzwolenie

→Akropolis

­- współczesne realia

- łączy malarstwo, rzeźbę, mit

- fascynacja dziedzictwem kulturowym

- sztuka to związek z czynem to sfera wolności

- historię przedłuża czyn

- niechęć do wojny, obsesja krwi: Noc Listopadowa

- zjawiska nigdy nie są całkowicie dobre albo złe

- filozofia Nietzschego

- przezwyciężyć dekadentyzm

- tragizm ludzkiego losu: Achilles, Powrót Odysa

- technika symboliczna

- teatr jako świątynia Duszy

- maksymalizm, monumentalność

- dbałość o dekoracje, stroje, mimikę, gesty

- didaskalia stopione z tekstem właściwym

- sztuka pisana wierszem

- myślenie za pomocą obrazów

- symbole: róg, chochoł, dzwony, młot, pochodnie, krzyż, krew, ogień

- muzyka organizuje warstwę słowną

- zgrzytliwe dysonanse

- walka z drugim „ja” (dialog z maskami)

dramat symboliczno-alegoryczny

- 1900-1907 - dramat poetycki

→Leopold Staff

→Jan Kasprowicz

→Maria Wolska

→Amelia Hertzówna

- opozycja materializmu do świata ideałów

→J. Żuławski Eros i Psyche

→S. Przybyszewski Odmienna baśń

- baśń, misterium, moralitet

→L. Staff Skarb

- tragiczna egzystencja, tajemnica, milczenie

- symbolika ślepoty

- średniowieczna mniszka, próba ucieczki, potrzeba swobody

→E. Leszyński Jolanta

→M. Wolska Swanta

­- zapomnienie o śmierci i choć chwilowy zachwyt nad życiem i słońcem

dramat ekspresjonistyczny

Tadeusz Miciński

→ Kniaź Patiomkin

→ W mroku złotego pałacu

→Marcin Łuba

- ostre wartości estetyczne

- rosiczka pożera kochanka, ścięta głowa szatana

- dramat grozy, elementy okrucieństwa

- chęć osiągnięcia jedności przeciwieństw

- penetracja własnego poznania

- psychizacja i wizyjność

- techniki orientalne

próba wprowadzenia groteski

Karol Irzykowski

→Zwycięstwo

→Dobrodziej złodziei

- brak patosu i nastroju

- brak aluzji narodowych

- brak tragizmu

- nieprzekładalność sztuki na język dyskursywny

- satyra na układy społeczne

- pochwała śmiechu

dramat realistyczno-naturalistyczny

tematyka rodzinno-obyczajowa oraz narodowa i rewolucyjna

→Gabriela Zapolska

- stosunki ludzkie „tu i teraz”

- minimalizm

- demaskowanie

- prawdopodobieństwo, typowi przedstawiciele swojego środowiska (Moralność Pani Dulskiej 1907)

- język gestów, sceniczność

→Włodzimierz Perzyński

- mieszczaństwo

- Lekkomyślna siostra, Aszantka, Szczęście Frania

- spadek, „kupowane” małżeństwom perypetie erotyczne

problematyka narodowa

→S. Wyspiański Wesele

- konwencja zbliżona do realistycznej

- tematyka martyrologiczna

→ G. Zapolska Tamten (1898), Sybir (1903), Car jedzie (1902)

→J. Żuławski Dyktator (1903)

→L. Rydel Na zawsze (1903), Bodenhein (1907)

→K. Tetmajer Rewolucja (1906)

1907-1914

- podjęcie działalności w obliczu dziedzictwa Wyspiańskiego: Stefan Żeromski Grzech (1897), Róża (1909)

- analiza społeczeństwa polskiego, problem niepodległości, apoteoza polskiego bohatera

