Spis pytań:

Pytanie 1. Główne zmiany w systemie bankowym w Polsce po 1989 roku.

W 1988 roku władze państwowe postanowiły całkowicie przebudować polski system bankowy, co miało nastąpić w kilku etapach:

1. powstanie nowego systemu prawnego: ustawa Prawo bankowe i ustawa o NBP,

Dnia 31 stycznia 1989 roku weszła w życie ustawa Prawo bankowe, która:

zobowiązywała banki do utrzymywania płynności płatniczej,

• wprowadzała rozwiązania służące zapewnieniu bezpieczeństwa środków pieniężnych powierzonych bankom przez klientów, do rozwiązań tych można zaliczyć:

• zapobieganie nadmiernej koncentracji kredytów,

• zapobieganiu nadmiernym inwestycjom kapitałowym,

• nadzór nad działalnością banków, który został usytuowany w banku centralnym, jako Główny Inspektorat Nadzoru Bankowego,

• ustalenie zasad dotyczących uzdrawiania banków, ich likwidacji i ogłaszania upadłości.

Nowe prawo bankowe odstąpiło od podziału jednostek prowadzących działalność gospodarczą na jednostki gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej. Osoby prawne i fizyczne otrzymały prawo swobodnego wyboru banku, z którego usług chciały by korzystać.

Dnia 31 stycznia 1989 roku weszła w życie ustawa o NBP zgodnie, z którą NBP jest:

• centralnym bankiem państwa,

• bankiem emisyjnym,

• bankiem prowadzącym działalność umacniającą pieniądz polski,

• bankiem współdziałającym w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa,

• bankiem prowadzącym działalność kredytowa dla innych banków (kredyty refinansowy),

• bankiem prowadzącym rachunki innych banków, budżetu i jednostek budżetowych,

• bankiem gromadzącym rezerwy obowiązkowe,

• wykonuje nadzór nad działalnością bankową.

2. wyodrębnienie z NBP kas oszczędności i banków komercyjnych,

W styczniu 1989 roku uchwalono nowe prawo bankowe i ustawę o Narodowym Banku Polskim, które stały się przyczyną rewolucyjnych zmian w systemie bankowym. Banki stały się przedsiębiorstwami działającymi na zasadach konkurencji, których zasadniczmy celem jest zysk, natomiast Narodowy Bank Polski, jako bank centralny, przestał pełnić funkcję banku komercyjnego.

Zapoczątkowana w 1989 roku reforma NBP doprowadziła do utworzenia na bazie struktur lokalnych NBP 9 dużych regionalnych banków komercyjych. Powstałe w ten sposób banki rozpoczęły działalność 1 lutego 1989 roku. Do tej grupy należały:

• 1 stycznia 1988 r. kasy oszczędności i utworzono odrębny bank - PKO,

• 1 lutego 1989 r. (na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 11 kwietnia 1988 r.) zostało powołanych 9 banków państwowych:

1. Bank Gdański w Gdańsku,

2. Bank Śląski w Katowicach,

3. Bank Przemysłowo-Handlowy w Katowicach,

4. Bank Depozytowo- Kredytowy w Lublinie.

5. Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi,

6. Wielkopolski Bank Kredytowy w poznaniu,

7. Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie,

8. Państwowy Bank Kredytowy w Warszawie,

9. Bank Zachodni we Wrocławiu.

Banki te były na początku bankami państwowymi, a w 1991 roku zostały przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Część z nich to obecnie spółki notowane na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.

Banki te stały się samodzielnymi i samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi. Miały prowadzić działalność polegającą na gromadzeniu środków pieniężnych, udzielaniu kredytów i pożyczek pieniężnych oraz przeprowadzaniu rozliczeń pieniężnych. Każdy z wymienionych banków posiadał swobodę w zakresie:

• decydowania o przedmiocie i zakresie swojego działania i oferowania usług bankowych,

• zawierania umów z klientami - ustalanie wysokości oprocentowania lokat i kredytów.

Zmiany w systemie bankowym po 1989 roku wynikają z urynkowienia gospodarki polskiej oraz z reformą prowadzenia polityki pieniężno-kredytowej przez banki. Każdy z tych banków przejął obowiązki części oddziałów NBP. Jednak pomimo wydzielenia 9 banków NBP nadal zajmował się pewnymi operacjami komercyjnymi w zakresie obrotu dewizowego, co było sprzeczne z założeniami reformy. Ostatecznie w 1994 roku powołano Polski Bank Inwestycyjny, który przejął ostatnie funkcje banku komercyjnego od NBP. Struktura polskiego systemu bankowego stała się przez to bardziej przejrzysta.

3. sprowadzenie roli NBP do roli baku centralnego,

Rozpoczęta w ten sposób reforma NBP, w wyniku której działalność operacyjna została przekazana do nowo utworzonych 9 banków komercyjnych, pozwoliła na pełnienie przez bank centralny jedynie funkcji centralnego banku państwa, banku emisyjnego i banku banków. Okres transformacji polskiej bankowości spowodował znaczne zmiany sposobu funkcjonowania istniejących przed 1989 rokiem banków specjalistycznych, powodując ich przekształcenie w banki uniwersalne.

Działalność NBP jako banku centralnego oznacza:

• współdziałanie przy opracowywaniu rozwiązań społeczno-gospodarczego rozwoju kraju i kształtowaniu systemu funkcjonowania gospodarki narodowej,

• udzielanie kredytów refinansowych innym bankom,

• organizowanie i realizowanie rozliczeń gotówkowych i bezgotówkowych,

• administrowanie państwową rezerwą dewizową,

• sprawowanie funkcji nadzoru bankowego nad instytucjami bankowymi na podstawie rocznych bilansów, miesięcznych sprawozdań i bieżących meldunków,

• kształtowanie polityki kursowej i jej bieżącej realizacji,

• emisję znaków pieniężnych i organizowanie obrotu gotówkowego,

• organizowanie i przeprowadzanie rozrachunków międzybankowych,

• reprezentowanie interesów Polski w międzynarodowych instytucjach bankowych.

Rezerwą obowiązkową zostały objęte wszystkie środki pieniężne zgromadzone w banku, przy czym stopa rezerwy nie mogła być wyższa niż 30% sumy tych środków. Ustawa nie przewidywała natomiast oprocentowania środków odprowadzonych na rachunek rezerw obowiązkowych.

NBP zaprzestał prowadzenia bezpośredniej działalności kredytowej na rzecz przedsiębiorstw i stał się bankiem banków, mającym oddziaływać na pozostałe banki za pomocą stopy procentowej, rezerw obowiązkowych i kredytów refinansowych.

4. powstanie nowych banków komercyjnych w ramach pobudzania konkurencyjności.

Nastąpiła możliwość powstania nowych banków przy liberalnych zasadach ich tworzenia:

• niewielki kapitał zakładowy,

• własne pomieszczenia,

• projekt statutu,

• plan działania.

Wprowadzało to zasadę konkurencyjności oraz odejście od podziałów terytorialnych i branżowych.

W 1994 roku zostały uchwalone dwa istotne dla systemu bankowego akty prawne:

1. o restrukturyzacji banków spółdzielczych oraz o BGŻ, potrzeba restrukturyzacji spółdzielczości kredytowej była spowodowana koniecznością wycofania się z rozwiązań deregulacyjnych, które doprowadziły do niewydolności wielu banków spółdzielczych (deregulacja nastąpiła w 1989 roku i oznaczała, że banki spółdzielcze stały się bankami uniwersalnymi pomimo tego, że nie były przygotowane do takiej funkcji i popełniały wiele błędów w swojej działalności) oraz koniecznością dostosowania się do wymogów UE.

2. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym objęła gwarancją depozyty nie tylko osób fizycznych, ale i prawnych. Nowa ustawa wprowadziła:

• trzystopniową strukturę spółdzielczości ( banki spółdzielcze, regionalne i BGŻ),

• obowiązek przekazywania części funduszy przez banki spółdzielcze bankom regionalnym nieodpłatnie,

• zasadę, że za ryzyko bankowe i płynność banku nie odpowiada bank spółdzielczy, ale solidarnie wszystkie banki zrzeszone w banku regionalnym.

W obu uchwalonych w 1989 roku ustawach (nowe prawo bankowe i ustawa o Narodowym Banku Polskim) przyjęto następujące zasady działalności banków:

• uniwersalizm - bankom stworzono równe warunki świadczenia usług bankowych zarówno pod względem ich rodzaju, jak i ekspansji terytorialnej.

• Samodzielność - może być w pewnym stopniu ograniczona regulacjami ustawowymi oraz statutami banków.

• Konkurencyjność - jako siła napędowa rozwoju każdego banku oraz całego systemu bankowego, zwłaszcza gdy wykorzystywana jest do rozszerzania i doskonalenia usług bankowych, pozyskiwania udziałowców , deponentów i innych klientów.

• Samofinansowanie - polegające na tym, że działalność banku powinna znaleźć pokrycie w zasobach finansowych zgromadzonych przez bank, ewentualnie powiększonych poprzez kredyt refinansowy udzielony przez NBP lub inny bank.

• Komercjalizm - sprowadzający główny cel banku do osiągnięcia zysków.

Pytanie 2. Banki a inne instytucje pośrednictwa finansowego

Konkurencja:

Dla banków konkurentami są nie tylko inne banki, ale także instytucje finansowe innego typu. Do tych instytucji finansowych należą przede wszystkim:

• Towarzystwa ubezpieczeniowe,

• Fundusze emerytalne,

• Fundusze inwestycyjne,

• Towarzystwa leasingowe.

Konkurencja z pierwszymi trzema z wymienionych typów przedsiębiorstw przebiega głównie na dwu płaszczyznach: pozyskiwania środków finansowych, realizacji niektórych operacji pośredniczących. Wszystkie wymienione instytucje finansowe zabiegają o środki finansowe potencjalnych deponentów, czyli inaczej mówiąc - chcą pozbawić banki dopływu pieniędzy i wykorzystać te pieniądze na własny użytek. Wszystko to z jednej strony zmniejsza napływ depozytów do banków, a z drugiej - zwiększa ich koszt. Banki konkurują o pozyskanie pieniędzy z innymi instytucjami finansowymi m.in. ceną, muszą płacić znacznie więcej za depozyty niż w sytuacji, gdyby takiej konkurencji nie było. Jeśli chodzi natomiast o konkurencję w zakresie pośrednictwa, to w Polsce widzimy to na przykład w dziedzinie gwarancji dla emisji akcji. Gwarancji takich udzielają między innymi towarzystwa ubezpieczeniowe i rozmaite zagraniczne instytucje finansowe pozbawiając tym samym banki części prowizji.

Instytucje finansowe prowadzą też konkurencję z bankami w zakresie wielu operacji pośredniczących. W Polsce widzimy to np. w dziedzinie gwarancji dla emisji akcji - gwarancji takich udzielają m.in. towarzystwa ubezpieczeniowe. Towarzystwa powiernicze, prowadząc operacje akcjami i papierami wartościowymi dłużnymi, pozbawiają banki części prowizji.

Współpraca:

Instytucje finansowe, będąc w niektórych dziedzinach konkurentami, w innych korzystają z usług banków i zapewniają im znaczne źródła dochodów. Olbrzymie przekazy pieniędzy tych instytucji przechodzą przez banki, z czym wiążą się oczywiście dochody tych ostatnich. Część tych pieniędzy jest przez pewne okresy lokowana w bankach, a banki też lokują swoje pieniądze w tych instytucjach. Nie należy również zapominać o tym, że banki udostępniają instytucjom finansowym swoją sieć placówek niezbędną do ich działalności. Przykładowo, sprzedaż jednostek uczestnictwa Pierwszego Polskiego Towarzystwa Funduszy Powierniczych Pionier odbywa się za pośrednictwem oddziałów 11 banków, a także w kilku biurach maklerskich. Sieć bankowa jest w tym względzie niezastąpiona, instytucje finansowe mogą natomiast wykorzystywać konkurencję między bankami w celu uzyskania jak najlepszych warunków podpisywania umów. W sumie więc można powiedzieć, że banki i inne instytucje finansowe żyją w ścisłej symbiozie, prowadząc równocześnie walkę konkurencyjną w niektórych dziedzinach.

Dla banków interesujących się partnerami są wielkie międzynarodowe instytucje finansowe na przykład Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Nie mają one prawa do bezpośredniej działalności finansowej na terenie Polski, dlatego muszą korzystać z pośrednictwa banków. Poprzez banki odbywa się większość ich rozliczeń, kredytów mogą udzielać także tylko za pośrednictwem polskich banków. Naturalną tendencją jest dążenia banków do stworzenia kontrolowanych przez siebie grup kapitałowych, w skład których wchodziłyby rozmaite instytucje finansowe, a także inne przedsiębiorstwa usługowe. Pozwala to bankom na zapewnienie sobie trwałego dopływu środków finansowych, zagwarantowanie wielkich przepływów pieniężnych, pozyskanie stałych odbiorców na kredyty i inne usługi.

Bankowe grupy kapitałowe:

Naturalną tendencją jest dążenie banków do stworzenia kontrolowanych przez siebie grup kapitałowych, w skład których wchodziłyby rozmaite instytucje finansowe. Pozwala to bankom na zapewnienie sobie trwałego dopływu środków finansowych, zagwarantowanie wielkich przepływów pieniędzy, pozyskanie stałych odbiorców na kredyt i inne usługi.

Szczególnie przydatna dla banków jest kontrolna nad biurami maklerskimi. Biura maklerskie można podzielić na trzy grupy:

• biura stanowiące integralną część banków,

• biura będące formalnie odrębnymi przedsiębiorstwami, o kapitałach kontrolowanych przez banki,

• biura maklerskie należące do innych właścicieli.

Biura maklerskie zaliczane do dwu ostatnich z wymienionych grup muszą (od 4 stycznia 1998) mieć formę spółek akcyjnych. Zgodnie z ustawą o publicznym obrocie papierami wartościowymi, normującą ich działalność, noszą one nazwę domów maklerskich.

Znaczna część polskich biur maklerskich powstała jako część banków (jako wydzielona komórka centrali banku). W Polsce działa też pewna liczba niezależnych biur maklerskich, jednak większość z nich to jednostki małe o niewielkich obrotach. Na bankowe biura maklerskie przypada ponad 90% obrotów wszystkich domów maklerskich. Wynika to w części z lepszego zaplecza lokalowego, kadrowego i organizacyjnego.

Niektóre banki starają się też włączyć do swoich grup kapitałowych towarzystwa ubezpieczeniowe, a jeśli to jest trudne - przynajmniej uzyskać na nie duży bezpośredni wpływ, dzięki posiadaniu znaczących pakietów akcji. Zapewnia im to przynajmniej częściową kontrolę nad przepływami finansowymi towarzystw ubezpieczeniowych. Pierwszym polskim bankiem, który w pełni kontrolował towarzystwo ubezpieczeniowe, jest Powszechny Bank Kredytowy, który w 1996 roku utworzył on Towarzystwo Ubezpieczeniowe PBK i PBK-Życie. Warto dodać, że np. w Amplico Life bank Pekao S.A. ma 45% udziałów, w Commercial Union - Wielkopolski Bank Kredytowy ma 10%, w Warta-Vita - PKO BP ma 35%.

Kilka banków wspólnie powołało towarzystwo ubezpieczeniowe, zajmujące się w dużej mierze bezpośrednią współpracą z bankami, w tym ubezpieczeniem niektórych transakcji bankowych. Jest to Heros, towarzystwo należące do następujących banków: Kredyt Bank (15% akcji), EBOR (15%), Bank Depozytowo-Kredytowy Savim (10,9%), PKO BP (7,3%), Powszechny Bank Gospodarczy (3,3%).

Towarzystwa ubezpieczeniowe często podpisują z bankami umowy o charakterze typowo agencyjnym, pozwalające na dystrybucję produktów ubezpieczeniowych poprzez sieć bankową. Umowy takie są szczególnie częste w przypadku powiązań kapitałowych. Jest to podwójnie korzystne dla banków:

• banki pobierają znaczne opłaty za swoje usługi (oddanie do dyspozycji towarzystw ubezpieczeniowych okienek, pracowników, sprzętu, wykonanie rozmaitych czynności),

• klienci wpłacają znaczne sumy na rachunki bieżące towarzystw ubezpieczeniowych w danym banku, co stawia do dyspozycji banku „tani pieniądz” z tych lokat. Być może jeszcze korzystniejsze są dla banków wypłaty przez firmy ubezpieczeniowe pieniędzy ich klientom, tym bardziej, że znaczna część tych pieniędzy jest podejmowana przez klientów z dużym opóźnieniem.

Kolejnym typem przedsiębiorstw finansowych, w kapitale których chcą uczestniczyć banki, są spółki leasingowe. Powodem jest:

• dążenie banków do pozyskania bardzo dobrych kredytobiorców, jakimi są zarówno spółki leasingowe, jak i ich klienci,

• dążenie banków do zapewnienia sobie kontroli przepływów finansowych tych spółek oraz osiągnięcia wpływów z obsługi finansowej,

• wykup przyszłych należności tych spółek z tytułu zawartych umów leasingowych (w praktyce stanowi to swoisty typ kredytu). Podstawowym zabezpieczeniem jest najczęściej obiekt leasingu. Dodatkowym dochodem banku jest prowizja pobierana przy dokonywaniu przelewów rat leasingowych.

Ponieważ przejęcie kontroli kapitałowej dużych spółek leasingowych działających od kilku lat w Polsce okazało się trudne, znaczna liczba banków zaczęła rozważać możliwość powołania własnych spółek leasingowych. Zrobiły to między innymi BISE, BRE, BIG. Oprócz wymienionych, banki stworzyły też lub przejęły kontrolę nad innymi typami instytucji finansowych, np. instytucjami zajmującymi się factoringiem.

Można więc mówić o powstaniu wokół banków kontrolowanych przez nie grup kapitałowych. Za przykład można podać grupę kapitałową skupioną wokół Banku Rozwoju Eksportu (BRE) oraz BIG Bank Gdański S.A. W skład grupy kapitałowej BIG Bank Gdański S.A. wchodzą m.in.: inny bank o nazwie BIG Bank SA, dom maklerski, trzy towarzystwa leasingowe, kilka spółek inwestycyjnych i inne przedsiębiorstwa. Takie skonsolidowanie przynosi pewne korzyści podatkowe, zapewnia bankom gwarancję kontroli znacznych przepływów środków finansowych, choć równocześnie jest związane z dużymi obciążeniami organizacyjnymi.

Pytanie 3. Instrumenty kształtowania podaży i popytu na pieniądz (rezerwy obowiązkowe, refinansowanie banków, stopa procentowa, operacje otwartego rynku)

Polityka pieniężna jest to całokształt rozwiązań i działań podejmowanych w gospodarce narodowej w celu: zaopatrzenia w środki pieniężne i kredyt jednostki gospodarujące, regulowania wielkości podaży pieniądza. Podaż pieniądza jest realizowana przez banki, przy czym pierwotna kreacja (podaż) pieniądza przebiega w banku centralnym, który udziela kredytów bankom komercyjnym. Te banki, udzielając kredytów swym klientom, dokonują wtórnej kreacji pieniądza. O wielkości podaży pieniądza decyduje wtórna kreacja pieniądza przez banki komercyjne. Ale bank centralny czuwa nad sumą podaży ( kreacji) pieniądza i oddziałuje na jej rozmiary instrumentami polityki pieniężnej.

