„Przeszłość ocala, co jej potrzebne” (C.K. Norwid).
Rozważania o obecności Biblii i antyku w literaturze polskiej.
Myślę, że rację miał Cyprian Kamil Norwid, twierdząc,
że Przeszłość ocala, co jej potrzebne. Widać to w stałej obecności
wątków biblijnych i antycznych w naszej literaturze. Zarówno pro-
za, jak i poezja polska chętnie odwołują się do mitologii i kultury
starożytnej. Nawiązywano do niej na różne sposoby. Po pierwsze
czerpano z motywów, wątków, symboli zawartych w mitach, epo-
sie, tragedii, poezji, jak również z filozofii i etyki starożytnej. Tra-
dycja antyczna znajduje także odbicie we współczesnej poezji
i prozie.
Epoka renesansu, która na nowo odkryła antyk, może poch-
walić się utworem nawiązującym bezpośrednio do mitu o wojnie
trojańskiej. Jan Kochanowski w dramacie Odprawa posłów grec-
kich przypomina mit o pięknej Helenie i Iliadę Homera i wykorzys-
tuje do przedstawienia problemów polskich XVI w. W całej twór-
czości tego poety, wykształconego humanisty, odnajdujemy nie
tylko wątki czy postacie mityczne, ale również nawiązania do filo-
zofii starożytnych. Epikureizm, stoicyzm wyziera niemal z każdej
pieśni i fraszki poety. Szczególnie upodobał on sobie rzymskiego
poetę Horacego, za którym często powtarza: carpe diem lub non
omnis moriar (co znaczy: nie wszystek umrę!). Elegia, pieśń, epi-
gramat, tragedia - oto gatunki zaczerpnięte z antyku i wprowadzo-
ne w owym czasie przez poetów do polskiej literatury.
Sama zresztą idea humanizmu i antropocentryzmu także ro-
dowodem swym sięgają filozoficznych założeń antyku. Człowie-
kiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce - to maksyma zapoży-
czona od rzymskiego poety Terencjusza.
Także literatura romantyczna nawiązywała chętnie do kultury
antycznej. Konrad z III cz. Dziadów to polski Prometeusz, biorący
na siebie cierpienia narodu. Wadzi się on nawet z Bogiem, aby
zdobyć władzę nad duszami Polaków, uszczęśliwić ich, to znaczy
wywalczyć im niepodległość. Utwór Grób Agamemnona Juliusza
Słowackiego tematycznie związany jest z pobytem w Grecji
w 1836 roku. Czuje on, jako poeta, swoją nicość wobec potęgi po-
ezji Homera, która przetrwała tyle wieków. Historia Grecji, Termo-
pile - symbol zwycięstwa i Cheronea - symbol klęski przywołują
mu na pamięć przegraną listopadową i zmuszają do zastanowienia
się nad przyczynami klęski narodu.
Także C.K. Norwid w utworze Fortepian Chopina nawiązuje
do antyku, przywołuje dzieła wielkich twórców tej epoki: rzeźbia-
rza Fidiasza, tragika Ajschylosa czy psalmistę Dawida. W wierszu
Moja piosnka odżywa pradawny motyw arkadyjski. Odnajdujemy
go również w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Dla poetów
-emigrantów Arkadia to kraj ojczysty utraconego dzieciństwa,
do którego już nie ma powrotu.
Wydawać by się mogło, że czasy współczesne są zbyt odległe
od obrazu świata kreowanego przez starożytnych. A jednak te naj-
dawniejsze postawy i wartości okazały się ponadczasowe. Dlatego
w poezji współczesnej odnajdujemy wiele utworów bezpośrednio
nawiązujących do antyku. A oto przykłady: Ikar S. Grochowiaka,
Nike czy Apollo i Marsjasz Z. Herberta. Dzięki upowszechnieniu
przez literaturę polską motywów antycznych, bohaterowie tamtych
czasów funkcjonują w naszym życiu codziennym jako symbole
wartości uniwersalnych, które cenimy do dziś.
Podobnie dzieje się z postaciami biblijnymi i wartościami,
które przekazuje Pismo Święte. Biblia była niepodważalnym auto-
rytetem moralnym już w okresie średniowiecza. Stanowiła nat-
chnienie dla wielu myślicieli, artystów, pisarzy. Krzyż stał się sym-
bolem tej epoki, która wszystkie wartości podporządkowała Bogu.
Ze średniowiecznymi tekstami związany jest kult ascezy czy ma-
ryjny. Bogurodzica - najstarsza pieśń religijna i Lament święto-
krzyski nawiązują bezpośrednio do Jezusa i jego matki Marii z No-
wego Testamentu. Motywem bardzo popularnym w tej epoce był
również wątek spotkań ze śmiercią (Rozmowa mistrza Polikarpa
ze Śmiercią). Przypominał on ludziom o nietrwałości i przemija-
niu życia na ziemi, nawiązując tym samym do Księgi Koheleta.
W krytycznej wobec Kościoła epoce renesansu tworzyło jed-
nak wielu poetów, którzy na co dzień w swojej twórczości obcowali
z Bogiem. Do wizji biblijnego Boga odwołuje się w swych wier-
szach Jan Kochanowski. We fraszce O żywocie ludzkim nazywa
Boga wieczną myślą. W hymnie pochwalnym Czego chcesz od nas
Panie nawiązuje do Księgi Rodzaju - stworzenia świata. Przedsta-
wia Boga jako Stwórcę - artystę, opiekuna człowieka.
Epoka romantyzmu, która doceniła uczucie i jego wielką rolę
w życiu człowieka, stworzyła piękne postacie księży i zakonników.
Do Boga odwołuje się Konrad z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza,
prosząc go o władzę nad swoim narodem. W Widzeniu ks. Piotra
klęska powstania listopadowego i cierpienie narodu polskiego zos-
taje porównane do Chrystusa cierpiącego na krzyżu. Mamy tu więc
wyraźne nawiązanie do Ewangelii z Nowego Testamentu. Również
idea mesjanizmu i hasło Polska Mesjaszem narodów nawiązują
bezpośrednio do Pisma Świętego.
Literatura XIX w. chętnie czerpała z tradycji biblijnej. Dziełem,
które już w tytule nawiązuje do Starego Testamentu, jest Potop
Henryka Sienkiewicza. Tytuł nawiązuje do osławionego potopu,
z którego ratuje się człowiek na wskroś moralny - Noe. Potop jest
powieścią „ku pokrzepieniu serc” Polaków będących pod zabora-
mi. Przekonuje ich, że wspólnym wysiłkiem można zdobyć niepod-
ległość, mimo wszystko.
Literatura czasów wojny i okupacji (Medaliony Zofii Nałkow-
skiej i Opowiadania Tadeusza Borowskiego) ukazywała czas speł-
nionej Apokalipsy, nawiązywała więc do ostatniej księgi Biblii -
Apokalipsy św. Jana.
Współczesność równie chętnie nawiązuje do tej tradycji.
W wierszu Czesława Miłosza Piosenka o końcu świata odnajdujemy
odniesienia do Apokalipsy św. Jana. Przedstawiony jest w nim ko-
niec świata, jednak różni się on zasadniczo od opisu biblijnego.
Według poety koniec świata następuje w każdej chwili, gdyż z każ-
dą chwilą jesteśmy bliżsi śmierci - przemijamy. Dlatego należy
zawsze liczyć się ze zbliżającym się Sądem Ostatecznym.
Na przedstawionych przykładach można więc powiedzieć,
że tradycja mityczna i biblijna była i jest obecna w literaturze pol-
skiej zarówno w tej dawnej, jak i współczesnej.