- literatura jako sumienie narodu

- bohaterowie i zdrajcy

- akt demaskacji: nagość i maska

- zburzony nastrój solidarystycznej zgody

- żadna ideologia nie jest czynnikiem spajającym naród

dramat historyczny

- historia to tło, maska cenzury

- włoskie odrodzenie

→J. Nowaczyński Biała gołąbka

→J. Żuławski La Bestia

- czasy starożytne

→T. Konczyński Demostenes

→W. Grubiński Diogenes z Synopy

- dramaty czasów przedhistorycznych

→S. Wyspiański Legenda I, Legenda II

→M. Wolska Swanta

- historia okresu przedrozbiorowego

→ L. Rydel Zygmunt August

- powstanie listopadowe i styczniowe

→J. Żuławski Dyktator

- reforma dramatu przez Adolfa Nowaczyńskiego: drobiazgi i wiedza źródłowa z epoki, nie chce wprowadzać fikcyjnych bohaterów, silne indywidualności, awanturnicy, literaci i artyści

→Bóg wojny

→Epizod napoleoński z zimy 1812-go

→Wielki Fryderyk

dramat poetycki

- tajemnice ontologiczno-epistemologiczne

- ludzka psychika

- pragnienie intensywnych przeżyć

- nakaz wewnętrznego heroizmu

→T. Miciński W mrokach złotego pałacu, czyli Bazillisa Teofanu

→Karol Hubert Rostworowski Judasz z Kariothu

→L. Staff Wawrzyny, Igrzysko

→L. Żuławski Gród serca

dramat realistyczny

→G. Zapolska

→W. Perzyński

→L. Staff

→Tadeusz Rittner W małym domku, Głupi Jakub

- próby badania ludzkiego charakteru

- zakładanie masek nawet wobec siebie

- wątła granica między triumfem a degradacją

- naturalizm i symbolizm

- elementy humoru i tragedii

1814-1918

→S. Przybyszewski Miasto

→K. Tetmajer Judasz

→J. Kasprowicz Sita

→K. H. Rostworowski Kajus Cezar Kaligula

→T. Czyżewski Śmierć Fauna

→L. H. Morstn

Teatr europejski:

lata 60.

Meiningeńczycy, teatr i zespół założony w 1860 w małej niemieckiej miejscowości Meiningen przez księcia Jerzego II, który sam kierował tą sceną i finansował ją. W doborze repertuaru zrezygnował z oper i wszystkie wysiłki skierował na dramat, wystawiany bardzo bogato i ze znakomitym wyczuciem plastycznym. Wspomagała go aktorka Ellena Franz, którą później poślubił.
Każdy spektakl przygotowywano długo i starannie. M. występowali w całej niemal Europie. W zakresie inscenizacji największą rolę odegrał Ludwig Chronegk, a w zespole znajdowali się tacy aktorzy jak: Josef Kainz, Max Grube czy Amanda Linder. Teatr istniał do 1908.

lata 80.

Théâtre Libre, teatr utworzony w Paryżu przez A. Antoine'a, działający w latach 1887-1896. Jego programowym założeniem był skrajny naturalizm, ujawniający się m.in. w inscenizacjach dramatów H. Ibsena, G. Hauptmanna, A. Strindberga.

Teatr miał walczyć z rutyną i komercjalizmem, otwierając drogę debiutom i nowej dramaturgii zwycięskiego naturalizmu, któremu przewodził w literaturze E. Zola.

Antoine zmierzał do osiągnięcia na scenie pełnej złudy autentyczności (tranche de vie);

Do tej naturalistycznej scenografii dostosowano oczywiście odpowiednią grę aktorską; zachowanie „codzienne”, zrywające z patosem, deklamacyjnością dykcji i teatralnością jako właściwościami potępionego stylu romantycznego.

Théâtre d'art - założony w 1890 r. przez Paula Forta; po trzech latach został on przemianowany na „Théâtre de l'Oeuvre” (Teatr Sztuki) - za czasów kierownictwa Lugné-Poëgo. Grano więc zasadniczo autorów symbolistów, jak Maeterlinck, d'Annunzio, Rimbaud, Ibsen, stosując do ich poetyki styl sceniczny. Oprócz symbolistów startowali tu sławni później autorzy francuscy, jak Cruel, Porto-Riche, Salacrou i Claudel, nie mówiąc o autorach obcych.

Uważa się, że Meiningeńczycy i teatr Antoine'a zapoczątkował wielką reformę teatru.