Kształtowanie podaży pieniądza przez bank centralny ma na celu utrzymanie równowagi na rynku kredytowym i niedopuszczenie do nadmiaru pieniądza, co mogłoby wpływać niekorzystnie na stabilność cen. Podaż pieniądza stanowi istotny czynnik wpływający na kształtowanie globalnego popytu. Wzrost podaży pieniądza powoduje wzrost globalnego popytu, a tym samym ma wpływ na wzrost produktu krajowego brutto. Realny wzrost następuje zwłaszcza wówczas gdy w gospodarce występuje przymusowe bezrobocie i nie wykorzystane są zdolności produkcyjne. W tej sytuacji aktywna polityka pieniężna będzie sprzyjać ożywieniu gospodarczemu.

Popyt na pieniądz jest związany przede wszystkim z funkcjami jakie on pełni w gospodarce rynkowej. W szczególności zaś zapotrzebowanie to wynika z udziału pieniądza w transakcjach kupna i sprzedaży oraz z tego iż stanowi on dla przedsiębiorstw i poszczególnych członków społeczeństwa jeden ze składników ich majątku. Zgodnie z klasyczną ekonomią polityczną wielkość popytu jest powiązana z relacją pomiędzy dochodem narodowym a wielkością pieniądza jednostek gospodarujących.

W celu realizacji polityki pieniężnej NBP został wyposażony w szereg instrumentów oddziałujących na gospodarkę. Z jednej strony NBP zestawia plan pieniężny dla całego systemu bankowego, z drugiej - wpływa na działalność banków poprzez stopę procentową, refinansowanie, stopę obowiązkowych rezerw. Instrumenty te oddziałują na funkcjonowanie banków w sposób bezpośredni i pośredni.

Instrumenty bezpośrednie wiążą się z oddziaływaniem na podaż z pieniądza i kredytu oraz na poziom stóp procentowych, poprzez odgórne narzucanie ograniczeń i zakazów. Do najszerzej wykorzystywanych przez NBP instrumentów zaliczyć można: pułapy kredytowe, wymagania dotyczące płynności, ograniczenia w strukturze aktywów i pasywów banku, rezerwa obowiązkowa, kredyt refinansowy wraz z jego pochodnymi. Instrumenty bezpośrednie cechuje z reguły selektywność ich oddziaływania. Pozwalają one stosunkowo skutecznie kontrolować podaż i kierunki przepływu pieniądza. Podstawową ich wadą jest jednak to, że opieranie się na tego rodzaju instrumentach wiąże się z ryzykiem nieefektywnej alokacji środków, wynikającej z braku zobiektywizowanych informacji zawartych w parametrach rynkowych.

Instrumenty pośrednie natomiast - są wolne od tego rodzaju ryzyka. Najbardziej klasyczne z nich to operacje otwartego rynku.

Rezerwy obowiązkowe:

Rezerwa obowiązkowa jest faktycznie formą podatku, który muszą płacić banki komercyjne na rzecz banku centralnego. Podstawą, od której nalicza się rezerwę obowiązkową są wkłady depozytariuszy w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa, jaka cześć tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku. W ten sposób banki dysponują dodatkowym instrumentem, sprzyjającym utrzymaniu ich płynności w krótkim okresie. Bank centralny ma z kolei możliwość regulowania potencjału kredytowego banków. Środki na rachunkach obowiązkowej rezerwy są nie oprocentowane, natomiast w przypadku nieodprowadzenia tej rezerwy bank musi zapłacić odsetki karne.

Stopa rezerw obowiązkowych jest różna w zależności od rodzaju wkładu. Stopa ta ustalana jest na podstawie stanów średniomiesięcznych. Wyższa stopa jest na ogół ustalana od wkładów a vista, gdyż większe jest ryzyko ich wycofania z banku komercyjnego. W celu zmniejszenia kosztów własnych banków, dąży się do obniżenia wysokości rezerw obowiązkowych.

Wprowadzenie stopy rezerwy obowiązkowej ma na celu:

1. Stworzenie instrumentu umożliwiającego regulowanie potencjału kredytowego banków operacyjnych,

2. Ustalenie dodatkowego zabezpieczenia płynności banków operacyjnych.

Tak więc zdolność kreowania pieniądza bankowego przez banki zależy od poziomu posiadanych przez nie rezerw w pieniądzu banku centralnego w stosunku do poziomu minimalnej rezerwy. I tak:

• Podwyższenie stopy minimalnej rezerwy ogranicza zdolność ekspansji kredytowej banków,

• Zmniejszenie stopy minimalnej rezerwy zwiększa możliwość kreacji kredytu przez banki.

Ten instrument kształtowania podaży pieniądza jest szczególnie użyteczny w warunkach dużej nadpłynności finansowej systemu bankowego.

Rezerwy obowiązkowe gromadzą banki w NBP. Rezerwę obowiązkową stanowi wyrażona w procentach część środków pieniężnych w złotych i walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także środków przyjętych od banku zagranicznego na podstawie umów zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy lub środków pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Kwota rezerwy obowiązkowej nie podlega oprocentowaniu.

Banki spółdzielcze utrzymują rezerwy obowiązkowe w banku, w którym są zrzeszone, a banki regionalne zrzeszone w BGŻ S.A. - na rachunku w tym banku, w kwocie odpowiadającej rezerwom zrzeszonych w nich banków spółdzielczych i własnym rezerwom obowiązkowym. Kwoty rezerw obowiązkowych banków regionalnych BGŻ S.A odprowadza na swój rachunek w NBP. Banki Zrzeszające banki spółdzielcze działające poza strukturą BGŻ S.A rezerwy obowiązkowe własne i banków spółdzielczych w nich zrzeszonych utrzymują na swoim rachunku w NBP.

Wysokość rezerwy może być różnicowana ze względu na umowny okres przechowywania środków pieniężnych oraz rodzaj waluty. Suma rezerw obowiązkowych nie może przekroczyć: 30% sumy środków pieniężnych od wkładów na żądanie, 20% sumy środków od wkładów terminowych.

Dla banków komercyjnych rezerwy obowiązkowe wiążą się z obciążeniem finansowym, wynikającym z dezaktywizacji części depozytów unieruchamianych w postaci rezerw obowiązkowych, które nie mogą być wykorzystane np. na cele kredytowe. Ewidentnie zmniejsza to dochody banków komercyjnych, tym bardziej że ze względu na rosnącą konkurencję, częstokroć nie jest możliwe rekompensowanie negatywnych skutków dochodowych na drodze zmniejszenia oprocentowania depozytów przyjmowanych przez banki, bądź podwyższanie oprocentowania kredytów.

Zarząd NBP może zwolnić bank z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej w okresie realizacji programu postępowania naprawczego. Zarząd NBP ustala zasady i tryb naliczania i utrzymywania rezerw obowiązkowych w NBP, w tym rodzaje rachunków bankowych, których nie dotyczy obowiązek utrzymywania rezerw, a ponadto będzie mógł określać wysokość zapasu gotówki w złotych, którego utrzymanie w kasach bankowych będzie równoznaczne z utrzymywaniem rezerw w NBP.

W razie naruszenia obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej, bank uiszcza na rzecz NBP odsetki od różnicy pomiędzy kwotą, która podlega utrzymaniu na rachunkach a kwotą faktycznie na tych rachunkach utrzymywaną. Stawkę odsetek tych uchwala Zarząd NBP w wysokości nie większej niż dwukrotna wysokość stopy oprocentowania kredytu lombardowego. Zarząd NBP może wyrazić zgodę na nieuiszczanie odsetek przez bank w stanie zawieszenia, likwidacji albo upadłości.

Ilościowe ograniczenie podaży pieniądza polega na ustalaniu przez bank centralny limitów (plafonów), czyli pułapów akcji kredytowej poszczególnych banków. Stosowanie ograniczeń ilościowych łączono często z polityką obowiązkowych rezerw. Jednak administracyjne narzędzia polityki pieniężnej nie są oceniane pozytywnie przez ekonomistów, którzy wskazują na uboczne skutki w postaci wywoływania zjawisk recesyjnych.

Refinansowanie banków:

Kolejnym instrumentem polityki pieniężnej jest refinansowanie banków, czyli udzielanie kredytów przez bank centralny pozostałym bankom, które w ten sposób mogą upłynnić swoje aktywa. Do podstawowych form refinansowania banków zalicza się:

• Redyskonto weksli zdyskontowanych poprzednio przez banki operacyjne,

• Kredyt pod zastaw papierów wartościowych.

Kredyt refinansowy udzielany jest bankom przez NBP w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych. Za pomocą kredytów refinansowych bank centralny ma wpływ na działalność banków operacyjnych przez określenie warunków kredytowych. Przy udzielaniu kredytu refinansowego NBP kieruje się zdolnością banku do spłaty tego kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach spłaty, z tym, że kredyt ten może być także udzielony bankowi dla realizacji postępowania naprawczego banku. Kredyt refinansowy może być udzielony w następujących formach:

• do określonej kwoty w rachunku kredytu,

• pod zastaw papierów wartościowych - do wysokości równej określonej części nominalnej wartości tych kredytów (kredyt lombardowy),

• redyskonta weksli zdyskontowanych przez banki komercyjne,

• w innej formie, określonej przez Zarząd NBP.

Poprzez kredyty refinansowe bank centralny wpływa na działalność banków komercyjnych, ustalając wielkość udzielanych kredytów (podaż pieniądza), wysokość oprocentowania (polityka redyskontowa), oraz inne warunki kredytowania. NBP refinansuje banki ponadto kredytem na inwestycje centralne oraz kredytem w rachunku bieżącym.

Kredyt redyskontowy. Jest udzielany przez bank centralny na podstawie zdyskontowanych przez banki komercyjne weksli jednostek gospodarczych. Bank centralny ustala wysokość stopy redyskontowej, która stanowi punkt odniesienia dla banków komercyjnych w celu ustalenia ich własnej (wyższej) stopy dyskontowej oferowanej jednostkom gospodarczym. Zmiany stopy redyskontowej wpływają pośrednio na ponoszone przez przedsiębiorstwa koszty kredytu.

Stopa redyskontowa powinna być w zasadzie nieco niższa niż stopa, która się kształtuje na rynku pieniężnym. Podwyższenie lub obniżenie stopy redyskonta stanowi sygnał banku centralnego w kwestii intencji jego polityki pieniężnej. Podwyższenia stopy redyskontowej wpływa pośrednio na wzrost kosztów kredytów udzielanych przez banki komercyjne przedsiębiorstwom. Oddziałuje restrykcyjnie na całość akcji kredytowej systemu bankowego. Obniżenie stopy redyskontowej powinno działać jak bodziec w kierunku zwiększenia działalności kredytowej banków. Bank centralny nie ma jednak pełnej swobody w ustalaniu poziomu stopy procentowej, bo w gospodarce rynkowej kształtuje się ona na rynku w wyniku podaży i popytu na pieniądz.

W ramach polityki redyskontowej banki centralne nie tylko posługują się stopą procentową, ale także mogą stosować wobec poszczególnych banków kontyngenty redyskontowe i wymagania jakościowe, warunkujące przyjęcie określonych weksli do redyskonta. Bank centralny nie ma obowiązku udzielenia kredytu konkretnemu bankowi. Może więc uzależnić kontyngent redyskontowy od wielkości jego kapitału lub struktury aktywów, określających odpowiedzialność majątkową danego banku. Wymagania jakościowe dotyczą zazwyczaj terminu płatności weksla lub jego charakteru. Banki centralne zazwyczaj redyskontują weksle wystawione w wyniku działalności gospodarczej i płatne w ciągu 90 dni. Bank centralny może też preferować przy redyskoncie weksle związane z określoną działalnością (np. skupem produktów rolnych).

Kredyt lombardowy. Jest udzielany przez bank centralny pod zastaw papierów wartościowych składanych przez banki komercyjne. Znajduje on zastosowanie zwłaszcza wówczas, gdy dany bank ma trudności w terminowym regulowaniu zobowiązań lub występuje ogólnie trudna sytuacja na rynku pieniężnym. W związku z tym taki kredyt powinien być spłacony w okresie do 3 miesięcy. W niektórych nagłych przypadkach może on być udzielony na kilka dni lub jako kredyt średnioterminowy dla banku który poniósł straty, a którego działalność powinna być, zdaniem banku centralnego, podtrzymana. Kredyt lombardowy jest udzielany w wysokości od 65% do 80% wartości zastawionych papierów wartościowych , w zależności od ich rodzaju.

Stopa procentowa. Stopa procentowa może być wykorzystana jako instrument polityki pieniężno-kredytowej, jeżeli będzie spełniała funkcję zewnętrznego parametru, branego pod uwagę przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Decyzje te powinny uwzględniać konieczność osiągnięcia przez kredytobiorcę co najmniej takich wyników finansowych, które by pozwoliły na spłacenie rat kapitałowych oraz odsetek od zaciągniętego kredytu.

W warunkach braku równowagi na rynku i narastających zjawisk inflacyjnych, możliwości realizacji tych funkcji przez stopę procentową są bardzo ograniczone:

• Przy ustalaniu stopy procentowej musi być uwzględniana stopa inflacji. Ujemna realna stopa procentowa zachęca kredytobiorców do maksymalizacji popytu na kredyt.

• Należy odstąpić od dostosowywania stopy procentowej do zróżnicowanej rentowności poszczególnych grup kredytobiorców czy też obniżania jej ze względów socjalnych. Ulgi w oprocentowaniu kredytów stanowią gratyfikację bankową, która utrudnia dokonywanie rzeczywistego rachunku ekonomicznego w gospodarce narodowej.

• Zróżnicowanie stopy procentowej powinno wynikać wyłącznie ze stopnia płynności kredytów i wkładów oraz ryzyka ponoszonego przez banki przy udzielaniu kredytu. Najniżej powinny być oprocentowane wkłady a vista, najwyżej - kredyty dla przedsiębiorstw o zagrożonej zdolności kredytowej.

Warunkiem efektywnego wykorzystania stopy procentowej jest ukształtowanie się jej ceny na rynku. Inaczej wyższe odsetki będą przerzucane w ceny, a stopa procentowa nie będzie mogła odgrywać swej roli. Oznacza to z jednej strony, że wysokość stopy procentowej nie jest kształtowana na zasadzie samoregulowania w zależności od przebiegu rozwoju gospodarczego, z drugiej zaś - że zmiany tej stopy nie mają wpływu na racjonalną alokację środków społecznych i nie doprowadzi ona do zrównoważenia popytu i podaży na środki finansowe. Jednak i w tych niedoskonałych warunkach podwyższenie odsetek od wkładów i kredytów może mieć pewne pozytywne strony. Podwyższenie odsetek od wkładów ludności sprzyja neutralizacji określonej części jej przychodów. Wysokie odsetki od wkładów przy systemie samofinansowania się banków muszą prowadzić do podwyżki odsetek od kredytów. Równocześnie wysoka stopa procentowa od kredytów, mimo możliwości neutralizacji jej działania przez system cen, powoduje racjonalniejsze wykorzystanie kredytu przez przedsiębiorstwa.

Operacje otwartego rynku:

Operacje otwartego rynku, przeprowadzane przez banki centralne w ramach polityki otwartego rynku, polegają na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych (przeważnie państwowych, krótkoterminowych - weksli skarbowych). Są to przede wszystkim weksle skarbowe. Bank centralny zakupuje te papiery wartościowe według stopy zakupu, a sprzedaje według stopy sprzedaży. W Polsce operacje otwartego rynku są podstawowym instrumentem oddziaływania NBP na kształtowanie się podaży pieniądza. Zakup i sprzedaż papierów wartościowych odbywa się przede wszystkim na międzybankowym rynku pieniężnym.

Zakup papierów wartościowych przez NBP powiększa jego aktywa oraz zwiększa obieg pieniądza na rynku. Natomiast sprzedaż papierów z własnego portfela przez bank centralny zmniejsza aktywa banku i działa restrykcyjnie, czyli zmniejsza obieg pieniądza. Bank centralny może połączyć operacje zakupu papierów wartościowych z uzgodnieniami warunków ich odkupu.

Operacje otwartego rynku mogą być dokonywane przez przetarg:

1. Ilościowy - bank centralny ustala wysokość stawki zakupu (tzw. stałą stawkę), a banki komercyjne podają kwoty, jakie chciałyby sprzedać bankowi centralnemu po tej stawce. W odpowiedzi na złożenie oferty bank centralny rozdziela ustaloną przez siebie kwotę zakupu proporcjonalnie do wielkości złożonych ofert.

2. Procentowy - banki komercyjne podają stawkę procentową, po której chciałyby zawrzeć transakcję. Bank centralny, w ramach ustalonej przez siebie kwoty, przyznaje możliwość sprzedaży zaczynając od banków, które zaproponowały najwyższą stawkę. Wysokość ostatecznej stopy procentowej jest ustalana na podstawie najniższej (marginalnej) stawki przydziału. Przy przetargu procentowym tendencje rynkowe mają większy wpływ na kształtowanie się wysokości procentu.

Najprostszą formą tych operacji NBP są operacje bezwarunkowe zakupu papierów wartościowych lub operacje bezwarunkowe sprzedaży papierów wartościowych. Są to operacje nieodwracalne, sygnalizujące i realizujące określony kierunek polityki pieniężnej. Inną formą są operacje warunkowe NBP, w których Bank centralny może połączyć operację zakupu papierów wartościowych z uzgodnieniem warunków ich odkupienia w określonym terminie. Stąd operacje warunkowe są wykorzystywane dla doraźnego regulowania podaży pieniądza.

Do operacji warunkowych NBP należą:

• Operacje warunkowego zakupu - REPO - polegające na zakupie przez NBP papierów wartościowych od banków, pod warunkiem ich odkupienia przez te banki w określonym terminie. Dokonując zakupu, NBP udziela równocześnie danemu bankowi kredytu, który jest spłacany w momencie odkupienia przez ten bank sprzedanych wcześniej NBP papierów wartościowych. Operacje REPO można więc porównać do kredytu udzielanego przez NBP pod zastaw papierów wartościowych.

W skrócie - operacja REPO polega na sprzedaży papierów wartościowych po określonej cenie z jednoczesnym okupieniem tych papierów po cenie wyższej w określonym dniu w przyszłości (różnica między tymi cenami stanowi efektywną stopę procentową).

• Operacje warunkowej sprzedaży - reverse REPO, polegające na sprzedaży przez NBP bankom papierów wartościowych pod warunkiem ich odsprzedaży przez dany bank NBP w określonym terminie. Dokonując zakupu papierów wartościowych dany bank lokuje swoje środki w NBP, które wycofuje w momencie odsprzedania zakupionych wcześniej papierów wartościowych. Operacje reverse REPO można porównać do krótkoterminowej lokaty banków w NBP.

