Cechy antyku.
Klasycyzm - czyli nie ma problemu...
W kulturze starożytnej istniał przede wszystkim jeden, wspólny wszystkim twórcom wzorzec sztuki - opartej na wspólnie pojmowanym pięknie, harmonii i zasadzie mimesis. Ta ostatnia głosiła, że artysta powinien przede wszystkim naśladować naturę - tworzyć w oparciu o realistyczne i życiowe prawdopodobieństwo. Antykowi zawdzięczamy także szereg szczegółowych ustaleń dotyczących “reguł tworzenia” zawartych w poetykach - Arystotelesa i Horacego ("List do Pizonów"). Starożytni opracowali kanoniczne, dotyczące stylu, treści i wymogów formalnych, zasady pisania poszczególnych gatunków literackich. Te właśnie zasady określamy mianem “poetyki klasycznej”.
Klasycyzm
To wspólne miano dla kilku nurtów pisarskich nawiązujących do poetyk
klasycznych i przyjmujących je za wzór. Twórcy renesansu, klasycyzmu oświeceniowego i częściowo też dwudziestowiecznego neoklasycyzmu opierali się wlaśnie na antycznych definicjach piękna, zgodności stylów, starożytnym rozumieniu mimesis. I choć treści ich utworów mogły być ściśle związane z realiami ich własnej epoki, to pod względem formy bliższe są właśnie dziełom starożytnym niż przynależnym do innych nurtów, choćby współegzystującym równocześnie z którymś z klasycyzmów.
Dla naszego tematu ma to istotne znaczenie - jako, że reguły poetyki klasycznej nie zginęły wraz z końcem starożytności i stały się inspiracją a nawet kanonem dla twórców niektórych późniejszych klasycystycznych epok i nurtów. Jakich?
Antyk
To w antyku rodzi się humanizm. To starożytni filozofowie poszukują recepty na szczęście. Artyści rzeźbią piękne ludzkie ciała, poeci wielbią to, co w człowieku szlachetne i cenne: mądrość, odwagę, męstwo, sprawiedliwość. Ludzie są niemal równi bogom (a bogowie podobni do ludzi), wszak w Homerowych epokach panuje zasada “bogowie jak ludzie - ludzie jak bogowie”.
W Biblii - dziele starożytnym i sakralnym - są co najmniej dwa ujęcia ludzkiej pozycji w świecie. Pierwsza - zawarta np. w Psalmach - głosi, że człowiek jest namiestnikiem Boga na ziemi, potężnym władcą świata.
Druga - np. z Księgi Koheleta - głosi, że człowiek to marna kruszyna, pył, znikoma istota zagubiona w kosmosie. W “epokach rozumnych” bardziej podoba się ten pierwszy pomysł.
Człowiek starożytny wielbił umiar i harmonię. Poszukiwał sposobu na szczęśliwe życie, definiował, czym jest cnota - i próbował żyć według ustalonych reguł. Ucztował - lubił korzystać z życia - ale też wiedział, co to samodyscyplina, spartańskie życie i stoicki spokój. Był szczery i prostolinijny jak żołnierz i mądry jak filozof.
Klasycyzm: w cenie harmonia, symetria, ład, uporządkowanie. Nie tylko w sztuce - wśród ideałów życiowych warto szukać złotego środka, jak Horacy. Inne wartości: wiedza, sprawiedliwość, wiara w przeznaczenie.
Epikurejczycy głoszą: żyj w zgodzie z naturą, wśród przyjaciół, unikaj cierpienia, korzystaj z radości, carpe diem.
Stoicy: nie daj się namiętnościom! Spokój osiągniesz, gdy nie będziesz szalał z radości w chwilach szczęścia, a tonął w rozpaczy w nieszczęściu. Zachowaj dystans i kamienną twarz.
Arystoteles: zachowaj umiar, walcz o dobro, unikaj zarówno nadmiaru, jak braku.
Sokrates: jedno wiem, że nic nie wiem, ale prawda, dobro i sprawiedliwość są wartościami bezwzględnymi.
Diogenes: ogranicz do minimum to, czego potrzebujesz. Po co ci dom? Ja mieszkam w beczce!
Ludzie starożytni wierzyli w wielu bogów. Bogowie nie byli obcy śmiertelnikom. Wtrącali się w ich życie, brali udział w wojnach, ba - nawet romansowali i mieli bosko - ludzkie dzieci... Poza tym bogowie nie byli do końca boscy - mieli czysto ludzkie wady (np. zazdrość, pychę, próżność). Nieśmiertelność zapewniała im ambrozja.
Co innego Biblia - to dzieło daje obraz jedynego Boga i jego praw. Nowy Testament wnosi dzieło i postać Chrystusa - Syna Bożego, który swoim cierpieniem i śmiercią ma zbawić ludzkość od grzechu. I ten nurt: jednobóstwo, wiara w jednego Boga, miłość do Chrystusa i Matki Boskiej zdominuje religię Europy po upadku starożytnego świata.
Oto punkt wyjścia: starożytni ustalają pewne normy - decydują, co jest piękne i właściwe. Wielbią symetrię, harmonię, ład - czy to w konstrukcjach architektury, czy w odwzorowywaniu piękna ludzkiego ciała. Sztuka mimetyczna - to ta, która naśladuje rzeczywistość, odzwierciedla jej doskonałość. Nurt apolliński będzie grupował artystów nawołujących do oddawania piękna świata, odwzorowywania dzieła natury, wzbudzania przeżyć estetycznych. Ten nurt zdominuje epoki “rozumne”. Ale... to w antyku rodzi się też nurt dionizyjski, który zechce pokazywać uczucie twórcy, uzna brzydotę za godną sztuki i będzie chciał szokować odbiorcę. Ten - przejmą epoki uduchowione. A dzieło normatywne Arystotelesa pt. Poetyka stanie się podręcznikiem literatów przez stulecia.