Wielka reforma teatru: całokształt gruntownych przemian w teatrze europejskim na przełomie XIX i XX w. postulujących uznanie teatru za sztukę samodzielną i przyznających reżyserowi rolę twórcy teatru - inscenizatora.

→Edward Gordon Craig

→Adolf Appia

→Georg Fuchs

→K. S. Stanisławski

→S. Wyspiański

- wyzwolenie sztuki spod nadmiernych wpływów literatury i malarstwa

- zerwanie z tzw. gwiazdorstwem aktorskim, preferowano grę zespołową, podporządkowaną wizji reżysera-inscenizatora, głównemu twórcy widowiska i znawcy teatru

- w ramach reformy teatru wyodrębniły się w teatrze takie kierunki jak naturalizm i symbolizm. Reforma wywarła ogromny wpływ na rozwój współczesnej sztuki teatralnej

MChAT, Moskowskij Chudożestwiennyj Akadiemiczieskij Tieatr, Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki ZSRR im. M. Gorkiego, założony w 1898 przez W.I. Niemirowicza-Danczenkę i K.S. Stanisławskiego pod nazwą Teatr Artystyczny.

W inscenizacjach początkowo dominowała staranność w opracowaniu wszystkich elementów scenicznych (naturalizm). Znaczące premiery m.in.: Car Fiodor A.K. Tołstoja, Mewa i Wiśniowy sad A. Czechowa, dramaty W. Szekspira jak Juliusz Cezar czy Otello.

Władimir Niemirowicz-Danczenko (1858-1943), rosyjski reżyser, reformator teatru. W 1898 założył wraz z K. Stanisławskim Teatr Artystyczny w Moskwie, przy którym w 1919 otworzył Studio Muzyczne (od 1926 Teatr Muzyczny jego imienia).
Zasługą jego było wprowadzenie do teatralnego repertuaru dramatu modernistycznego, inscenizacji dramatów M. Gorkiego, A. Czechowa, adaptacji prozy F. Dostojewskiego, L. Tołstoja. Zajmował się także reżyserią operową oraz pracą pedagogiczną.

Stanisławski Konstantin Siergiejewicz, właściwie Konstantin Siergiejewicz Aleksiejew (1863-1938), aktor rosyjski, reżyser, teoretyk i wybitny reformator teatru. W 1898 wspólnie z W.I. Niemirowiczem-Danczenką założył Teatr Artystyczny w Moskwie (MChAT), w którym był reżyserem i aktorem. Twórca nowej metody pracy aktora nad rolą, polegającej na budowaniu prawdy psychologicznej itp. poprzez "odpominanie" drobnych przeżyć, obserwowanie zdarzeń itd., i wykorzystywanie tego materiału w procesie kształtowania postaci. Sposób pracy, początkowo zwany „metodą”, później systemem Stanisławskiego, wymagał zarazem ogromnej dyscypliny twórczej i zawodowej. Autor licznych prapremier dramatów A.P. Czechowa (Mewa, Trzy siostry, Wujaszek Wania) i M. Gorkiego (Mieszczanie, Na dnie), a także inscenizacji dramaturgii klasycznej i modernistycznej.

Richard Wagner (1813-1883), kompozytor niemiecki. Wybitny przedstawiciel niemieckiej muzyki neoromantycznej, zreformował operę rozwijając gatunek dramatu muzycznego i realizując nowatorską koncepcję dzieła syntetycznego (Gesamtkunstwerk), w którym słowo i muzyka pochodzące od jednego twórcy łączą się w integralny dramat sceniczny, przy czym orkiestra symfoniczna pełni rolę komentatora tekstu dramatycznego. Koncepcję tę opisał w pracy Opera i dramat (1851, wydanie polskie 1907). W konstrukcji muzycznej dramatów istotne znaczenie miała siatka motywów przewodnich, symbolizujących postaci utworu, idee i uczucia. Dokonał także rozszerzenia składu orkiestry symfonicznej. Jego nowatorska twórczość znalazła szeroki oddźwięk wśród kompozytorów następnych pokoleń. Ważniejsze pisma: Sztuka i rewolucja (1849, wydanie polskie 1904), Zukunftmusik (1860).