W skrócie- reverse REPO polega na kupnie papierów wartościowych z jednoczesną ich odsprzedażą w przyszłości.

Obie te formy operacji są operacjami krótkoterminowymi (od 1 dnia do 6 miesięcy), a ich przedmiotem są na ogół papiery wartościowe skarbu państwa, dzięki czemu ryzyko kredytowe faktycznie nie istnieje.

W obu rodzajach operacji NBP może oddziaływać na wielkość podaży pieniądza, zasilając rynek (banki) w przypadku operacji REPO lub zmniejszając jego podaż w operacjach revers REPO. Operacje warunkowe są zawierane w praktyce na okres kilku dni lub tygodni, mogą być wykorzystywane do krótkotrwałego oddziaływania na kształtowanie się podaży pieniądza i płynności systemu bankowego. Równocześnie NBP może wpływać przez te operacje na poziom krótkoterminowej stopy procentowej przez kształtowanie stopy REPO. NBP zakupuje i sprzedaje papiery wartościowe po różnych cenach, a wynikająca stąd stopa REPO wyznacza bankom cenę otrzymanego kredytu w operacji REPO albo dochód z lokowanych środków w przypadku operacji reverse REPO.

W ramach polityki otwartego rynku banki centralne prowadzą operacje dewizowe typu swap, polegające na kupnie dewiz lub waluty z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej umowie sprzedaży tej samej kwoty w określonym terminie, po uzgodnionym kursie do tego samego partnera. W ten sposób bank centralny stawia do dyspozycji bankom swój pieniądz na czas operacji swap (przy kupnie), a w przypadku sprzedaży - zabiera pieniądz bankom operacyjnym.

Polityka otwartego rynku wykorzystuje zarówno cenę sprzedaży oraz kupna papierów wartościowych, jak i wielkość sprzedanych (kupionych) papierów wartościowych czy dewiz.

Operacje otwartego rynku mogą być efektywne tylko wówczas, gdy istnieje rozbudowany rynek pieniężny, który będzie mógł zakupić papiery wartościowe zaoferowane przez bank centralny lub odstąpić je temu bankowi. Tak więc warunkiem efektywności operacji otwartego rynku są:

• odpowiednia chłonność rynku pieniężnego i kapitałowego,

• budzące zaufanie papiery wartościowe (np. weksle skarbowe).

Ogólnie biorąc polityka pieniężna banku centralnego może być albo ekspansywna albo restrykcyjna, w zależności od sytuacji gospodarczej kraju i wynikających z niej kierunków polityki pieniężnej.

Polityka restrykcyjna, zmierza do ograniczenia podaży pieniądza. Wyraża się ona podrożeniem kredytu przez podnoszenie stopy kredytu redyskontowego i lombardowego. W tym samym kierunku zmierza stosowane równocześnie podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych. Gdy zastosowane środki oddziaływania nie przyniosą oczekiwanego efektu, czyli znaczącego podwyższenia ceny kredytu w bankach komercyjnych, a przez to zmniejszenia podaży pieniądza, bank centralny odpowiednio ukierunkowuje operacje otwartego rynku. Polega to na oferowaniu sprzedaży papierów wartościowych na korzystnych warunkach, np. wysoko oprocentowanych obligacji czy weksli skarbowych. Wówczas bankom komercyjnym bardziej opłaca się kupować te papiery wartościowe niż udzielać kredytu jednostkom gospodarczym.

Przy prowadzeniu polityki ekspansywnej bank centralny postępuje odwrotnie: obniża oprocentowanie kredytu redyskontowego i lombardowego, a także stopę obowiązkowej rezerwy. Równocześnie, w ramach operacji otwartego rynku, rozpoczyna on skup papierów wartościowych. Podejmowane działania zwiększają podaż pieniądza i obniżają poziom stopy procentowej na rynku pieniężnym.

Pytanie 4. Rynek produktów i usług bankowych a rynek finansowy

Rozwój rynku finansowego w Polsce zapoczątkowany został wraz z uchwaleniem ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych 22 marca 1991 r. powołaniem do życia Komisji Papierów Wartościowych oraz uruchomieniem Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych .

Rynki finansowe spełniają wiele funkcji, lecz najistotniejsza z nich to transformacja aktywów poprzez pośredników finansowych. Rynek finansowy jest pojęciem abstrakcyjnym, zaś jego konkretyzacja przejawia się na jego poszczególnych segmentach tworzących rynki operacyjne, zróżnicowane pod względem celów jakim służą oraz instrumentów, które są na nich przedmiotem obrotu.

Rynek finansowy obejmuje takie rynki jak:

• rynek pieniężny - to rynek kapitałów krótkoterminowych. zawierane są na nim transakcje kupna i sprzedaży instrumentów finansowych o największym stopniu płynności i terminie wykupu do jednego roku,

• rynek kapitałowy - to rynek kapitałów średnio i długoterminowych, przeznaczonych na finansowanie inwestycji, zapewniający zwrot kapitału w czasie przekraczającym 1 rok,

• rynek kredytowy - to rynek detalicznych transakcji zindywidualizowanych między bankami a podmiotami, które nie mają dostępu do rynku pieniężnego lub kapitałowego jako pożyczkobiorcy,

• rynek instrumentów pochodnych.

Trzy pierwsze rynki są rynkami operacyjnymi, zaś rynek instrumentów pochodnych jest rynkiem pozwalającym uczestnikom operacji finansowych na zabezpieczenie się przed negatywnymi skutkami ryzyka finansowego związanego głównie ze zmianami stóp procentowych, kursów walutowych oraz wahaniami cen papierów wartościowych.

Na rynku finansowym występuje więc ogół transakcji finansowych zawieranych przez podmioty dysponujące nadwyżką pieniądza oraz podmioty posiadające jego niedobór.

Uczestnikami rynku finansowego są:

• bank centralny, który realizuje politykę pieniężną państwa,

• banki komercyjne, które realizują operacje pozwalające im na utrzymanie właściwej płynności finansowej,

• inne instytucje finansowe np. fundusze inwestycyjne, specjalistyczne spółki inwestycyjne, fundusze emerytalne, firmy ubezpieczeniowe,

• instytucje niefinansowe,

• osoby fizyczne.

Ze względu na kryterium terminowe rynek finansowy dzieli się na:

1. Rynek pieniężny,

2. Rynek kapitałowy.

Rynek produktów i usług bankowych jest częścią rynku finansowego, a produkty bankowe to produkty występujące na tzw. rynku pieniężnym.

Pieniądz na rynku finansowym przyjmuje różne formy, określane mianem instrumentów finansowych.

Instrumenty rynku pieniężnego:

Do instrumentów rynku pieniężnego zalicza się:

• bony i weksle skarbowe,

• bony pieniężne,

• papiery komercyjne,

• certyfikaty depozytowe, akcepty bankierskie, depozyty międzybankowe.

Rozwinięty rynek pieniężny obejmuje rynek pierwotny, na którym następuje wprowadzenie do obrotu papierów wartościowych i rynek wtórny. Rynek wtórny na rynku pieniężnym nie ma charakteru zinstytucjonalizowanego, jest to rynek międzybankowy stosowany przez grupę 40-50 banków.

Rynek pieniężny jest rynkiem, który stanowi podstawą do ustalenia stawki bazowej do wyceny kapitału średnio i długoterminowego. Rentowność bonów 13 tygodniowych jest podstawą do ustalania oprocentowania dla obligacji 3 letnich, gdzie odsetki są naliczane w okresach trzymiesięcznych. Te stopy procentowe stanowią bazę dla ustalenia oprocentowania kredytów.

Tak więc stopy procentowe z rynku międzybankowego mają bezpośrednie przełożenie dla kalkulowania stawek bazowych innych instrumentów rynku kredytowego i kapitałowego (obligacje).

Bony skarbowe są emitowanymi przez Skarb Państwa krótkoterminowymi papierami wartościowymi. Przez ich emisję Minister Finansów zaciąga krótkoterminową pożyczkę przeznaczoną na sfinansowanie deficytu budżetowego lub krótkotrwałych niedoborów. Wartość nominalna bonów skarbowych wynosi 10.000 zł. Bony są emitowane od 1 do 52 tygodni. Mają postać zdematerializowaną - występują w postaci zapisów na kontach depozytowych. Konta prowadzone są przez NBP w CRBS. Nabywca bonów otrzymuje świadectwo depozytowe potwierdzające ich posiadanie.

Dobrze rozwinięty rynek wtórny gwarantuje wysoką płynność tego instrumentu. Uznawany jest on także za jeden z najbardziej bezpiecznych na rynku pieniężnym.

Bony pieniężne są krótkoterminowym papierem wartościowym emitowanym przez NBP w postaci zdematerializowanej. Są one emitowane w imieniu własnym przez bank centralny, a uzyskane w ten sposób środki są przeznaczane na realizację funkcji NBP, np. inwestycje na rynku międzybankowym. Bony pieniężne są sprzedawane w drodze przetargu na aukcjach organizowanych przez NBP, przy czym sprzedaż następuje z dyskontem, a wykup po ich wartości nominalnej. Nabywane mogą być przez banki krajowe, oddziały banków zagranicznych i Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

Rynek lokat międzybankowych wykorzystywany jest przez banki przede wszystkim do zarządzania płynnością. Ułatwia on przepływ środków strumieni pieniężnych pomiędzy bankami i optymalne wykorzystanie przez nie posiadanych zasobów pieniężnych. Banki mogą utrzymywać płynność przy minimalizacji kosztów, bo posiadając nadwyżki środków mogą je ulokować w innym banku, a w przypadku spiętrzenia płatności mogą zasilać się lokatami innych banków, mających w tym czasie nadwyżki. Umożliwia im to pełnienie podstawowej funkcji banku, jaką jest transformacja terminów i ryzyka. Ponadto bank centralny może wykorzystywać ten rynek dla realizacji założeń polityki pieniężnej, przeprowadzając na nim operacje otwartego rynku.

Instrumentami międzybankowego rynku pieniężnego w Polsce są przede wszystkim wzajemne lokaty i depozyty międzybankowe i bony skarbowe. Gdzie lokata oznacza - umieszczanie środków finansowych poza instytucją tj. na rynku międzybankowym, natomiast depozyt - przyjmowanie środków finansowych z rynku międzybankowego przez instytucje finansowe.

Lokatę i depozyt można analizować w aspekcie daty waluty. Data waluty - to dzień w którym środki pieniężne efektywnie zmieniają właściciela (jedna strona zostaje obciążona, druga uznana). Najczęstsze terminy zapadalności depozytów na rynku międzybankowym to: 1 dzień, 7 dni, 14 dni, 1 miesiąc, 3 miesiące, 6 miesięcy. Największa liczba transakcji dokonywana jest na rynku depozytów jednodniowych. Wyróżnia się trzy rodzaje depozytów jednodniowych: O/N (overnight) - pożyczone środki płatnicze otrzymuje się w dniu zawarcia transakcji i są one zwracane w następnym dniu roboczym. T/N (tomorrow next) - pożyczone środki płatnicze przekazywane są pożyczkobiorcy w następnym dniu roboczym od zawarcia umowy, zwrot następuje w następnym dniu roboczym. S/N (spot next) - przekazanie środków płatniczych następuje po dwóch dniach roboczych od zawarcia umowy, zwrot następuje w następnym dniu roboczym.

Rynek depozytów międzybankowych umożliwia bankom nie tylko zarządzanie płynnością. Mogą na nim także pożyczać środki potrzebne do sfinansowania akcji kredytowej, jeśli wpłacane do banku depozyty okazują się niewystarczające. Największy udział w międzybankowym rynku pieniężnym mają lokaty krótkoterminowe.

Banki zgłaszają gotowość do dokonywania transakcji na rynku depozytów międzybankowych podając swoje kwotowania, czyli (1) informując pozostałych uczestników rynku o wysokości stóp procentowych, przy jakich są gotowe pożyczać depozyty od innych banków, o czym mówią stopy bid, a także (2) informując rynek o wysokości oprocentowania, przy jakim są gotowe lokować depozyty w innych bankach, o czym mówią stopy offer.

W codziennej prasie można znaleźć informacje o stawkach WIBOR. Mówią one o średniej wysokości oprocentowania, przy jakim w danym dniu banki są gotowe lokować depozyty na warszawskim rynku międzybankowym. Tak więc WIBOR jest polskim odpowiednikiem LIBOR.

Krótkoterminowe papiery dłużne commercial pappers CP są emitowane przez przedsiębiorstwa w celu finansowania zarówno działalności bieżącej, jak i inwestycyjnej. Są odpowiednikiem bankowych certyfikatów depozytowych. Sprzedawane są z dyskontem poprzez agentów emisji. Nabywcami mogą być osoby prawne i fizyczne. Programy emisji oferuje kilka banków krajowych i zagranicznych.

Emitent uzyskuje pożyczkę niżej oprocentowaną od kredytu bankowego, unika uciążliwej procedury bankowej oraz obowiązku wykorzystania kredytu na określony cel. Nabywca CP może je upłynnić w dowolnym terminie na rynku pieniężnym, a przynoszą one wyższy dochód niż rządowe papiery wartościowe.

Certyfikaty depozytowe są emitowanymi przez banki komercyjne papierami wartościowymi, stwierdzającymi ulokowanie przez deponenta w wystawiającym je banku, określonej kwoty w charakterze depozytu pieniężnego na określony czas i procent. Certyfikaty depozytowe są papierami wartościowymi o terminie wykupu od 14 dni do roku, choć zdarzają się emisje na dłuższy okres - 5 a nawet 7 lat. W obrocie pierwotnym zdecydowanie przeważają jednak certyfikaty depozytowe z terminem wykupu od 1 do 6 miesięcy. Papiery te są łatwo zbywalne, co podnosi atrakcyjność oferty i zapewnia im stosunkowo wysoką rentowność. Zaletą ich jest pewność lokaty, która nie może być wycofana z banku przed umownym terminem, a deponent lokaty może ją w każdej chwili upłynnić, zbywając posiadany certyfikat na rynku wtórnym.

Instrumenty rynku kapitałowego:

Do instrumentów rynku kapitałowego zalicza się:

• Akcje,

• Obligacje,

• Świadectwa udziałowe i depozytowe,

• ADR,

• GDR,

• Prawa poboru,

• Listy zastawne.

Rynek kapitałowy, podobnie jak rynek pieniężny, obejmuje rynek pierwotny i wtórny. Na rynku pierwotnym następuje sprzedaż nowych emisji papierów wartościowych przez emitenta inwestorom. Rynek wtórny na rynku kapitałowym ma charakter zinstytucjonalizowany (giełda - podmiot generujący popyt i podaż). Na rynku wtórnym ma miejsce obrót papierami wartościowymi między inwestorami. Emitent na tym rynku nie występuje.

Na rynku kapitałowym występują transakcje pożyczkowe oraz transakcje udziałowe. Najbardziej popularnymi instrumentami transakcji udziałowych są akcje, zaś pożyczkowych obligacje.

Akcja jest papierem wartościowym potwierdzającym własność do części majątku firmy, która je wyemitowała. Przynosi ona dochód zmienny składający się z dwóch elementów: bieżącego kursu waloru, wysokości wypłaconej dywidendy. W zależności od oznaczenia akcjonariusza, wyróżnia się akcje: imienne (zbywalność ograniczona), na okaziciela (zbywalność nieograniczona). Natomiast w zależności od uprawnień jakie przysługują akcjonariuszowi, można wyróżnić akcje: zwykłe, uprzywilejowane, co do prawa do głosu na walnym zgromadzeniu, prawa do dywidendy, prawa do poboru akcji z nowych emisji, prawa pierwszeństwa do majątku w przypadku likwidacji firmy.

Ze względu na formę pokrycia równowartości akcji wyróżnia się akcje: opłacone gotówką, aportowe (wkłady niepieniężne, zarówno rzeczy jak i prawa).

Obligacja jest papierem emitowanym w serii (czyli w równych jednostkach), w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji powiększonej o odsetki). Świadczenie to może mieć charakter pieniężny jak i niepieniężny (zamiana na akcje). Obligatariusz w terminie zapadalności ma prawo żądać wykupu obligacji po wartości nominalnej wraz z należnymi odsetkami.

Istnieje wiele klasyfikacji obligacji. Klasyfikacja według sposobu oprocentowania wyróżnia: obligacje o stałej stopie oprocentowania, obligacje o zmiennej stopie oprocentowania, obligacje indeksowane oraz obligacje o kuponie zerowym (dyskontowe). Inna klasyfikacja - według podmiotu emitującego wyróżnia: obligacje skarbowe (emitowane przez skarb państwa), obligacje komercyjne (emitowane przez banki komercyjne), obligacje municypalne (emitowane przez gminy). Kolejna - według sposobu wykupu wyróżnia: obligacje o spłacie jednorazowej, obligacje o spłacie ratalnej, obligacje z prawem emitenta do przedterminowego wykupu (na zasadzie losowania), obligacje z klauzulą uniemożliwiającą emitentowi wcześniejszy wykup, obligacje nie podlegające wykupowi tzw. konsole. Następna - według sposobu zabezpieczenia wyróżnia: obligacje zabezpieczone, obligacje częściowo zabezpieczone, obligacje niezabezpieczone. Ostatnia - według dodatkowych cech wyróżnia: obligacje zamienne, obligacje z warrantem (opcyjne), obligacje ze zobowiązaniem emitenta do dodatkowego świadczenia bez gwarancji wypłaty oprocentowania, obligacje częściowo opłacone (oprocentowane), obligacje partycypacyjne (dające prawo uczestnictwa w zyskach emitenta czyli do dywidendy), obligacje dwuwalutowe.

Na rynku finansowym, podobnie jak na innych rynkach, są oferowane różnorodne produkty. Produkt w ujęciu ogólnym najczęściej definiowany jest jako rzecz materialne, usługa bądź czynność zaspokajająca jakiekolwiek potrzeby lub pragnienia nabywców. Określenie produkt bankowy jest potoczną nazwą używaną w praktyce, oznaczającą różne operacje bankowe i usługi oferowane przez bank.

Tradycyjnie czynności bankowe dzieli się na trzy, a ostatnio cztery grupy:

1. operacje bierne lub pasywne (depozytowe),

2. operacje czynne lub aktywne (kredytowe),

3. operacje rozliczeniowe lub pośredniczące (obsługa obrotu płatniczego),

4. inne operacje (różne).

Operacje pasywne polegają na pozyskiwaniu środków finansowych od klientów banku. W tym celu bank wykonuje takie czynności bankowe, jak na przykład przyjmowanie depozytów czy emitowanie bankowych papierów wartościowych. Natomiast operacje aktywne polegają na wykorzystaniu przez bank zgromadzonych środków finansowych własnych i obcych w celu finansowania potrzeb kredytobiorców lub obciążaniu tych środków ryzykiem wynikającym z udostępniania ich innym podmiotom. Cechą operacji aktywnych jest działanie banku na własny rachunek i ryzyko. Do operacji aktywnych zaliczane są m.in.: udzielanie kredytów, udzielanie gwarancji bankowych, udzielanie poręczeń, udzielanie pożyczek pieniężnych.