Jest epoką szacunku dla wiedzy - pomysł Platona, by państwem rządzili filozofowie nie bierze się znikąd... Słowo: filozofia oznacza zresztą umiłowanie mądrości, wiedzy.
Dla Sokratesa (filozofa, którego nauki spisał Platon) wiedza splata się nierozerwalnie z etyką. Rodzą się też inne nauki: matematyka (pamiętacie twierdzenia Pitagorasa i Talesa?), geografia, fizyka (Archimedes!), astronomia, historiografia. Arystoteles daje początki logiki i teorii literatury - to wtedy powstaje pierwsze znane dzieło teoretycznoliterackie - Poetyka.
Działają pierwsze szkoły gromadzące uczniów wokół swoich mistrzów - odpowiedniki dzisiejszych uniwersytetów. Nawet nazwa “akademia” rodzi się w antyku. Napis nad akademią platońską głosi: “Niechaj nikt, kto nie zna matematyki, tu nie wchodzi”.
Człowiek jest miarą wszechrzeczy
- zdanie Protagorasa z Abdery symbolizuje postawę ludzi antyku.
Epos (epopeja) - najważniejszy gatunek epicki, dopiero po wiekach zastąpiony przez powieść. To obszerny utwór, zwykle wierszowany. Jego tematem są dzieje jakiejś zbiorowości pokazane na tle ważnych wydarzeń historycznych - opowiada o nich trzecioosobowy narrator. Inną cechą eposu jest rozlewność: liczne opisy zwalniające tempo akcji, także opisy scen batalistycznych. Zaczyna się od inwokacji - rozbudowanej apostrofy kierowanej do bóstwa (muzy). Ważny jest również patetyczny styl (porównania homeryckie, stałe epitety, heksametr - sześciostopowy wers zwany bohaterskim). Najważniejsze przykłady: "Iliada" i "Odyseja" Homera, "Eneida" Wergiliusza, babiloński "Gilgamesz", indyjska "Mahabharata".
Antyk też to czas powstania teatru, który swoją genezę ma w uroczystościach ku czci Dionizosa. Najważniejsze gatunki:
Tragedia - wywodzi się z dytyrambów (pieśni śpiewanych ku czci Dionizosa). Jest gatunkiem wysokim, wymaga więc podniosłego stylu i odpowiednich bohaterów. Pokazuje ich zależność od Fatum, uwikłanie w konflikt tragiczny (konflikt dwóch równorzędnych racji). W teatrze antycznym ważną rolę odgrywał chór - utwór dramatyczny dzielił się na epejsodia (monologi i dialogi aktorów - najwyżej trzech) oraz stasimony (pieśni chóru). Celem tragedii było według Poetyki Arystotelesa budzić litość i trwogę i prowadzić do duchowego oczyszczenia (katharsis).
Najważniejsi tragicy greccy: Ajschylos, Sofokles - autor "Antygony", Eurypides.
Komedia - wywodzący się z Małych Dionizji gatunek o zabawnej tematyce i najczęściej żywej akcji. Operował różnymi odmianami komizmu (sytuacyjnym, słownym, postaci). W Grecji jej twórcą był Arystofanes ("Ptaki", "Żaby"), w Rzymie Plaut czy Terencjusz.
W antyku powstały też najważniejsze gatunki liryczne, na przykład:
pieśń, sielanka, oda, elegia, erotyk, hymn, tren, epigramat.
Gatunki biblijne
Przypowieść - utwór dydaktyczny, który za pomocą prostej historii tłumaczy prawdy wiary, np. przypowieść o miłosiernym Samarytaninie czy o synu marnotrawnym.
Psalm - często pojawiający się w następnych epokach utwór modlitewno-hymniczny.
Inne gatunki biblijne: apokalipsa (mówi o końcu świata), hymn, lamentacja, modlitwa, list, kazanie.
Biblia stanowiła i stanowi nie tylko ważne dzieło literackie, które jest punktem odwołań i nawiązań twórców późniejszych epok, ale stanowi przede wszystkim źródło kultury.
Biblia jest świętą księgą społeczeństw chrześcijańskich, a także - jeśli mówimy o Starym Testamencie jest ona świętą księgą wyznawców judaizmu. Stanowi ona sacrum, czyli świętość, autorytet religijny, zbiór pism sakralnych, oznacza to, że dla chrześcijan i wyznawców judaizmu jest świętością religijną. Tym samym Biblia jest także źródłem kultury moralnej, prezentując wzorce postępowania, pewien kodeks tego, co dobre, a co złe. Biblia zawiera wiele postaw, wzorców i wydarzeń, które przez pokolenia kształtowały kulturę i które wciąż funkcjonują w świadomości współczesnego człowieka. Jest Biblia zbiorem anegdot, fabuł, motywów, do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu pisarzy, poetów, inspiruje myślicieli, przez wieki była tematem realizacji dzieł malarskich i pisarskich.
Szczególną rolę odegrało Pismo Święte w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego. Wtedy, bowiem cała Europa stanowiła wspólnotę kulturową, w której Biblia była niepodważalnym autorytetem. Inspiracje i nawiązania do Biblii nie ograniczają się tylko do początków piśmiennictwa: cała literatura polska jest głęboko zakorzeniona w tradycji chrześcijańskiej - od „Bogurodzicy” do pisarzy i poetów współczesnych. Biblia jest dobrem powszechnym, kulturowym dziedzictwem literatury europejskiej i światowej wszystkich czasów.