Konstantin Siergiejewicz Aleksiejew (1863-1938), aktor rosyjski, reżyser, teoretyk i wybitny reformator teatru. W 1898 wspólnie z W.I. Niemirowiczem-Danczenką założył Teatr Artystyczny w Moskwie (MChAT), w którym był reżyserem i aktorem.

Twórca nowej metody pracy aktora nad rolą, polegającej na budowaniu prawdy psychologicznej itp. poprzez "odpominanie" drobnych przeżyć, obserwowanie zdarzeń itd., i wykorzystywanie tego materiału w procesie kształtowania postaci.

Wybitny aktor i pedagog teatralny. Założyciel (1918) Studia Operowego przy Teatrze Wielkim w Moskwie, przekształconego później w Teatr Operowy im. K.S. Stanisławskiego. Autor prac: Moje życie w sztuce (1925, wydanie polskie 1954), Praca aktora nad rolą (1948, wydanie polskie 1954).

Henryk Ibsen - najwybitniejszy twórca norweskiego teatru narodowego. W pierwszym okresie dramaty pod wpływem romantyzmu duńskiego, np. Catilina (1850). Następnie sztuki nawiązujące do historii i starych legend norweskich, jak Pani zamku Östrot (1854, wydanie polskie 1902), Rycerze Północy (1858, wydanie polskie 1902), Pretendenci do tronu (1863, wydanie polskie 1901). Niedoceniany przez rodaków i zniechęcony, 1864-1891 przebywał za granicą. Światową sławę przyniosły mu dwa poematy dramatyczne: Brand (1866, wydanie polskie 1903) i Peer Gynt (1867, wydanie polskie 1910). W serii dramatów obyczajowych poddał bezwzględnej krytyce mieszczańskie obyczaje i moralność, np. Podpory społeczeństwa (1877, wydanie polskie 1899), Dom lalki (1879, wydanie polskie 1882 pt. Nora), Upiory (1881, wydanie polskie 1891), Wróg ludu (1882, wydanie polskie 1891), Dzika kaczka (1884, wydanie polskie 1897 pt. Cyranka), Hedda Gabler (1890, wydanie polskie 1899). W niektórych dramatach pojawiają się tendencje naturalistyczne lub mistyczne, np. Rosmersholm (1886, wydanie polskie 1898), Mistrz Solness (1892, wydanie polskie 1893, w kolejnej edycji pt. Budowniczy Solness), a także symbolistyczne.

Maurice Maeterlinck - belgijski pisarz tworzący w języku francuskim. Nagroda Nobla 1911. Od 1937 członek belgijskiej Królewskiej Akademii Literatury. 1947 prezes międzynarodowego PEN-Clubu. Wybitny przedstawiciel symbolizmu europejskiego. Wywarł duży wpływ na Młodą Polskę, szczególnie w dziedzinie teatru. Od 1896 mieszkał w Paryżu. Debiutował 1889 zbiorem wierszy Les serres chaudes, następnie opublikował w 1894 tomik Douze chansons (przekłady polskie w Utworach lirycznych, 1938). Międzynarodowy rozgłos zyskał jako autor dramatów, m.in.: Intruz (1890, wydanie polskie 1902), Ślepcy (1891, wydanie polskie 1902), Peleas i Melisanda (1893, wydanie polskie w Wyborze pism dramatycznych 1894), Błękitny ptak (1909, wydanie polskie 1913). Szkice o charakterze poetycko-filozoficznym, powołujące się na różne zjawiska z życia przyrody, np. Życie pszczół (1901, wydanie polskie 1903), Inteligencja kwiatów (1907, wydanie polskie 1922), Życie mrówek (1930, wydanie polskie 1931). Do wątków zawartych w jego dramatach sięgali chętnie kompozytorzy, np. C. Débussy (opera Peleas i Melisanda).