Operacje rozliczeniowe polegają na realizacji zleceń płatniczych klientów. W tym celu bank wykonuje takie czynności bankowe, jak przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych.

Operacje inne obejmują, dozwolone prawem bankowym czynności bankowe i usługi dla klientów, jak np.: przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych, udostępnianie skrytek sejfowych, świadczenie usług konsultacyjno-doradczych w sprawach finansowych.

Asortyment i jakość operacji bankowych zależy m.in. od obowiązujących w danym państwie przepisów, regulacji wewnętrznych banku, posiadanych przez bank technologii bankowych oraz kwalifikacji pracowników. Usługi i produkty muszą spełniać ogólne wymogi określone podstawowymi przepisami prawnymi (np. ustawa Prawo bankowe) i wymogi szczegółowe, określone wewnętrznymi przepisami banku (statut, regulaminy, instrukcje, procedury).

Zjawiskiem charakterystycznym dla gospodarki rynkowej jest tworzenie przez banki coraz to nowych produktów dostosowanych do zmieniających się potrzeb klientów. Inwencja w tworzeniu nowych produktów i ich szybkie wdrażanie jest jednym z ważnych czynników wpływających na wyniki finansowe banku.

Pytanie 5. Przesłanki i proces przebudowy polskiego systemu bankowego

W drugiej połowie lat 80-tych zaczęły przeważać poglądy, że system bankowy powinien być bardziej rozbudowany, że należy dopuścić konkurencję, samodzielność banków i położyć nacisk na ich działalność komercyjną.

Ogólnie można powiedzieć, że sytuację charakteryzowały następujące elementy:

• ograniczona liczba banków, brak konkurencji i ścisła specjalizacja banków,

• łączenie przez NBP funkcji banku komercyjnego i niektórych funkcji banku centralnego,

• administracyjne ustalanie przez rząd stóp procentowych, kierunków i wielkości akcji kredytowej (obowiązywał roczny plan kredytowy i plan kasowy),

• brak przepisów prawnych regulujących działanie systemu bankowego (m.in. norm przezornościowych), jak też brak instrumentów polityki pieniężnej banku centralnego,

• brak międzybankowego systemu rozliczeniowego.

Pierwsze zmiany dostosowujące działalność systemu bankowego do potrzeb gospodarki rynkowej nastąpiły na mocy ustawy o prawie bankowym przyjętej przez Sejm w lutym 1982 roku. Ustawa ta stworzyła możliwość wykorzystania aparatu bankowego jako ważnego ogniwa wpływającego w sposób aktywny na kształtowanie i realizację polityki gospodarczej państwa oraz równowagi gospodarczej. Zostało to osiągnięte dzięki następującym postanowieniom:

• stworzenie sprzyjających warunków do wprowadzenia przez NBP aktywnej polityki emisyjnej, odpowiednio realizowanej przez cały system bankowy wobec wszystkich partnerów banków, poprzez przekształcenie NBP w bank banków;

• kształtowanie autentycznego partnerstwa w stosunkach między bankami i ich klientami przede wszystkim dzięki stworzeniu możliwości swobodnego nawiązywania stosunków kredytowych między bankami a podmiotami gospodarczymi;

• wprowadzenie zasady konkurencyjności między bankami w wyniku odejścia od zasady ścisłego podziału terytorialnego i branżowego.

• Zwiększenie samodzielności, inicjatywności i przedsiębiorczości wszystkich ogniw systemu bankowego.

Pod koniec lat osiemdziesiątych podjęto reformę, która zasadniczo zmieniła obraz systemu bankowego w Polsce. Punktem wyjścia reformy bankowej był „Program umacniania pieniądza” przygotowany przez NBP w 1987 r. po raz pierwszy w powojennej historii Polski wskazano na doniosłe znaczenie pełnowartościowego pieniądza, jego stabilności i wymienialności, zarówno dla gospodarki, jak i społeczeństwa. Zwrócono uwagę na konieczność stworzenia instytucjonalnych zapór chroniących gospodarkę przed wypływem pustego pieniądza, a w szczególności uniezależnienia banku centralnego od rządu oraz koniunktur i presji politycznych. W celu umocnienia pieniądza - stwierdzono w „Programie” - niezbędne jest oddzielenie funkcji depozytowo-kredytowych, które powinny być domeną samodzielnych banków komercyjnych, od funkcji emisyjnej, realizowanej przez bank centralny.

Pierwszy etap reform bankowych stanowiło prawne i organizacyjne wyodrębnienie ze struktur NBP Powszechnej Kasy Oszczędności w 1987 roku. Celem tego przedsięwzięcia było usamodzielnieni PKO i umożliwienie bankowi tworzenia własnej strategii rozwoju. Jednocześnie pozostawiono nie rozwiązaną kwestię obciążeń z przeszłości (tj. długoletnich kredytów na budowę mieszkań udzielonych spółdzielniom mieszkaniowym).

Dnia 11 kwietnia 1988 r. Rada Ministrów zatwierdziła dokument pod tytułem „Przebudowa organizacji i funkcji NBP i utworzenie sieci banków kredytowych” przygotowany przez NBP oraz wydała rozporządzenie o utworzeniu z dniem 1 maja 1988 r. dziewięciu banków depozytowo-kredytowych. Na tej podstawie rozpoczęto prace organizacyjne i legislacyjne, zmierzające do budowy nowego modelu bankowości polskiej.

Za główne założenie reformy bankowej uznano stworzenie dwupoziomowego systemu bankowego, charakterystycznego dla państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Drugim istotnym elementem reformy było utworzenie dziewięciu banków komercyjnych na bazie 430 oddziałów operacyjnych NBP oraz zliberalizowanie warunków wejścia do sektora bankowego. Stworzone zostały szerokie możliwości zakładania banków w formie spółki akcyjnej, zarówno przez osoby fizyczne, jak i prawne, krajowe i zagraniczne. Usunięte zostały wszelkie ograniczenia podmiotowo-przedmiotowe, klienci uzyskali możliwość wyboru banku i prowadzenia rachunków jednocześnie w wielu bankach, a stosunki relacji klient-bank zastały oparte na umowach.

Banki komercyjne uzyskały samodzielność w zakresie kształtowania profilu swojej działalności, określania wielkości prowizji oraz odsetek od kredytów i pożyczek, a także we wszystkich sprawach związanych z ekonomiką i finansami banku. Istotnej zmianie uległy relacje banków z bankiem centralnym. Nowy układ stosunków, obejmujący przede wszystkim zagadnienia polityki pieniężnej i nadzoru bankowego, oparty został na wzorach bankowości zachodniej.

Ukoronowaniem prac związanych z reformą bankową było uchwalenie 31 stycznia 1989 roku dwóch ustaw: Prawo bankowe, Ustawa o NBP. Wśród zasadniczych zmian wprowadzonych przez nowe prawo należy wymienić:

1. Określenie wymogów niezbędnych do powołania banku i otrzymania licencji na prowadzenie działalności bankowej, a w tym:

2. Wielkości minimalnego kapitału założycielskiego,

3. Kompetencji osób mających prowadzić bank,

4. Zestawu i treści dokumentów (statut i regulaminy wewnętrzne, struktury organizacyjne, docelowy rynek, plan działania, prognozowane bilanse i rachunki wyników).

5. Utworzenie nadzoru bankowego w ramach NBP i wyposażenie go w stosowne narzędzia kontroli (badanie sprawozdawczości banków, inspekcja na miejscu, prawo do wydawania zaleceń itd.),

6. Wprowadzenie zasad rachunkowości bankowej - Bankowego Planu Kont (BPK) przystosowanej do wymogów sprawozdawczości oraz do prowadzenia polityki pieniężnej. BPK zawiera dane mogące służyć do badania sytuacji finansowej, wypłacalności i płynności banków.

7. Wprowadzenie podstaw do ustalania norm przezorności bankowej przez Prezesa NBP, na zasadzie delegacji i upoważnień ustawowych do wydawania zarządzeń obowiązujących banki. Do podstawowych norm, które są zobowiązane przestrzegać banki, należą następujące współczynniki:

1. Współczynnik wypłacalności - stanowi najbardziej syntetyczną miarę bezpieczeństwa banku - mierzy bowiem stopień pokrycia kapitałem pozycji obarczonych ryzykiem (aktywów i pozycji pozabilansowych). Przyjęto, że współczynnik nie powinien być niższy niż 8%. Ryzyko odzwierciedlają wagi obciążające w różny sposób poszczególne pozycje. Najwyższe wagi przypisane są do kredytów, najniższe - do operacji ze Skarbem Państwa i bankiem centralnym,

2. Współczynniki płynności, oblicza się je jako relację płynnych aktywów do pasywów, mierzą zrównoważenie pasywów aktywami o podobnych terminach,

8. Normy dopuszczalnej koncentracji należności w stosunku do:

1. Jednego kontrahenta,

2. Pojedynczej umowy,

9. Inwestycji kapitałowych banku (zakupu papierów wartościowych, w tym akcji i udziałów), celem tych norm jest uniknięcie zagrożenia wynikającego z nadmiernego zaangażowania się banku w operacje z klientem, którego trudna sytuacja mogłaby wpłynąć na załamanie całego banku,

10. Norm dopuszczalnych pozycji walutowych w relacji do kapitału własnego banku.

11. Określenie ogólnych ram prawnych umów rachunku bankowego i zasad udzielania kredytów, ustalających uprawnienia i zakres odpowiedzialności partnerów (w tym zobowiązanie do stosowania zabezpieczeń prawnych przy udzielaniu kredytów, badania sytuacji kredytobiorcy itd.).

12. Określenie uprawnień Prezesa NBP wobec banków zagrożonych i okoliczności władczego wkraczania w funkcjonowanie banków. Prezes NBP ma prawo:

1. Wydania polecenia opracowania programu naprawczego,

2. Powołania zarządu komisarycznego,

3. Wydania zakazu wykonywania niektórych czynności,

4. Odebrania licencji na prowadzenie działalności bankowej,

5. Postawienia wniosku o zawieszenie działalności,

6. Podjęcia decyzji o likwidacji lub zgłoszenia wniosku do sądu o ogłoszenie upadłości banku.

13. Wprowadzenie instrumentów polityki pieniężnej, przede wszystkim rezerw obowiązkowych, a następnie kredytów refinansowych i stóp banku centralnego, operacji otwartego rynku.

14. Wprowadzenie powszechnego obowiązku publikacji sprawozdań finansowych banku - po ich zbadaniu przez audytora i przyjęciu przez walne zgromadzenie akcjonariuszy (dla banków - spółek akcyjnych jest to wymóg Kodeksu handlowego).

Ostatecznym celem reformy systemu bankowego było stworzenie warunków pełnienia przez banki funkcji podmiotów narzucających twarde ograniczenie budżetowe podmiotom gospodarczym i zmuszających je do racjonalnego wykorzystywania środków oraz podwyższania efektywności działania. Cel ten miał być osiągnięty przez pełną komercjalizację działalności banków. Celem zasadniczym zaś miała być - w skali makro - alokacja zasobów w gospodarce na zasadzie racjonalności i najbardziej efektywnego ich wykorzystania.

Utworzenie dziewięciu regionalnych banków komercyjnych było rezultatem nowych rozwiązań prawnych. Miały one formę banków państwowych, wyposażonych w kapitał (fundusze własne) przez NBP. Centrale banków „dziewiątki” zostały utworzone w miastach o największej aktywności gospodarczej. Uważano, że takie rozmieszczenie będzie stanowić potencjał rozwojowy nowych banków.

W 1991 roku Rada Ministrów podjęła decyzję o komercjalizacji banków „dziewiątki”, czyli o przekształceniu ich w spółki prawa handlowego. Łączyło się to m.in. z nadaniem bankom statutów i powołaniem Rad Nadzorczych. Radom Banków (nadzorczym) postawiono następujące zadania: przygotowanie banków do prywatyzacji, przeprowadzenie restrukturyzacji aktywów, podwyższenie efektywności banków, przebudowę struktur organizacyjnych i dokonanie niezbędnych zmian personalnych.

Komercjalizacja była pierwszym krokiem w kierunku prywatyzacji banków „dziewiątki”. Kolejnym etapem było dokonanie w połowie 1991 roku wyboru banków do prywatyzacji. Jako podstawowe kryterium wyboru pierwszych dwóch banków przyjęto dotychczasowe wyniki działalności. Okres brany pod uwagę obejmował lata 1989 - 1990 i pierwszą połowę 1991 r. Dochody i koszty banków w tym okresie były kształtowane w znacznej mierze przez zjawiska inflacyjne, co zniekształciło nieco analizę wyników ekonomicznych.

W celu przyspieszenia modernizacji siedem banków z „dziewiątki” realizowało w latach 1992 - 1994 tzw. porozumienia bliźniacze z bankami z krajów rozwiniętych. Porozumienia polegały na współpracy w dziedzinie formułowania strategii banku, zarządzania aktywami i pasywami, ulepszania procedur kredytowych itd.

W zakładanych celach prywatyzacji banków chodziło o to, aby pełna odpowiedzialność za kierowanie bankami spoczęła na władzach banku i ich prywatnych właścicielach, a nie na Skarbie Państwa (a właściwie Ministrze Finansów reprezentującym Skarb Państwa). Zarządy, Rady Nadzorcze i nowi właściciele mieliby odtąd ponosić pełną odpowiedzialność nie tylko za realizację misji i przyjętej strategii, lecz także za bieżące kierowanie i ewentualną restrukturyzację banku. Oczekiwano, że dzięki sprywatyzowaniu banki będą się kierować w swych działaniach wyłącznie kryteriami mikroekonomicznej efektywności, co z kolei miało prowadzić do rzeczywistej realizacji postulatu narzucania podmiotom gospodarczym twardych ograniczeń budżetowych, w celu wymuszenia zmian w ich zachowaniach. Innym celem prywatyzacji było unowocześnienie działalności banków, wprowadzenia nowoczesnych metod zarządzania i nowych produktów.

Zasady prywatyzacji:

Uważano, że najlepszą metodą wprowadzenia oczekiwanych zmian byłoby pozyskanie inwestora strategicznego - banku zagranicznego, który wziąłby na siebie również odpowiedzialność za zarządzanie (albo przez tzw. kontrakt menedżerski, albo przez objęcie stanowisk we władzach banku). Pierwotnie przyjmowano, że pakiet dla inwestora strategicznego nie powinien przekraczać 30% akcji (przy pozostawieniu ok. 30% dla Skarbu Państwa i rozproszeniu pozostałych akcji, w tym także między drobnych inwestorów oraz pracowników nabywających akcje z ulgą). Przewidywane, że akcje banków zostaną wprowadzone do obrotu publicznego i będą notowane na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.

Przebieg prywatyzacji:

Przebieg prywatyzacji wyglądał następująco: najpierw należało dokonać wyboru doradców do przygotowania sprzedaży, a właściwie konsorcjów, składających się z banków inwestycyjnych, audytorów, doradców prawnych, firm zajmujących się promocją i domów maklerskich (do rozprowadzenia papierów wartościowych wśród klientów). Obowiązkiem doradców było w efekcie prowadzonych w banku prac i badań oraz dokonaniu oceny, przygotowanie prospektów emisyjnych i opracowanie zasad sprzedaży, a często także poszukiwanie inwestorów zagranicznych.

Pierwsze prywatyzowane banki - Bank Śląski S.A. I Wielkopolski Bank Kredytowy S.A. - znalazły inwestorów strategicznych. Byli nim holenderski bank - ING oraz Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju S.A. W obu przypadkach odbyły się też publiczne oferty sprzedaży. Akcje WBK S.A. cieszyły się dość umiarkowanym zainteresowaniem publiczności i dlatego zastosowano przy ich sprzedaży dyskonto. Natomiast oferta sprzedaży akcji BSK S.A. odniosła „zbyt duży” sukces, popyt na akcje 10 - krotnie przekroczył ofertę, mimo iż cena została wyznaczona ze 100% premią.

Doświadczenia przy prywatyzacji WBK S.A. i BSK S.A. stanowiły podstawę do zmian zasad sprzedaży, wprowadzonych przy prywatyzacji kolejnych banków - Banku Przemysłowo-Handlowego S.A. i Banku Gdańskiego S.A. w przypadku BPH S.A. zastosowano ulgi podatkowe dla nabywców indywidualnych i gwarancje emisji. Bank Gdański S.A. jest natomiast notowany za pośrednictwem Globalnych Certyfikatów Depozytowych za granicą.

Do obrotu publicznego zostały wprowadzone także akcje BRE S.A. i BIG S.A., banków mniejszych i łatwiejszych do sprzedania.

Funkcjonowanie systemu bankowego:

Początkowo istnienie i funkcjonowanie banków „dziewiątki” było zależne od refinansowania przez bank centralny, gdyż ich własna baza depozytowa była bardzo skromna.

W latach 1989-1990 następowały stopniowe zmiany w polityce i instrumentach banku centralnego. W pierwszej fazie NBP posługiwał się przeważnie instrumentami o charakterze administracyjnym: limitami kredytowymi i zaleceniami co do kierunków ich rozdysponowania, pułapami stóp procentowych. Powoli jednak wprowadzano nowe instrumenty o charakterze pośrednim: rezerwy obowiązkowe, stopy procentowe banku centralnego, kredyty refinansowe, operacje otwartego rynku.

Wycofanie się NBP z refinansowania banków w 1990 r. stanowiło wynik zmian w polityce banku centralnego, dążącego do zahamowania ekspansji kredytowej w celu ograniczenia presji inflacyjnej. Banki zostały zobowiązane do spłaty wcześniej uzyskanych kredytów refinansowych do końca 1995 roku. Zmusiło to banki do poszukiwania innych źródeł funduszy pożyczkowych, a przede wszystkim depozytów gospodarstw domowych i podmiotów gospodarczych.

Jednocześnie następował rozwój rynku międzybankowego i jego instrumentów - szybko powstał rynek depozytów międzybankowych, początkowo głównie na terminy od kilkudniowych do kilkumiesięcznych. W późniejszym okresie charakter tego rynku przeszedł ewolucję: od służącego do pozyskiwania brakujących środków w celu prowadzenia działalności kredytowej do rynku pomocnego w zarządzaniu płynnością.

Rozwój nowych produktów i usług bankowych rozpoczął się bardzo szybko. Banki przede wszystkim przypomniały sobie o gospodarstwach domowych - nie tylko jako podmiotach dostarczających środki, lecz także mogących korzystać z kredytów. Początkowo, ze względu na wysokie stopy procentowe, zainteresowanie kredytami nie było duże, wzrosło jednak bardzo od 1993 roku. Kolejno rosły oferty w zakresie kredytów dla podmiotów gospodarczych. Banki angażowały się także w działalność leasingową (za pośrednictwem wyspecjalizowanych spółek), emitują karty bankowe, pośredniczą w emisji krótkoterminowych instrumentów dłużnych przedsiębiorstw, obligacji komunalnych. Banki w coraz większym zakresie kooperują z firmami ubezpieczeniowymi, agencjami nieruchomości, dealerami samochodowymi.

Podnoszenie kwalifikacji pracowników bankowych było niezbędnym elementem przebudowy systemu. Należało nie tylko doszkolić pracowników już zatrudnionych, lecz także zorganizować szkolenia dla nowo przyjmowanych ludzi. Specyficzną formą szkolenia były porozumienia bliźniacze siedmiu banków „dziewiątki”, polegające na wspólnej pracy bankowców zachodnich z polskimi partnerami. Zagraniczni doradcy pomagali przede wszystkim w budowaniu strategii banku, tworzeniu służb marketingowych, układaniu regulaminów i wprowadzaniu nowych produktów (zwłaszcza w zakresie kredytowania), w informatyzacji banków, tworzeniu informacji dla celów kierowania oraz planów kont dla banków, zarządzaniu aktywami i pasywami, gospodarowaniu zasobami ludzkimi, jak też tworzeniu służb rewizji wewnętrznej.

Dawne banki specjalistyczne: Bank Handlowy S.A., Bank Polska Kasa Opieki S.A., Bank Gospodarki Żywnościowej S.A., Bank Rozwoju Eksportu S.A. zaczęły przekształcać się w banki uniwersalne. Stanowiło to efekt poszukiwania nowych, bardziej zróżnicowanych źródeł dochodów. Procesowi temu towarzyszyła utrata przewagi na dotychczasowych polach działania. Jednocześnie z procesem ewoluowania tradycyjnych banków specjalistycznych w kierunku banków uniwersalnych powstawały nowe banki specjalistyczne, czy raczej deklarujące działalność w wybranych dziedzinach, mające realizować pewne szczególne misje np.:

• Bank Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego S.A. - założony dla popierania budownictwa mieszkaniowego,

• Bank Ochrony Środowiska S.A. - powołany w celu inwestycji służących ochronie środowiska,

• Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych S.A. - służyć miał pomocą w tworzeniu miejsc pracy dla bezrobotnych,

• Bank Własności Pracowniczej S.A. - powstał z misją popierania prywatyzacji i własności pracowniczej.

Wiele banków zakładanych w latach 1989 - 1991 było z założenia bankami uniwersalnymi, bez określenia z góry misji i zadań. Brak specjalizacji i przewagi w jakiejś dziedzinie skazywał je jednak na kłopoty. Okazało się, że rynek stał się zbyt wymagający i obecnie nieliczne małe i średnie banki zachowały samodzielność i pierwotną strukturę akcjonariuszy.

Konkurencja międzybankowa:

Pobudzenie konkurencji było jednym z podstawowych celów reform w systemie finansowym. W ciągu lat następowała stopniowa zmiana charakteru konkurencji - z form prostych, głównie cenowych, przez rozwój sieci, do form rywalizacji jakościowej, poprzez szerszy zakres i komplementarność produktów, elastyczność i dopasowanie do potrzeb klienta. Nastąpiło podwyższanie jakości obsługi, innowacyjności, a także przez staranie się o tworzenie pozytywnego wizerunku banku wśród klientów.

Warunkiem przetrwania banków w okresie 1990 - 1991 było konkurowanie o depozyty. Początkowo mało uwagi poświęcano kosztom pozyskania środków, gdyż chodziło raczej o zyskanie dużej liczby klientów i rachunków, licząc na powstanie przyzwyczajenia do danego banku. Było to w wielu bankach podejście skuteczne, zapewniające pozyskanie stabilnej bazy depozytowej, mimo późniejszego odejścia od zachęt centowych.

Nieco później pojawiła się konkurencja na rynku kredytowym. Okazało się, że liczba dobrych podmiotów, z perspektywami rozwoju oraz liczba projektów nadających się do finansowania jest ograniczona, natomiast liczba banków rośnie. Konkurencja o klienta prowadziła do obniżania rozpiętości między stopami procentowymi od kredytów a stopami płaconymi za depozyty, czyli do obniżania kosztów pośrednictwa finansowego.

Istotnym elementem rozwoju konkurencji na rynku usług bankowych jest obecność na nim banków zagranicznych. Banki zagraniczne osiągają znacznie lepsze wyniki od przeciętnych, a ich efektywność jest wyższa od efektywności najlepszych polskich banków. Banki zagraniczne stanowią swego rodzaju punkt odniesienia dla banków krajowych, które starają się naśladować ich postępowanie. Są również partnerami banków krajowych na rynku międzybankowym, w umowach konsorcjalnych - dzięki czemu upowszechniają zwyczaje i zasady współpracy między bankami.

Nadzór bankowy:

Nowe prawo bankowe i ustawa o NBP przewidziały usytuowanie nadzoru bankowego w banku centralnym (GINB). NBP realizuje stały nadzór nad instytucjami bankowymi na podstawie rocznych bilansów, miesięcznych sprawozdań i bieżących meldunków. Podstawowym celem tego nadzoru jest zapewnienie bezpieczeństwa środków pieniężnych (w złotych i walutach obcych) zgromadzonych na rachunkach bankowych oraz zagwarantowanie zgodności działalności banków z przepisami prawnymi. Czynności podejmowane w ramach nadzoru polegają na badaniu bilansów banków oraz innych materiałów sprawozdawczych, a także ustalaniu norm działalności banków w przyszłości, w celu utrzymania płynności i bezpieczeństwa obrotu gotówkowego i bezgotówkowego.

W ramach sprawowania nadzoru bankowego prezes NBP może przekazać bankowi określone zalecenia, a w przypadku krańcowym - nawet cofnąć decyzję o wydaniu zgody na prowadzenie działalności.

Przejście od gospodarki nakazowej do rynkowej wymagało dalszych istotnych zmian w polskim prawie bankowym. następowało to stopniowe, poprzez kolejne nowelizacje Prawa bankowego. Zmiany określone tymi ustawami koncentrowały się wokół następujących zagadnień:

• zmian struktury własnościowej: przekształcanie banków państwowych w banki w formie spółek akcyjnych,

• określenie sposobu udzielania zezwoleń na otwarcie nowych banków,

• sprecyzowanie zasad działania nadzoru bankowego,

• określenie zakresu i instrumentów działania NBP,

• ograniczenie możliwości zadłużenia się budżetu państwa w NBP,

• likwidacja Rady Banków.

W roku 1994 zostały uchwalone dwa istotne dla systemu bankowego akty prawne: o restrukturyzacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej, o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym.

Konieczność restrukturyzacji spółdzielczości kredytowej była spowodowana potrzebą wycofania się z rozwiązań wynikających z deregulacji z 1989 roku, kiedy to banki spółdzielcze stały się bankami uniwersalnymi ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami: banki te nie będąc przygotowane do pełnienia nowych funkcji popełniły wiele błędów w swej działalności a także nie mogły spełnić wymagań NBP i nadzoru bankowego w zakresie wielkości kapitału, wskaźnika wypłacalności, funduszu ryzyka, obowiązkowej rezerwy, co doprowadziło wiele z nich do niewydolności. Konieczność restrukturyzacji wynikała również z potrzeby dostosowania tego sektora bankowości do wymagań Unii Europejskiej.

Nowa ustawa między innymi wprowadziła trzystopniową strukturę spółdzielczości kredytowej: banki spółdzielcze, banki regionalne, BGŻ. Ograniczyła ona także wachlarz usług świadczonych przez te banki i teren na którym działają, wprowadziła rozwiązania gwarantujące wypłacalność i płynność banków spółdzielczych, upoważniła struktury banków spółdzielczych do sprawowania nadzoru bankowego, określiła źródła finansowania strat tego sektora, stanowiła, że banki spółdzielcze przekazują część swych funduszy bankom regionalnym nieodpłatnie, podobnie jak część depozytów, stwierdziła, iż za ryzyko bankowe i płynność banku nie odpowiada bank spółdzielczy, ale solidarnie wszystkie banki zrzeszone w banku regionalnym.

Ustawa o BFG objęła gwarancją depozyty nie tylko osób fizycznych, ale także prawnych.

Jego działanie miało za zadanie stabilizację oraz podwyższenie wiarygodności sektora bankowego w społeczeństwie. Działalność rozpoczął w 1995 roku, jako instytucja o charakterze publiczno-prawnym. Za podstawowe cele Funduszu przyjęto: ochronę depozytów osób fizycznych i prawnych, stworzenie systemowych możliwości udzielania pomocy finansowej bankom, mającym problemy z wypłacalnością, bądź ją utraciły, zapewnienie instytucjonalnych warunków monitorowania rozwoju sytuacji finansowej banków i podejmowania odpowiednich działań zapobiegawczych.

System gwarantowania depozytów oparto na zasadach powszechności i obligatoryjności. Wszystkie banki z mocy prawa mają obowiązek uczestniczyć w systemie. Pomoc udzielana bankom w przypadku utraty, bądź zagrożenia ich wypłacalności ma charakter uniwersalny, wszystkie banki są traktowane w podobny sposób.

Działanie profilaktyczne Funduszu polega na udzielaniu bankom pożyczek, gwarancji i poręczeń na warunkach bardziej korzystnych od zwykle stosowanych przez banki.

Zasada powszechności i obligatoryjności odnosi się również do zasad partycypacji banków w finansowaniu realizacji ustawowych zadań przez BFG.

Działalność Funduszu jest istotnym elementem przekształceń instytucjonalnych i systemowych polskiego sektora bankowego w kierunku podniesienia jego bezpieczeństwa i stabilności, oraz podwyższenia konkurencyjności polskich banków w ramach procesu integracji europejskiej.

Pytanie 6. Dostosowanie polskiego systemu bankowego do standardów Unii Europejskiej

Standardy europejskie są normami prawa międzynarodowego lub zagranicznego, które muszą być przełożone na język prawa krajowego. Proces ten nosi nazwę harmonizacji prawa, w tym wypadku bankowego. Dostosowanie banków krajowych do standardów europejskich jest częścią procesu integrowania Polski ze strukturami Zachodu zarówno militarnymi - NATO, jak i informacyjno-intelektualnymi - OECD, czy gospodarczymi - UE. Jest to proces złożony i dynamiczny, w którym rola banków jest ogromnie ważna.

Polska jest członkiem światowej Organizacji Handlu, jest 28 członkiem OECD. 16 grudnia 1991 r. podpisała Układ Europejski z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi, stając się państwem stowarzyszonym ze Wspólnotami Europejskimi. Oznacza to, że wraz z globalizacją rynków finansowych następuje coraz szersze podporządkowanie ich normom standardów ograniczających pole swobody suwerennych wyborów banków. Muszą okazać się zdolne do przyjęcia i egzekwowania praw, regulacji oraz polityki Unii Europejskiej. Mimo że dostosowanie banków do standardów europejskich musi przybierać formę działań legislacyjnych, jest to proces z gruntu ekonomiczny. Jego istota polega na wypracowaniu własnej strategii konkurencji na jednolitym rynku europejskim. Każdy bank musi określić swoją drogę do przetrwania w obliczu wyzwania obniżki kosztów, poprawy jakości i innowacyjności usług bankowych.

Podstawową przesłanką ekonomiczną standaryzacji jest stworzenie dużego rynku zbytu na świadczone usługi, aby w ten sposób móc obniżyć koszty transakcyjne oraz koszty pośrednictwa finansowego. Standardy mają uporządkować konkurencję, tworząc jednolite warunki do gry rynkowej dla wszystkich ich uczestników, z zagwarantowaniem swobody przepływu: towarów, osób, usług, kapitału.

Termin „europejskie standardy” definiuje się jako formalne i nieformalne regulacje zachowań bankowców, funkcjonujących na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Proces dostosowania do standardów europejskich może więc być opisywany za pomocą luki, jaka dzieli nasze regulacje prawne od przyjętych w Europie Zachodniej, oraz jako proces nabywania wiedzy i umiejętności, zwyczajów i zachowań właściwych dla europejskiej bankowości przy całej jej różnorodności.

Regulacje bankowe Unii Europejskiej przedstawiane są za pomocą: zaleceń, rozporządzeń, dyrektyw Rady Europejskiej. Najbardziej powszechną formą rozpowszechniania standardów europejskich są dyrektywy. Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do uzyskania wskazanego w niej stanu na rynku usług finansowych za pomocą instrumentów prawnych właściwych danemu systemowi prawa. Zasadnicza część standardów europejskich wymienionych w dyrektywach dotyczy norm bezpieczeństwa wykonywania czynności bankowych i nadzoru nad bankami. Źródłem ich powstania jest Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego. Są one więc standardami międzynarodowymi, adresowanymi do dużych banków działających w skali globalnej.

Ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, w części dotyczącej gwarancji depozytów, jest w znacznym stopniu zgodna ze standardami UE. Jest to sygnał, że standardy europejskie nie mają dotyczyć dużych banków, lecz również ich detalicznych klientów. Ochronie konsumenta poświęcono dyrektywy o zasadach udzielania kredytu konsumpcyjnego, rozliczeń transgranicznych, efektywnej stopie procentowej kredytu konsumpcyjnego oraz nieważności z mocy prawa nierównoprawnych umów zawieranych na odległość. Banki muszą pozostać instytucją zaufania publicznego i na straży tego atutu banków stoją rygorystyczne regulacje UE.

Obronie dobrego wizerunku banków w UE służy dyrektywa o zapobieganiu wykorzystywania banków do zacierania śladów nielegalnego pochodzenia gotówki uzyskanej w toku handlu narkotykami oraz działań zorganizowanej przestępczości, która została wdrożona do systemu prawa polskiego.

Część regulacji UE istotnych dla sektora bankowego nie zawiera w tytule odniesienia do instytucji kredytowych lub instytucji inwestycyjnych, lecz jest ważna dla jego funkcjonowania. Są to m.in. standardy w zakresie sporządzania sprawozdań finansowych, konsolidowania ich, łączenia i grupowania spółek akcyjnych, zasad konkurencji na jednolitym rynku europejskim. Dodatkowo dochodzą również pozaustawowe źródła prawa w postaci wyroków Sądu Europejskiego, który jako jedyny jest uprawniony do dawania wykładni obowiązującego prawa UE.

Kierunek i tempo działań dostosowawczych, wynikających z Układu Europejskiego wskazuje opracowana przez Komisję Europejską i przyjęta przez Radę Europejską na szczycie Unii Europejskiej w Cannes w 1995 r. tzw. Biała Księga. Jest ona adresowana do państw, które zawarły z UE układ o Stowarzyszeniu. Dokonuje ona umownego podziału dyrektyw na realizowane w pierwszym oraz drugim etapie. Z perspektywy UE najważniejszą sprawą jest stworzenie systemu gwarantowania depozytów, egzekwowanie właściwej relacji między funduszami własnymi a aktywami ważonymi skalą ryzyka (współczynnik wypłacalności minimum 8%) oraz wprowadzenie norm chroniących system bankowy przed praniem w nim „brudnych pieniędzy”. Dalszy etap to żądanie, aby założyciele bankowych spółek kapitałowych wykazali się 5 mln ECU jako minimalnym kapitałem akcyjnym, uporządkowaniem spraw sprawozdawczości finansowej banków, przestrzeganiem norm dotyczących koncentracji kredytów i innych wierzytelności, umiejętnością sprawowania skonsolidowanego nadzoru nad grupami bankowymi, holdingami i konglomeratami finansowymi.

Dostosowanie banków do standardów europejskich jest procesem dynamicznym, gdyż same standardy podlegają zmianom i zaostrzeniom. Obecnie obowiązujące prawo bankowe wprowadziło zmiany w kierunku funkcjonowania polskiego systemu bankowego w sposób bardziej sprawny i bezpieczny. Jednakże ocenia się, że polskie banki na tle banków działających w UE charakteryzują się: niskim wyposażeniem kapitałowym, wysokimi kosztami, niską technologią, mało elastyczną polityką wobec klienta, niskim bezpieczeństwem działania.

Najistotniejsze zmiany w systemie bankowym w najbliższych latach przejawiać się będą w dalszym ujednolicaniu przepisów i standardów w działalności bankowej zgodnie z przepisami Unii Europejskiej.

W stosunku do uregulowań dotychczasowych należy zaliczyć:

• wprowadzenie pełnej konsolidacji bilansów banków w ramach holdingów,

• zwiększenie minimum kapitałowego dla banków,

• zliberalizowanie udzielania licencji dla banków zagranicznych,

• zaostrzenie procedur identyfikacji źródeł pochodzenia pieniędzy,

• dalsza liberalizacja polskich przepisów dewizowych związana z wprowadzeniem pełnej wymienialności złotego,

• generalnym dostosowaniem regulacji funkcjonowania banków do wymogów Unii Europejskiej.

Regulacje Unii nie tworzą europejskiego modelu systemu bankowego, a jedynie zawierają elementy niezbędne dla uporządkowania konkurencji i wtłoczenia jej w ramy zapewniające bezpieczeństwo systemu finansowego. Uwaga Unii Europejskiej jest skoncentrowana raczej na nadzorze bankowym. Mimo aktywności organów wypracowujących regulacje ostrożnościowe dla banków - pozostają nadal znaczne różnice co do sposobu ich egzekwowania w poszczególnych krajach.

Przygotowaniami polskiego systemu bankowego do sprostania wymogom Unii Europejskiej zajmują się głównie NBP, Związek Banków Polskich i Ministerstwo Finansów. Harmonizacja polskiego prawa bankowego z obowiązującym w Unii jest możliwa tylko w warunkach: (1) ujęcia wszystkich barier swobodnego przepływu kapitałów i transferu zysków, (2) zagwarantowania sprawnej i bezpiecznej obsługi bankowej strumieni pieniężnych oraz (3) stworzenia warunków cywilizowanej konkurencji banków krajowych i zagranicznych na rynku usług finansowych.

Od roku 1990 Polska zaczęła stopniowo włączać do prawa bankowego normy obowiązujące we Wspólnocie Europejskiej. Zbliżone do Unii rozwiązania można stwierdzić w następujących aspektach systemu bankowego:

• licencjonowaniu banków

• wypłacalności banków

• koncentracji banków

• inwestycji finansowych banków w innych podmiotach

• kontroli przepływu akcji banków

• zapobieganiu procederowi „prania brudnych pieniędzy” w bankach.

Różnice tkwią jedynie w szczegółach, których usunięcie nie powinno sprawić organom ustawodawczych większych trudności.

Istnieją jednak znaczne rozbieżności między normami polskimi a obowiązującymi w Unii, które polegają głównie na:

1. braku rozróżnienia pomiędzy bankami uniwersalnymi a wyspecjalizowanymi instytucjami inwestycyjnymi - przy wymaganiach w zakresie poziomu wyposażenia kapitałowego;

2. zróżnicowaniu gwarantowania depozytów w zależności od formy własności banków;

3. bardzo dużej rozbieżności w wysokości pułapów gwarantowanych depozytów;

4. rozszerzeniu w znowelizowanym prawie dewizowym zakresu reglamentacji dewizowej na inwestycje bezpośrednie i portfelowe za granicą.