August Strindberg - szwedzki dramatopisarz, prozaik, eseista, publicysta i poeta. Tragiczne przeżycia z dzieciństwa, na które złożyła się śmierć matki i pięciorga rodzeństwa oraz brak więzi uczuciowej z ojcem, zaważyły na psychice i twórczości Strindberga. Długo szukał swojej drogi życiowej, studiując po trosze medycynę, filozofię, parając się dziennikarstwem i aktorstwem. Pisać zaczął na przełomie lat 60. i 70. XIX w., pozostając pod wrażeniem lektury H. Ibsena, S. Kierkegaarda, G. Brandesa i H.T. Buckle'a. Pierwszymi znaczącymi utworami w jego twórczości były dramat Mistrz Olof (1872) i powieść Czerwony pokój (1879). Po tym ostatnim, okrzyknięty przywódcą radykalnej młodzieży w Szwecji, zwrócił się ku tematyce historycznokulturowej, co zaowocowało m.in. dwutomowym dziełem Naród szwedzki (1882) oraz zbiorem nowel Szwedzkie losy i przygody (1882). Zdeklarowany antyfeminista, czego źródła należy być może upatrywać w braku szczęścia do kobiet (jego trzy małżeństwa okazały się porażką), w zbiorach Dzieje małżeńskie I (1884) i Dzieje małżeńskie II (1885), będących głosem w polemice na temat emancypacji, ograniczył rolę kobiety do funkcji żony i matki. Powieścią Syn służącej (1886) otworzył nowy rozdział swojej twórczości, w którym rangę prawdziwej literatury nadał jedynie utworom autobiograficznym. Powstała wówczas m.in. Spowiedź szaleńca (1893) - zaliczana do najoryginalniejszych powieści europejskich. Począwszy od 2. połowy lat 80. Strindberg zajął się tworzeniem dramatów naturalistycznych, z których największy rozgłos zyskały: Koledzy (1886), Ojciec (1887) i Panna Julia (1888).
Konflikt ze środowiskiem artystycznym Europy Zachodniej, gdzie Strindberg udał się w 1892, spowodował u niego głęboki kryzys psychiczny, objawiający się m.in. atakami manii prześladowczej. Literackim odzwierciedleniem tego trudnego okresu stały się książki Inferno (1897) i Legendy (1899). Po powrocie do Sztokholmu pisarz wzbudził entuzjazm dramatami historycznymi, wzbogaconymi psychologicznie: Gustaw Waza (1899), Eryk XIV (1899), Karol XII (1901) i Krystyna (1903), oraz nawiązującymi do konwencji baśniowej sztukami: Oblubienica ślubna (1902) i Biały łabędź (1902). Dramatem Gra snów (1902) Strindberg zasłużył sobie na miano prekursora ekspresjonizmu. W 1907, wspólnie z reżyserem A. Falckiem, pisarz założył Własny Teatr, dla którego napisał cykl sztuk kameralnych: Burza (1907), Pogorzelisko (1907), Sonata widm (1907) oraz Pelikan (1907). Dramaty te, kompozycją nawiązujące do utworów muzycznych, łączące nierealistyczne wizje z naturalistyczną ostrością postrzegania świata, ukazują ludzi uwikłanych w niszczące sytuacje życiowe, atakują fałsz i zakłamanie.

Spis lektur:

 

• Ibsen H., Wybór dramatów, przeł. Jacek Fruehling, Józef Giebułtowicz. Oprac. Olga Dobijanka-Witczakowa, cz. 1-2. Wrocław 1984. BN II, 210.
  Część I: Dzika kaczka.

• Kisielewski J. A., Dramaty, oprac. Roman Taborski, Wrocław 196 BN I, 196 [tu: W sieci, Karykatury].

• Maeterlinck M., Ślepcy. Pelleas i Melisanda, oprac. Feliks Płażek, Kraków 1951.

• Strindberg A., Wybór dramatów, wybór, tłum. i przypisy Zygmunt Łanowski, wstęp Lech Sokół, Wrocław 1977 BN II, 185 [tu: Panna Julia, Ojciec].

• Wyspiański S., Wyzwolenie. Oprac. Aniela Łempicka. Wrocław 1970.

• Zapolska G., Moralność pani Dulskiej, oprac. Tomasz Weiss, Wrocław 1986. BN I, 187.

---