Zmiany w systemie bankowym to:

1. ujednolicenie przepisów

2. wzrost konkurencji - zjawisko to jest obserwowane obecnie, jednak w najbliższej przyszłości ulegnie przyspieszeniu. Zauważalne będzie - bardziej niż dotychczas - zróżnicowaniu poziomu świadczenia usług. Przejawem konkurencji jest też pozyskiwanie klientów indywidualnych, którzy mogą być odbiorcami całego pakietu usług bankowych i parabankowych. Ważne znaczenie ma zwiększenie skali operacji (usług) bankowych.

3. konsolidacja - proces konsolidacji banków będzie się opierał na wzmocnieniu siły kapitałowej największych polskich banków i łączeniu lub upadłości słabszych banków.

4. banki zagraniczne - należy się spodziewać istotnego wzmocnienia obecności banków zagranicznych w Polsce. Zwiększona aktywność już obecnie przejawiają ING, Deutsche Bank, City Bank, Dresdner Bank, Rabobank, Creditanstalt, Westdeutsche i inne. Banki te koncentrują swoją uwagę na obsłudze dużych firm, najczęściej kapitałowo, organizacyjnie i handlowo powiązanych z krajem pochodzenia głównego akcjonariusza banku, przejmują kontrakty zagraniczne banków polskich.

Pytanie 7. Rodzaje i formy działalności depozytowej banków

Prowadzenie działalności bankowej w najprostszym ujęciu wiąże się z gromadzeniem krótkookresowych depozytów i ich transformacją na kredyty mające dłuższe terminy zapadalności. Bank występuje zatem jako pośrednik gromadzący depozyty, by następnie odpożyczać je z określoną marżą. Wielkość zgromadzonych depozytów przesądza o możliwościach finansowych banku w zakresie działalności kredytowej oraz operacjach na rynku pieniężnym i kapitałowym.

Bank komercyjny bez bazy depozytowej nie ma racji bytu. Jej rozwój umożliwia rozbudowę potencjału finansowego banku. Wyższy poziom depozytów ułatwia zarządzanie płynnością i zwiększa bezpieczeństwo samego banku.

Głównym źródłem depozytów pieniężnych są czasowo wolne nadwyżki pieniężne osób fizycznych oraz niefinansowych podmiotów prawnych (przedsiębiorstw, instytucji, organizacji społecznych). Ponadto banki pozyskują środki pieniężne od instytucji finansowych i sektora budżetowego.

Rozwój usług bankowych umożliwia gospodarowanie zarówno bieżącą gotówką jak i środkami pieniężnymi na finansowanie zamierzeń gospodarczych oraz planowanych wydatków konsumpcyjnych.

W praktyce bankowej ukształtowały się różnorodne formy przechowywania depozytów pieniężnych. Są one zróżnicowane pod względem płynności finansowej, okresów przechowywania, warunków oprocentowania itp.

Banki chcąc pozyskać klientów stosują różne formy zachęt w postaci oprocentowania, korzystniejszych warunków obsługi i współpracy z klientami. W praktyce działalności depozytowej szczególną wagę przywiązuje się do gromadzenia wkładów oszczędnościowych i lokat pieniężnych.

Wkłady oszczędnościowe i lokaty bankowe gromadzone są w banku i odnotowywane w formie zapisu na rachunkach bankowych.

W operacjach międzybankowych depozytem nazywamy przyjęcie na określony termin danej kwoty pieniędzy po określonej stopie procentowej. Lokatą zaś nazywamy operację udzielenia tych pieniędzy.

Podstawowym warunkiem złożenia depozytu w banku jest otwarcie w nim rachunku depozytowego. Z otwarciem rachunku wiąże się zawarcie odpowiedniej umowy między klientem a bankiem. W umowie rachunku wykazuje się zasady i sposób ustalenia wysokości prowizji i opłat za czynności związane z prowadzeniem rachunku. Oznacza to, że można w umowie odwołać się do odpowiedniego regulaminu i taryfy prowizji i opłat. Do umowy rachunku bankowego załączony jest zwykle regulamin stanowiący jej integralną część, który reguluje sposób jej funkcjonowania i tryb postępowania w określonych okolicznościach.

Drugim z niezbędnych warunków dla gromadzenia depozytów klientów jest obowiązek banku zwrotu depozytu klientowi; banki zawsze to czynią, jeśli zachowują płynność. Większość polskich banków nie ma problemów w tym zakresie, zawsze jednak istnieją banki, których płynność jest - przynajmniej przejściowo - zagrożona. Jeśli w takim banku klienci masowo wystąpią o zwrot depozytów, powstanie groźna sytuacja, w której jedynym wyjściem byłaby pomoc ze strony państwa, właścicieli banku lub innych banków.

Jedną z instytucji, które w takich sytuacjach mogą udzielać pomocy, jest zasilany przez wszystkie banki Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Jego głównym celem jest stabilizacja systemu bankowego przez zmniejszenie obaw deponentów przed stratami wynikającymi z dokonywania depozytów bankowych.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny został powołany z dniem 17 lutego 1995 roku. Zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 1994 roku o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, do tego funduszu muszą obowiązkowo należeć wszystkie banki, zarówno komercyjne, jak i spółdzielcze. Każdy z nich musi płacić określony procent sumy aktywów ważonych ryzykiem. Jeśli jakiś bank przeżywa poważne trudności, może on wystąpić do funduszu o wsparcie finansowe. Najważniejsze jest jednak znaczenie funduszu jako gwaranta małych depozytów. Gdy upada bank, fundusz gwarantuje wszystkim deponentom odzyskanie pieniędzy w 100% do równowartości 1 tys. ECU i 90% należności do 5 tys. ECU.

Gwarancje obejmują kapitał depozytu i odsetki naliczane do dnia upadku banku. Wyższe depozyty są spłacane z produktu likwidacji majątku banku (oczywiście w proporcji do istniejących, zazwyczaj bardzo małych, nadwyżek).

W praktyce więc Bankowy Fundusz Gwarancyjny chroni interesy drobnych deponentów, odgrywających zasadniczą rolę dla systemu bankowego, jego działalność nie ma natomiast większego znaczenia dla przedsiębiorstw i osób zamożnych.

Trzy wymienione banki (PKO bp, Pekao S.A. i BGŻ) do końca 1999 roku korzystały z pełnych gwarancji skarbu państwa w zakresie depozytów. Od 1 stycznia 2000 roku wkłady zgromadzony w tych bankach podlegają tak jak w pozostałych bankach - gwarancjom BFG.

Depozyty kwalifikowane są: wg podmiotów, tj. klientów: osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, ale posiadających zdolność prawną; lub wg waluty, tj. prowadzone w złotych i w walutach obcych.

Depozyty mogą być:

• a vista czyli płatne na każde żądanie. Do tych depozytów zalicza się wszystkie środki pieniężne, jeżeli nie został zadeklarowany termin ich przechowywania na rachunku;

• terminowe, jeżeli został zadeklarowany termin przechowywania na rachunku.

Ustawa Prawo bankowe wymienia w szczególności następujące rodzaje depozytów - rachunków bankowych:

• rachunki bieżące;

• rachunki pomocnicze;

• rachunku lokat terminowych;

• rachunki oszczędnościowe - wkłady oszczędnościowe.

Charakterystyka rachunków depozytowych:

Podstawową cechą rachunków a'vista jest brak określenia terminu na jaki klient składa pieniądze. Oznacza to, że pieniądze są stawiane do dyspozycji klienta w każdej chwili i to bez żadnego uszczerbku na oprocentowaniu. Z drugiej strony środki na tych rachunkach są podstawowym źródłem „taniego pieniądza” dla banku. Rachunek bieżący jest prowadzony dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, jednostek posiadających osobowość prawną lub zdolność do czynności prawnych.

Posiadanie rachunku bieżącego jest wymogiem Ustawy o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 roku, która nakłada na podmioty gospodarcze obowiązek posiadania rachunku pod rygorem kary grzywny. Podmiot może mieć kilka rachunków bieżących w różnych bankach. W takim przypadku należy wskazać jeden z nich jako rachunek podstawowy i powiadomić bank prowadzący rachunek bankowy o posiadaniu rachunków w innych bankach. O otwarciu rachunku podmiot gospodarczy powiadamia Urząd Skarbowy i ZUS.

Rachunek bankowy bieżący jest „umową” pomiędzy bankiem a klientem i jednocześnie dokumentem księgowym, który przedstawia operacje zachodzące pomiędzy klientem a bankiem w postaci zapisów:

• na obciążenie rachunku (debet), jeżeli klient jest dłużnikiem ;

• na uznanie rachunku (kredyt), jeżeli klient jest wierzycielem.

Rachunek bankowy jest równocześnie mechanizmem regulowania należności poprzez rejestrację operacji. Operacja przeprowadzona przez rachunek wierzyciela uznana jest za uregulowaną. Rachunek bieżący służy do gromadzenia środków pieniężnych posiadacza rachunku i do przeprowadzenia rozliczeń pieniężnych. Obserwacja operacji i stanów na rachunku klienta jest jednym z elementów oceny jego stanu finansowego, płynności i procedury „poznaj swojego klienta”, będącej częścią programu przeciwdziałania praniu „brudnych' pieniędzy w banku.

Rachunek pomocniczy - służy on przeprowadzaniu określonych rozliczeń pieniężnych - operacje dokonywane na tym rachunku są do określonych celów. Umowa precyzuje te rozliczenia. Rachunek taki otwiera się w innym banku lub innym oddziale operacyjnym tego samego banku. Otwarcie rachunku nie wymaga zgody banku, w którym prowadzony jest rachunek bieżący. Przez rachunek pomocniczy mogą przepływać znaczne kwoty strumieni pieniężnych , ale przepływy te są ograniczone ustaleniami zawartymi w umowie. Umowa może przewidywać przekazanie salda tego rachunku na rachunek bieżący itp.

Rachunek lokat terminowych służy do przechowywania środków pieniężnych przez jego posiadacza na czas określony w umowie z bankiem zwykle jest to okres 1,2,3,6,12,24,36 miesięcy. Lokaty terminowe mogą być również przyjmowane na okresy indywidualne-negocjowane. Zasady funkcjonowania lokaty terminowej reguluje umowa i regulamin zwykle stanowiący jej integralną część. Dotyczy to np. automatycznego przedłużenia lokaty, możliwości dopłaty, kapitalizacji odsetek.

Wcześniejsze podjęcie pieniędzy z konta powoduje, w zależności od warunków umowy, obniżenie odsetek. Stopa procentowa podawana jest przez banki w wymiarze rocznym niezależnie od okresu lokaty. Odsetki od lokaty z terminem do roku są na ogół wypłacane z upływem terminu.

Odsetki od lokat dłuższych mogą być liczone w sposób składany, czyli kapitalizowane w ustalonych okresach. W przypadku spadającej inflacji oprocentowanie krótkich lokat może być stałe przez okres trwania umowy. Dłuższe lokaty maja zmienne oprocentowanie.

Lokaty przyjmowane są w dowolnej kwocie, a w zależności od charakteru produktu w kwotach standardowych lub ich wielokrotnościach. Rzadko występuje możliwość dopłaty do już funkcjonującego rachunku. Z wkładem terminowym prowadzone są natomiast na jednym rachunku lokaty z różnymi terminami, okresem wymagalności i oprocentowaniem.

Rachunki oszczędnościowe (wkłady oszczędnościowe) prowadzone są dla osób fizycznych. Mogą być one również prowadzone dla szkolnych kas oszczędnościowych i pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych. Rachunek oszczędnościowy służy potrzebom osobistym a nie zawodowym. Rachunki oszczędnościowe nie mogą być wykorzystywane przez ich posiadaczy do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Często jednak ten warunek jest przez ich właściciela nie postrzegany z uwagi na korzyści związane z wyższym oprocentowaniem niż w przypadku rachunku bieżącego, z brakiem opłat od niektórych operacji lub z działalnością w „szarej strefie”.

Rachunki oszczędnościowe mogą być rachunkami terminowymi o cechach jak opisane wyżej lub rachunkiem bieżącym, jak rachunek ROR.

Konto osobiste lub inaczej rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy (ROR) jest to szczególny typ umowy rachunku bankowego, tj. rachunku bieżącego dla osoby fizycznej. Konto takie zgodnie z nazwą służy do zaspokajania potrzeb osobistych jego właściciela - osoby fizycznej czyli klienta indywidualnego. Na koncie gromadzone są wpłaty, które muszą pochodzić z wynagrodzeń lub świadczeń emerytalno-rentowych przekazywanych przez zakłady pracy właściciela, jak również z innych tytułów. Zadeklarowanie stałych (systematycznych) wpłat na konto przez właściciela jest na ogół warunkiem jego otwarcia. Wypłaty odbywają się za pomocą czeków, które na podstawie porozumień o zastępczej obsłudze mogą być realizowane w innych bankach. Konto może być prowadzone jako wspólne dla kilku osób, nie tylko współmałżonków. Środki na ROR w Polsce są oprocentowane.

Właściciel konta może zlecić dokonywanie (regulowanie) płatności za czynsz, telefon, energię elektryczną, gaz itp. (tzw. zlecenia stałe). Klient może zadłużyć się w ciężar rachunku tzw. debet w ROR do określonej wysokości i na określony czas lub korzystać z kredytu w rachunku bieżącym. Kredyt ten w okresie objętym umową jest odnawialny. Na koncie ROR można też blokować określone kwoty tak, jak dla wkładów terminowych, w celu otrzymania wyższego oprocentowania. Oprocentowanie ROR-ów winno być niskie, niższe niż inflacja, gdyż rachunek ten służy do przechowywania bieżących, podręcznych oszczędności, a nie do lokowania.

Zaleta tej formy oszczędzania polega na dołączaniu takich instrumentów jak karty płatnicze, bankomatowe, dokonywanie zleceń stałych. Odsetki na rachunkach ROR są zwykle kapitalizowane rocznie, niektóre banki dokonują kapitalizacji częściej. Rachunki ROR stały się przedmiotem rosnącej konkurencji pomiędzy bankami z uwagi na stały w zasadzie gwarantowany dopływ środków pieniężnych. Banki wzbogacają ofertę usług związanych z prowadzeniem, konkurują oprocentowaniem, opłatami, prowizjami czy warunkami utrzymywania debetu czy kredytu w rachunku bieżącym. Klienci oczekują natomiast regulowania płatności bez konieczności wystawania w kolejkach oraz są zainteresowani kartami płatniczymi związanymi z rachunkiem.

Na ogół mniejsza oferta dodatkowych usług, jak np. karty bankomatowe, informacja telefoniczna itp. Powoduje oferowanie wyższego oprocentowania.

Dla klienta kryteriami wyboru są:

• sieć oddziałów banku,

• akceptowalność czeku w innych bankach i urzędach pocztowych,

• posiadanie przez bank bankomatów,

• możliwość zadłużania się w ROR i otrzymaniu kredytu w tym rachunku.

Wszystkie środki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych można podzielić na dwie podstawowe kategorie depozytów:

1. Depozyty bieżące - to takie środki pieniężne, które są zdeponowane w banku na termin nie oznaczony i które mogą być podjęte z rachunku bankowego bez utraty należnego oprocentowania. Są to środki bardzo płynne.

Depozyty bieżące są w bankach nisko oprocentowane. Powodem takiego oprocentowania jest stosunkowo zmienne saldo tych depozytów. Otóż rachunki bankowe, na których klienci gromadzą bieżące środki pieniężne służą do prowadzenia bieżącej działalności gospodarczej.

Dla banków prowadzenie rachunków bankowych, na których znajdują się depozyty bieżące ma istotne znaczenie, ponieważ:

• wiąże klienta z bankiem,

• zachęca klienta do korzystania z innych produktów i usług banku,

• gromadzone są środki pieniężne, które może wykorzystać bank,

• środki pieniężne zgromadzone na rachunkach stanowią źródło stosunkowo taniego kapitału w bankach, ze względu na niskie oprocentowanie depozytów.

Depozyty bieżące a vista mają w bankach najniższe oprocentowanie. Bywa jednak, że w celu pozyskania klientów, banki oferują podwyższone oprocentowanie dla depozytów bieżących. Bywa również i tak, że banki oferują podwyższone oprocentowanie dopiero po przekroczeniu odpowiedniej wysokości salda na rachunku klienta.

2. Depozyty terminowe (lokaty) - są to środki pieniężne klientów banku zgromadzone na rachunkach lokat. Na rachunkach tych klienci lokują środki, których tymczasowo nie używają w bieżącej działalności gospodarczej. Zanim nastąpi ich wykorzystanie mogą one pozostawać na rachunku lokat na ustalony termin, a w efekcie klient otrzyma od zdeponowanych środków oprocentowanie.

Banki oferują klientom możliwość lokowania czasowo wolnych środków pieniężnych. Są to wprawdzie dla banków drożej pozyskane fundusze, ponieważ klientom płacone jest podwyższone oprocentowanie, ale za to są to środki, które w banku pozostają przez dłuższy i określony czas. Banki mogą wobec tego dokładniej planować własne operacje finansowe, przewidując, jakie środki pieniężne i w jakim czasie będą miały do dyspozycji.

Oprocentowanie depozytów zależy od kwoty lokaty, terminu wymagalności, rodzaju lokaty, wysokości rezerw obowiązkowych, a także znaczenia klienta dla banku.

Można wyróżnić klika rodzajów lokat:

1. Lokaty o oprocentowaniu zmiennym i stałym:

Lokata o stałym oprocentowaniu oznacza, iż przez cały czas deponowania środków pieniężnych na rachunku lokaty, ich oprocentowanie jest niezmienne. Na ogół dotyczy to lokat krótkoterminowych ze względu na trudną do przewidzenia sytuację na rynkach finansowych.

Natomiast przy lokatach o zmiennym oprocentowaniu, oprocentowanie może ulegać zmianie - może być zarówno podwyższane, jak i obniżane w zależności od rozwoju sytuacji na rynku finansowym i sytuacji finansowej banku.

2. Lokaty standardowe i negocjowane:

Podział na lokaty standardowe i negocjacyjne informuje, że banki mogą różnicować ofertę lokat ze względy na znaczenie klienta bądź kwotę deponowanych środków pieniężnych. Wobec drobnych, masowych klientów stosowane są warunki standardowe, które dotyczą oprocentowania, terminu lokaty, a niejednokrotnie i wysokości deponowanych kwot. Natomiast wobec klientów ważnych, bądź w przypadku deponowania dużych sum bank może negocjować z klientem szczegółowe warunki lokaty, jak na przykład termin, wysokość oprocentowania. Konieczne jest aby pracownik banku, który negocjuje oprocentowanie lokaty miał rozeznanie, jakie stopy procentowe może proponować w zależności od kwot i okresu deponowania.

3. Lokaty na określony i nieokreślony termin:

Oferta lokaty na termin nieokreślony jest konstruowana zazwyczaj tak, że im dłużej przetrzymywane są środki pieniężne, tym wyższe jest ich oprocentowanie, natomiast oprocentowanie ich jest niższe niż przy lokacie na termin określony, ponieważ decyzja o ich wycofaniu z banku może być podjęta przez klienta w każdej chwili, a to stwarza określone ryzyko zarządzania płynnością banku.

Pytanie 8. System gwarantowania depozytów w Polsce - Bankowy Fundusz Gwarancyjny

Ubezpieczenie depozytów bankowych chroni klientów banku przed skutkami jego ewentualnej niewypłacalności. W Unii Europejskiej obowiązuje zasada, zgodnie z którą każdy deponent może otrzymać w przypadku bankructwa banku zwrot swoich wkładów do określonej wysokości.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny został utworzony na podstawie Ustawy z dnia 14 grudnia 1994 roku, która weszła w życie 17 lutego 1995 roku. Jego działanie miało za zadanie stabilizację oraz podwyższenie wiarygodności sektora bankowego w społeczeństwie. Działalność rozpoczął w 1995 roku, jako instytucja o charakterze publiczno-prawnym.

Za podstawowe cele Funduszu przyjęto:

• ochronę depozytów osób fizycznych i prawnych,

• stworzenie systemowych możliwości udzielania pomocy finansowej bankom, mającym problemy z wypłacalnością, bądź ją utraciły,

• zapewnienie instytucjonalnych warunków monitorowania rozwoju sytuacji finansowej banków i podejmowania odpowiednich działań zapobiegawczych.

System gwarantowania środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych ma na celu zapewnienie deponentom wypłaty środków z tych rachunków w przypadku utraty przez bank objęty systemem gwarantowania możliwości ich zwrotu. System gwarantowania depozytów oparto na zasadach powszechności i obligatoryjności. Wszystkie banki z mocy prawa mają obowiązek uczestniczyć w systemie zarówno komercyjne jak i spółdzielcze.

Pomoc udzielana bankom w przypadku utraty, bądź zagrożenia ich wypłacalności ma charakter uniwersalny, wszystkie banki są traktowane w podobny sposób. Działanie profilaktyczne Funduszu polega na udzielaniu bankom pożyczek, gwarancji i poręczeń na warunkach bardziej korzystnych od zwykle stosowanych przez banki. Zasada powszechności i obligatoryjności odnosi się również do zasad partycypacji banków w finansowaniu realizacji ustawowych zadań przez BFG.

Zasilanie funduszu przez wszystkie banki polega na tym, że każdy z nich musi płacić określony procent sumy aktywów ważonych ryzykiem (do końca 1999 roku PKO bp, Pekao S.A. i BGŻ płaciły mniej niż inne banki).

Gwarancja Funduszu jest ograniczona co do wysokości i obejmuje wymienione środki łącznie z odsetkami naliczonymi do dnia upadłości w wysokości:

• do równowartości 1000 ECU w 100% wartości środków gwarantowanych,

• od równowartośic 1000 do 5000 ECU w 90% wartości środków gwarantowanych, z tym że górny limit kwoty gwarantowanej będzie systematycznie wzrastał. I tak od 1 stycznnia 2001 roku - do równowartości 15.000 ECU, od 1 stycznia 2002 roku - do równowartości 17.000 ECU, od 1 stycznia 2003 roku - do równowartości 20.000 ECU.

Gwarancje obejmują kapitał depozytu i odsetki naliczane do dnia upadku banku. Wyższe depozyty nie korzystają z gwarancji i spłacane są z produktu likwidacji majątku banku. W praktyce więc BFG służy ochronie drobnych deponentów, nie mając większego znaczenia dla osób zamożnych.

Do końca 1999 roku banki PKO bp, , Pekao S.A. i BGŻ, korzystały z pełnych gwarancji Skarbu Państwa w zakresie depozytów. Od początku 2000 roku banki te nie mają już przywileju w postaci gwarancji Skarbu Państwa, jak również w postaci mniejszych składek na BFG.

Działalność Funduszu jest istotnym elementem przekształceń instytucjonalnych i systemowych polskiego sektora bankowego w kierunku podniesienia jego bezpieczeństwa i stabilności, oraz podwyższenia konkurencyjności polskich banków w ramach procesu integracji europejskiej.

Pytanie 9. Instrumenty pośrednictwa bankowego w sferze rozliczeń krajowych

Zasadniczą cechą operacji pośredniczących jest to, że bank realizując je działa na koszt, na ryzyko i na rachunek klienta, bezpośrednio nie angażując własnych pieniędzy. Te operacje są coraz bardziej zróżnicowane i w coraz większym zakresie powiązane z operacjami czynnymi i biernymi. Stąd też zaliczanie niektórych z nich do pośredniczących może być uznawane za arbitralne. Przykładem takiej arbitralności jest zawieranie operacji związanych z kartami kredytowymi. Są one nie tylko instrumentem rozliczeń, ale także umożliwiają zaciąganie kredytu, a więc dokonywanie operacji aktywnej. W Polsce obecnie istotną rolę odgrywają operacje rozliczeniowe (gotówkowe i bezgotówkowe), pośrednictwo w zakresie obrotu papierami wartościowymi, operacje kasowo-skarbcowe i udzielanie gwarancji.

Rozliczenia pieniężne wynikają z relacji zachodzących w gospodarce między zarówno podmiotami gospodarczymi jak i osobami fizycznymi. Polegają na przemieszczaniu się pieniądza w celu realizacji transakcji kupna/sprzedaży, opłat składek ubezpieczeniowych, zobowiązań podatkowych, spłat kredytów, wypłat wynagrodzeń itp. Ustawa Prawo bankowe z 29 sierpnia 1997 roku definiuje je następująco:

„Przez bankowe rozliczenia pieniężne rozumieć należy operacje polegające na dokonywaniu zmian w stanie środków pieniężnych na rachunku bankowym na zlecenie klienta lub w wyniku czynności, które z mocy prawa powodują wskazane zmiany w stanie praw majątkowych klienta”.

Rozliczenia pieniężne mogą być przeprowadzane w obrocie krajowym za pośrednictwem banków, jeżeli przynajmniej jedna strona rozliczenia posiada rachunek bankowy. Rozliczenia pieniężne mogą być dokonywane w formie gotówkowej lub bezgotówkowej. O wyborze gotówkowej lub bezgotówkowej formy rozliczeń decydują strony przeprowadzające rozliczenia.

Rozliczenia gotówkowe za pośrednictwem banków przeprowadza się:

• czekiem gotówkowym,

• wpłacając gotówkę na rachunek wierzyciela.

Jako instytucjonalne formy rozliczeń bezgotówkowych prezes NBP wprowadził w obrocie krajowym:

• polecenie przelewu,

• polecenie zapłaty,

• czek rozrachunkowy,

• karty płatnicze.

Polecenie przelewu:

Jest najczęściej stosowaną formą rozliczeń bezgotówkowych. Jest udzieloną bankowi dyspozycją właściciela rachunku bankowego (dłużnika) obciążenia jego rachunku określoną kwotą i uznania tą kwotą wskazanego rachunku beneficjenta (wierzyciela) w dowolnym banku.

W formie polecenia przelewu można regulować wszystkie płatności, bez względu na wysokość. Inicjatorem rozliczenia jest dłużnik, który, po otrzymaniu faktury od wierzyciela składa w swoim banku dyspozycję dokonania transferu środków pieniężnych. Bank dłużnika obciąża jego rachunek i przelewa środki do banku wierzyciela. Następnie bank wierzyciela zawiadamia go o dokonaniu przelewu.

Tradycyjne polecenie przelewu składane jest w formie papierowej (cztery egzemplarze: A, B, C, D, z przeznaczeniem po jednym dla każdej strony operacji). Coraz częściej banki umożliwiają swoim klientom składanie dyspozycji polecenia przelewu w formie bezpapierowej, wykorzystując w tym celu oprogramowanie typu home/office banking.

Polecenie zapłaty:

Jest nową formą rozliczeń bezgotówkowych w polskim systemie bankowym. Jest udzieloną bankowi dyspozycją wierzyciela obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. Uznanie rachunku bankowego wierzyciela następuje po uzyskaniu przez jego bank od banku dłużnika funduszy wystarczających do pokrycia polecenia zapłaty. Dyspozycja wierzyciela zawiera jednocześnie jego zgodę na cofnięcie przez bank dokonanego rozliczenia, gdyby dłużnik odwołał polecenie zapłaty. Przeprowadzanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty jest możliwe pod następującymi warunkami:

• posiadania przez wierzyciela i dłużnika rachunków w bankach, które zawarły porozumienie w sprawie polecenia zapłaty, oraz ustaliły zakres swojej odpowiedzialności i stosowane procedury.

• wyrażenia przez dłużnika zgody na stosowanie przez wierzyciela poleceń zapłaty określonych zobowiązań w umownych terminach.

• zawarcia między wierzycielem a bankiem, prowadzącym jego rachunek, umowy w sprawie stosowania polecenia zapłaty, ustalającej m.in. zakres odpowiedzialności i stosowne procedury.

Maksymalna kwota pojedynczego polecenia zapłaty nie może przekraczać równowartości w złotych (według kursu średniego ECU ogłaszanego przez NBP w ostatnim dniu kwartału poprzedzającego kwartał w którym dokonywane jest rozliczenie): 1000 ECU - w przypadku, gdy dłużnikiem jest osoba fizyczna nie prowadząca działalności gospodarczej oraz 10.000 ECU - w przypadku pozostałych dłużników.

Czek:

Jest jedną z najstarszych form rozliczeń pieniężnych. Czek jest pisemnym poleceniem wydanym bankowi przez właściciela rachunku bankowego, aby wypłacił określoną kwotę pieniężną ze środków będących w dyspozycji wystawcy czeku okazicielowi lub oznaczonej osobie za okazaniem czeku.

Zgodnie z art. 1 Prawa czekowego czek musi zawierać: (1) wyraz „czek” w samym tekście dokumentu, w języku w jakim go wystawiono, (2) polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, (3) nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata), (4) oznaczenie miejsca płatności, (5) oznaczenie daty i miejsca wystawienia czeku, (6) podpis wystawcy czeku (trasata). Dokument któremu brak jednej z ww. cech nie jest traktowany jako czek, z wyjątkiem przypadków określonych w prawie czekowym.

Wystawca czeku powinien dysponować w banku środkami na pokrycie czeku w okresie jego ważności (w Polsce 10 dni). W tym czasie należy go przedstawić bankowi do realizacji.

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje czeków:

1. czek gotówkowy. W obrocie krajowym posługują się nim osoby prawne i fizyczne. Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku (dłużnika) udzieloną bankowi (trasatowi) do obciążenia swego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi czeku (czek na okaziciela) lub osobie wskazanej na czeku (czek imienny). Czek gotówkowy może być przedstawiony do zapłaty bezpośrednio u trasata lub w innym banku. Zapłata za czek następuje po uzyskaniu przez ten bank od trasata funduszy wystarczających do zapłaty czeku. Banki zawarły porozumienie o odmiennym trybie realizowania czeków z rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych

2. czek rozrachunkowy. Służy wyłącznie do rozliczeń bezgotówkowych między kontrahentami. Zewnętrznym jego wyróżnikiem jest napis na przedniej stronie np. „do rozrachunku”, „przekazać na rachunek”. Taka klauzula oznacza, że czek nie może być wypłacony, a jedynie służy do uznania rachunku bankowego. Stanowi udzieloną trasatowi dyspozycję wystawcy czeku do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz uznania tą kwotą rachunku posiadacza czeku. Uznanie rachunku posiadacza czeku kwotą czeku następuje po uzyskaniu przez jego bank od trasata funduszy wystarczających do zapłaty czeku.

Karty płatnicze:

Prawo bankowe definiuje kartę płatniczą jako kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, uprawniającą do wypłaty gotówki i dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu - także do dokonywania wypłaty gotówki i zapłaty z wykorzystaniem kredytu.

Karty płatnicze można sklasyfikować według kryterium czasu, w którym następuje ostateczne rozliczenie płatności (w stosunku do momentu zawarcia transakcji). Według tego kryterium można wyodrębnić następujące kategorie kart:

1. płatne wcześniej: karty przedpłacone. Są to karty zawierające w sobie rzeczywistą siłę nabywczą, za którą użytkownik zapłacił wcześniej. Różnią się od innych instrumentów bezgotówkowych tym, że są wcześniej naładowane ogólnie akceptowaną siłą nabywczą. Mogą one być ładowane w okienku bankowym, poprzez ATM-y (automatyczne okienka kasowe) lub w późniejszym etapie - za pomocą specjalnie wyposażonych telefonów, w zamian za obciążenie rachunku bankowego posiadacza karty lub w zamian za gotówkę. Siła nabywcza znajdująca się na kartach przedpłaconych jest „pobierana” w punktach sprzedaży za pomocą urządzenia elektronicznego, które następnie uaktualnia stan środków zgromadzonych na karcie. Służą one do rozliczania bezpośrednich transakcji o małej bądź bardzo małej wartości.

2. płatne w tej chwili: karty debetowe. Karty debetowe są wyposażone w pasek magnetyczny i przed udostępnieniem usługi wymagają wprowadzenia poprzez klawiaturę terminalu osobistego numeru identyfikacyjnego (PIN). W transakcjach elektronicznych kod PIN zastępuje podpis klienta. Przy transakcjach płatniczych zaakceptowanych przez system (po dokonaniu autoryzacji w trybie on-line), kupiec przyjmujący zapłatę kartą debetową ma gwarancję uzyskania zapłaty. Większość kart debetowych spełnia dwie funkcje: umożliwia wypłatę gotówki z bankomatów (ATM-ów) oraz dokonywanie płatności detalicznych. Umożliwiają klientom dokonywanie zakupów do wysokości środków dostępnych na rachunku bankowym. istnieją również karty (nazywane zwykle kartami gotówkowymi), które mogą być używane jedynie do wypłaty gotówki.

3. płatne później: karty obciążeniowe, karty kredytowe i karty detaliczne. Karty obciążeniowe - umożliwiają ich posiadaczom dokonywanie zakupów i (zazwyczaj) uzyskiwanie gotówki (zarówno w ATM-ach jak i w oddziałach emitenta) do wcześniej określonego pułapu. W chwili dokonywania zakupu posiadacz karty nie musi dysponować pokryciem na swoim rachunku bankowym. Zaciągnięty dług musi być w całości spłacony na koniec ustalonego okresu. Karty obciążeniowe udostępniają kredyt na określony czas, przy czym kredyt ten jest nie oprocentowany. Karty kredytowe, udostępniające posiadaczowi linię kredytową, umożliwiającą klientowi pozyskanie dóbr i usług oraz wypłatę gotówki do wcześniej określonego pułapu. Dług należny emitentowi karty może być spłacony w całości na koniec ustalonego terminu lub tylko w części. W tym drugim przypadku pozostała kwota jest traktowana jako udzielony kredyt, od którego naliczane są odsetki. A więc karta kredytowa łączy w sobie dwie funkcje: [1] instrumentu płatniczego, [2] krótkookresowego kredytu odnawialnego.

Stały wzrost znaczenia papierów wartościowych zwiększa zainteresowanie banków operacjami związanymi z tymi papierami. Bankowe operacje papierami wartościowymi można podzielić na dwa typy:

• bankowe inwestycje w papiery wartościowe (bony skarbowe, akcje, obligacje),

• operacje dokonywane na zlecenie klienta.

Podstawową korzyścią wynikającą z pośrednictwa w obrocie papierami skarbowymi dla banków jest prowizja oraz w związku z tym, że księgowania związane z przelewami trwają przez pewien czas bank bezpłatnie dostaje do dyspozycji na krótkie okresy znaczne sumy pieniędzy, które może korzystnie ulokować.

W przypadku pośrednictwa dotyczącego operacji dokonywanych na zlecenie klienta banki zajmują się emisją papierów dłużnych przedsiębiorstw, gmin, emisją obligacji i akcji przedsiębiorstw.

Kolejnym instrumentem pośrednictwa bankowego jest gwarancja bankowa. Jest to nieodwołalne zobowiązanie banku do wypłacenia beneficjentowi gwarancji określonej kwoty pieniężnej w przypadku gdyby zleceniodawca gwarancji nie wypłacił świadczenia do wykonania którego był zobowiązany. Gwarancja udzielana jest na zlecenie podmiotu gospodarczego, a jej zakres i wysokość, termin ważności oraz ewentualne warunki jej wykonania bank określa indywidualnie w zależności od umowy czy oferty będącej podstawą wystawienia gwarancji.

Nie wszystkie operacje kasowo-skarbcowe są zaliczane do operacji pośredniczących, większość z nich może stanowić źródło prowizji, dające jednak niewielkie przychody całkowite.

Najbardziej interesujące dla banków jest inkaso środków płatniczych. Jedną z podstawowych usług w tym zakresie jest umożliwienie klientom korzystania ze skarbca bankowego, także po godzinach pracy banku. Korzyści jakie bank czerpie przy inkasie to stałe pozyskiwanie znacznych wpłat „taniego pieniądza” na rachunku i przyszłe przychody z tytułu prowizji od przelewów części z wpłaconych sum na konta w innych bankach.

Pytanie 10. Podstawowe rodzaje i funkcje rachunków bankowych

Rachunek bankowy jest rachunkiem prowadzonym przez bank w celu rejestracji wkładów pieniężnych klientów, udzielanych im kredytów i przeprowadzanych za jego pośrednictwem bankowych rozliczeń pieniężnych. Banki polskie prowadzą rachunki dla osób prawnych i fizycznych.

W polskiej praktyce rachunek bankowy ma charakter instytucjonalny, wynikający z prawa bankowego i Kodeks cywilnego. Na ich podstawie banki opracowują wewnętrzne regulaminy szczegółowo określające stosunki między klientem a bankiem, dotyczące prowadzenia rachunku bankowego. Przed zawarciem umowy rachunku bankowego bank ma obowiązek zapoznać klienta z odpowiednim regulaminem.

Stosunki między posiadaczem rachunku bankowego a bankiem mają charakter cywilnoprawny, a obie strony umowy rachunku bankowego są równorzędnymi partnerami. Klient ma całkowitą swobodę wyboru banku, w którym zamierza otworzyć rachunek i może korzystać z usług więcej niż jednego banku.

Zawierając umowę bank zobowiązuje się do przechowywania środków pieniężnych właściciela rachunku oraz do wykonywania zleconych mu operacji pieniężnych. Banki zobowiązane są do realizowania zleceń płatniczych bez zbędnej zwłoki lub w terminach przewidzianych umową rachunku bankowego.

Umowa zawierana jest na czas nieoznaczony lub oznaczony. Rozwiązanie umowy na czas nieoznaczony może nastąpić w dowolnym terminie na skutek wypowiedzenia przez każdą ze stron. Jednakże bank może wypowiedzieć umowę tylko z ważnych powodów. Odmowa wykonania zlecenia posiadacza rachunku przez bank może nastąpić tylko w sytuacji przewidzianej prawem lub innymi umowami (np. o kredyt). Bank wtenczas ponosi odpowiedzialność za skutki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy względem posiadacza rachunku.

Podmioty gospodarcze od 1994 roku, pod groźbą grzywny mają obowiązek gromadzenia swoich środków pieniężnych na rachunkach bankowych oraz przeprowadzania rozliczeń bezgotówkowych i zawiadomienia o tym właściwego urzędu skarbowego. Ma to na celu zwalczanie nielegalnych i nieopodatkowanych obrotów handlowych. Osoby fizyczne nie podlegają tym rygorom.

Bank ma obowiązek zapewnienia tajemnicy obrotów i stanów rachunków bankowych, udzielonych kredytów, zawartości sejfów.

Charakter rachunków bankowych jest różny w zależności od ich przeznaczenia i treści ekonomicznej ewidencjonowanych na nim operacji.

Zgodnie z polskim prawem bankowym w celu przechowywania środków pieniężnych i przeprowadzania rozliczeń związanych z działalnością gospodarczą banki prowadzą trzy podstawowe rodzaje rachunków bankowych. Są to rachunki:

1. Rachunki bieżące. Służą do gromadzenia środków oraz przeprowadzania rozliczeń pieniężnych. Rachunek bieżący jest równocześnie rachunkiem czekowym od chwili wydania posiadaczowi książeczki czekowej. Rachunki bieżące mają podstawowe znaczenie dla podmiotów gospodarczych. Wpływają na nie należności od odbiorców za sprzedawane towary i świadczone usługi, podejmowane są z nich środki na wypłatę wynagrodzeń, pokrywane zobowiązania wobec dostawców, podatki, opłaty itp.

W ramach rachunku bieżącego mogą być udzielane kredyty. Zadłużenie występuje w postaci salda debetowego (ujemnego) rachunku bieżącego kredytobiorcy. Powstaje ono w wyniku dyspozycji płatniczych realizowanych w ciężar tego rachunku. Wpłaty na rachunek bieżący zmniejszają zadłużenie.

Osoby fizyczne mogą posiadać rachunek bieżący, dotyczy to zwłaszcza osób, które nie chcą lub nie mogą otworzyć w banku rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego np. osoby wykonujące wolne zawody.

Większość banków (z wyjątkiem banków spółdzielczych) posiada rachunki bieżące w NBP, na których przeprowadzane są operacje wynikające z rozrachunków międzyoddziałowych i międzybankowych, operacje na międzybankowym rynku pieniężnym, operacje zasilania przez NBP w banknoty i monety oraz sprzedaży i zakupu papierów wartościowych w NBP. Na rachunku bieżącym banku w NBP nie może powstać saldo debetowe. Rachunek bieżący urzędów skarbowych, jednostek budżetowych oraz zakładów budżetowych prowadzą oddziały NBP i innych banków w ramach obsługi budżetu państwa. Rachunki urzędów skarbowych służą tylko do gromadzenia wpływów budżetowych i nie mogą z nich być dokonywane wypłaty.

2. Rachunki pomocnicze. Służy do przeprowadzania przez jego posiadacza rozliczeń w innych bankach. otwarcie rachunku pomocniczego nie wymaga zgody banku prowadzącego rachunek bieżący. Operacje dokonywane za pośrednictwem tego rachunku zazwyczaj ograniczają się do ściśle określonych celów np. wypłaty wynagrodzeń, rejestrowania transakcji z innymi bankami (co jednak nie jest regułą).

3. Rachunki lokat terminowych. Służą gromadzeniu czasowo wolnych środków, które posiadacz rachunku przechowuje w banku przez okres określony w umowie np. kilkumiesięczny, kilkuletni. Korzystają z nich zazwyczaj jednostki gospodarcze, które nie korzystają z pomocy kredytowej banku, a wręcz przeciwnie posiadają nadwyżki płynnych środków, które chcą ulokować na wyższy procent. Wkłady terminowe są bowiem wyżej oprocentowane od wkładów na rachunkach bieżących. Na tych wyżej oprocentowanych rachunkach mogą być gromadzone także różne fundusze o specjalnym przeznaczeniu.

Dla osób fizycznych banki prowadzą:

1. Rachunki oszczędnościowe. Banki otwierają rachunki oszczędnościowe osobom fizycznym i szkolnym kasom oszczędności w celu gromadzenia przez nie wkładów oszczędnościowych w złotych i walutach obcych. Dowodem zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego może być książeczka oszczędnościowa lub inny dokument, ale zawsze i ich treści należy użyć wyrazu „oszczędnościowy”. Rachunki oszczędnościowe mogą być awista lub terminowe, ale najczęściej są prowadzone jako rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, mogą być wspólne i dla małoletnich. Wpłaty i wypłaty mogą być dokonywane w gotówce lub bezgotówkowo, przy czym jego właściciel może dysponować wkładem osobiście lub przez pełnomocnika. Oprocentowanie rachunku oszczędnościowego może być stałe lub zmienne, w wysokości określonej umową o prowadzenie rachunku. Na rachunku oszczędnościowym nie powinny być dokonywane operacje dotyczące działalności gospodarczej właściciela rachunku. Wkłady gromadzone na tych rachunkach są w określonych granicach wolne od zajęcia na podstawie tytułów wykonawczych i są gwarantowane przez BFG, niektóre, określone prawem bankowym rodzaje wkładów są gwarantowane przez skarb państwa. Bank jest obowiązany wypłacić po śmierci wkładcy z jego rachunku oszczędnościowego kwotę pokrywającą koszty zwyczajowego pogrzebu osobie, która udokumentuje poniesienie wydatków. Wkładca może zlecić bankowi wypłacenie bez postępowania spadkowego po jego śmierci najbliższym krewnym ustawowo określonej kwoty.

2. Rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe. Zwykle zwany kontem osobistym. Jest rodzajem rachunku oszczędnościowego. Banki otwierają je osobom fizycznym, które zobowiązują się do przekazywania na ten rachunek swoich stałych przychodów pochodzących z wynagrodzeń, rent i emerytur itp. Służy do gromadzenia wkładów oszczędnościowych i przeprowadzania rozliczeń pieniężnych posiadacza z wyłączeniem rozliczeń z tytułu działalności gospodarczej. Posiadacz rachunku lub jego pełnomocnik może dysponować saldem rachunku, wywołując powstawanie salda debetowego, a także może korzystać w tym rachunku z przyznanego kredytu. Oddział banku może wykonywać stałe zlecenia płatnicze o charakterze periodycznym, np. opłaty telefoniczne, czynsze. Niektóre banki przyjmują zlecenia dokonania wypłat z tych rachunków za pośrednictwem bankomatów lub dokonują rozliczeń krajowych przeprowadzanych za pomocą kart płatniczych. Rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy jest w zasadzie rachunkiem awista, ale w niektórych bankach można blokować na subkontach tego rachunku kwoty stanowiące wkład terminowy.

3. Rachunki czekowe.

4. Rachunki bieżące.

Ponadto banki komercyjne otwierają i prowadzą inne rodzaje rachunków:

1. Rachunki skonsolidowane - zwane też rachunkiem koncentrycznym lub zintegrowanym. Jest to rodzaj rachunku bankowego przystosowany do potrzeb podmiotów gospodarczych o rozbudowanej sieci placówek. Jest to rachunek zbiorczy, na który automatycznie są przelewane środki z rachunków bankowych wskazanych placówek; możliwe jest pozostawianie na tych rachunkach określonego salda, a przelewanie nadwyżek na rachunek skonsolidowany (są one uzupełnieniem rachunków podstawowych bieżących i pomocniczych).

2. Rachunki „Escrow” - są to rachunki wspólne z innym podmiotem lub innymi podmiotami, służące do przechowywania środków pieniężnych oraz do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych stosownie do zasad określonych w umowie.

3. Rachunki wspólne - uprawniające do dysponowania saldem rachunku przez współposiadaczy.

4. Rachunki walutowe - służą do przechowywania środków pieniężnych w walutach obcych. Najczęściej są to waluty wymienialne zwłaszcza dolary amerykańskie (USD), marki niemieckie (DM), franki francuskie (FRF), franki szwajcarskie (CHF) i funty brytyjskie (GBP). Na rachunkach walutowych „A” mogą gromadzić swoje oszczędności fizyczne osoby krajowe, stale mieszkających w Polsce, zaś rachunki walutowe „C” prowadzone są dla osób zagranicznych ( osób fizycznych mających stałe miejsce zamieszkania za granicą, osoby prawne, jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, mające siedzibę za granicą).

1. Rachunki walutowe A - rachunki te dotyczą osób krajowych. Mogą je posiadać osoby fizyczne, stale mieszkające w Polsce. Wpłaty na te rachunki nie mogą pochodzić z dochodów uzyskiwanych z prowadzonej działalności gospodarczej, jak również wywóz wartości dewizowych z rachunku A może nastąpić tylko na cele nie związane z prowadzoną działalnością gospodarczą.

2. Rachunki walutowe C - mogą je posiadać tylko osoby zagraniczne, którymi zgodnie z przepisami są: (1) osoby fizyczne mające stałe miejsce zamieszkania za granicą; (2) osoby prawne zagraniczne oraz (3) jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, które mają swoją siedzibę za granicą.

5. Rachunki zastrzeżone - służą do gromadzenie środków oraz przeprowadzania rozliczeń pieniężnych w walutach obcych. Rachunek zastrzeżony prowadzony jest dla osoby krajowej, dla której osoba zagraniczna dokonuje wpłat walut obcych pochodzących z tytułów upoważniających do transferu walut obcych za granicę. Zastrzeżenie polega na tym, że osoba krajowa może dysponować tymi środkami po spełnieniu warunków ustalonych przez zastrzegającego (osobę zagraniczną). Do tego momentu osoba krajowa może dysponować środkami zgromadzonymi na rachunku zastrzeżonym jedynie w imieniu i na rachunek zastrzegającego. Z rachunku zastrzeżonego mogą być dokonywane wypłaty, na rzecz osoby będącej właścicielem rachunku - osoby krajowej, za wykonane świadczenia na rzecz zastrzegającego.

6. Rachunki zagraniczne wolne - rachunki prowadzone przez bank krajowy dla osoby zagranicznej. Na tym rachunku osoby zagraniczna może gromadzić waluty obce oraz złote otrzymane od osób krajowych za importowane przez nie towary i usługi. Z rachunku zagranicznego wolnego osoba zagraniczna może opłacać zobowiązania wobec osób krajowych za otrzymane (importowane) z Polski towary i usługi. Instytucja rachunku zagranicznego wolnego umożliwia włączenie za jego pośrednictwem waluty polskiej do rozliczeń zagranicznych.

7. Rachunki kredytowe - służące do ewidencjonowania stopnia wykorzystania i spłaty kredytu. Wykorzystanie kredytu (obciążenie rachunku) może polegać na przelaniu jego kwoty z rachunku kredytu na rachunek bieżący kredytobiorcy (uznanie rachunku bankowego), albo na dokonaniu wypłaty bezgotówkowej, rzadziej gotówkowej, bezpośrednio z rachunku kredytu. Wykorzystanie kredytu może nastąpić jednorazowo lub w transzach kredytu, zawsze jednak w granicach umownego limitu kredytu. Spłata kredytu następuje przez jednorazowe uznanie rachunku kredytu lub w umownych ratach spłat.

8. Rachunki depozytowe - nazywane także inwestycyjnymi, otwierają bankowe biura maklerskie posiadaczom papierów wartościowych. Konieczność posiadania rachunku depozytowego wynika z przyjętej w Polsce metody posługiwania się papierami wartościowymi. Nabywca nie posiada ich w postaci materialnej, lecz w postaci świadectwa depozytowego, będącego dowodem ich posiadania. Na rachunku depozytowym papierów wartościowych ewidencjonuje się nabyte przez klienta papiery wartościowe oraz transakcje kupna i sprzedaży tych walorów. Dla tych rachunków bank równolegle prowadzi rachunek depozytu pieniężnego, służący gromadzeniu środków przeznaczonych na finansowanie obrotu papierami wartościowymi. Rachunek ten jest otwierany automatycznie z chwilą otwarcia rachunku depozytowego papierów wartościowych. Zapisy dokonywane są w momencie wniesienia wpłaty lub dywidendy, czy zasilenia rachunku środkami pochodzącymi ze sprzedaży papierów wartościowych klienta. Z tego rachunku dokonuje się wypłat na zakup papierów wartościowych, pokrywa prowizje maklerskie oraz różne opłaty i koszty. Właściciel może wycofać z tego rachunku pieniądze, gdy podejmuje zyski lub zmniejsza lokaty w papierach wartościowych.

9. Rachunki NOSTRO - jest to rachunek, jaki dany bank posiada w innym banku w kraju lub za granicą. Bank który prowadzi taki rachunek nosi nazwę korespondenta.

10. Rachunki LORO - jest to rachunek, jaki dany bank otworzył i prowadzi w swoich księgach dla innego banku.

Z umowy rachunku bankowego wynikają dwie funkcje, tzn. funkcja rozliczeniowa i funkcja przechowawcza. Przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku do przechowywania jego liczby jednostek pieniężnych i przeprowadzenia na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych.

Przy założeniu, że za przechowywane środki pieniężne bank zobowiązany jest zapłacić deponentowi, można wyróżnić funkcję oszczędnościową.

Biorąc pod uwagę, iż w momencie korzystania z kredytu także zakładany jest rachunek klientowi, to wyróżniamy funkcję kredytową.

Pytanie 11. Funkcjonowanie informatycznych systemów wspomagających rozliczenia bankowe - SYBIR, ELIXIR

W kwietniu 1993 roku działalność rozliczeniową rozpoczęła Krajowa Izba Rozliczeniowa. Została ona powołana przez 16 największych banków polskich, w tym NBP oraz Związek Banków Polskich w formie spółki akcyjnej.

Przedmiotem działalności KIR jest:

• dokonywanie rozliczeń pieniężnych między bankami tj. organizacja wymiany dokumentów rozliczeniowych, rejestracja wzajemnych wierzytelności, nadzorowanie rozliczeń międzybankowych,

• ustalanie standardów informacyjnych związanych z rozliczeniami międzybankowymi,

• prowadzenie innej działalności związanej z rozliczeniami takiej jak: prowadzenie kurierskiej poczty bankowej czy prowadzenie usług w zakresie zabezpieczenia wymiany zleceń.

Struktura organizacyjna KIR jest dwustopniowa: pierwszy stopień tworzy 17 Bankowych Regionalnych Izb Rozliczeniowych (BRIR), natomiast drugi - ośrodek centralny.

Pierwszym systemem rozliczeń uruchomionym przez KIR był system SYBIR (System Bankowych Izb Rozliczeniowych), rozliczający zlecenia płatnicze zarejestrowane na dokumentach papierowych. SYBIR jest podstawowym narzędziem ułatwiającym obsługę rozrachunków. Jego celem jest informatyczne wspomaganie rozliczeń międzybankowych dokonywanych tradycyjnie z udziałem dokumentów papierowych pomiędzy oddziałami banku. Umożliwia on agregację papierowych zleceń płatniczych przy użyciu techniki elektronicznego przetwarzania danych. Podstawę stanowią dane zarejestrowane na dyskietkach dostarczonych z poszczególnych oddziałów banków do BRIR.

Najważniejsze zadania systemu to:

• ewidencja i kontrola w BRIR fizycznego transportu przesyłek z dokumentami papierowymi z oddziałów banków, dostarczania tych przesyłek (zgodnie z harmonogramem działania określonym dla systemu) do BRIR-ów właściwych dla oddziału banku adresata oraz wydawanie tych przesyłek odbiorcom,

• zagregowanie i skompensowanie wzajemnych zobowiązań i należności banków biorących udział w wymianie dokumentów rozliczeniowych (rozrachunek netto),

• przygotowanie informacji stanowiącej podstawę do zaksięgowania na rachunkach bieżących banków w NBP oraz informacji dla central banków o wstępnych i ostatecznych wynikach kompensacji

Oddział banku uczestniczący w systemie rozliczeń za pośrednictwem KIR ma za zadanie przygotowanie przesyłek ze zleceniami płatniczymi (papierowymi dokumentami klientów), z zestawieniami tych zleceń oraz z dyskietkami zawierającymi zbiory z danymi wejściowymi do systemu SYBIR.

Zbiory te stanowiące ilościowo-wartościowe określenie zobowiązań i wierzytelności danego oddziału w stosunku do oddziałów innych banków są podstawą czynności rozliczeniowych KIR. Na podstawie zbiorów z zestawieniami przesyłek z oddziałów system SYBIR sporządza regionalne zestawienia rozliczeniowe. Wieczorem jest to zestawienie wstępne (prognoza płatności w następnym dniu). Określa ono wzajemne wierzytelności banków w układzie każdy bank z każdym odrębnie dla uznaniowych i obciążeniowych zleceń płatniczych. Zestawienie to, drogą telekomunikacyjną przysyłane jest do centrali KIR. Po sporządzeniu danych zbiorczych Izba za pomocą dostępnych środków łączności przesyła prognozę na następny dzień do NBP i wszystkich central banków.

System ELIXIR (System Elektronicznej Izby Rozliczeniowej) jest systemem wymiany zleceń płatniczych rejestrowanych na magnetycznych nośnikach informacji oraz rejestracji wierzytelności z tego tytułu z użyciem elektronicznego przetwarzania danych. ELIXIR przybliża pełną informatyzację polskich banków na zasadach przyjętych w krajach Unii Europejskiej.

System ELIXIR do rozliczeń pieniężnych wykorzystuje elektronikę, co powoduje, że zbędne staje się przesyłanie dokumentów papierowych, komunikacja między bankami a KIR może być realizowana przy użyciu łączy telekomunikacyjnych. Dokumenty zaksięgowane w oddziale banku zleceniodawcy wywołują elektroniczny zapis księgowy w oddziale banku beneficjenta. Dokumenty papierowe pozostają w banku zleceniodawcy, a w oddziale banku beneficjenta występuje tylko zapis magnetyczny.

Zbiory z danymi mogą być również przekazywane na nośnikach magnetycznych (dyskietkach), dostarczonych do BRIR transportem własnym lub pocztą regionalną KIR.

W systemie ELIXIR wbudowane zostały mechanizmy zabezpieczające, które operują tzw. podpisem cyfrowym wg odpowiedniego algorytmu. Każdy bezpośredni użytkownik systemu dysponuje parą kluczy, z których jeden (prywatny) znany jest tylko jemu, natomiast drugi (publiczny) znają wszyscy (jego potencjalni kontrahenci).

Użytkownik wysyłający zbiór ze zleceniami dołącza do niego dodatkową informację, tzw. podpis cyfrowy, ustalany na podstawie zawartości zbioru i wartości klucza prywatnego. Odbiorca tego zbioru posługując się kluczem publicznym nadawcy, sprawdza czy zbiór faktycznie pochodzi od tego nadawcy i czy jego zawartość nie została zmieniona od momentu jej podpisania przez nadawcę.

W systemie ELIXIR można uruchomić dwa przebiegi. W przypadku zleceń uznaniowych oznacza to, że zlecenia przekazywane do KIR w godzinach przedpołudniowych są uwzględnione jeż w rozrachunku południowym, a przekazywane do godzin popołudniowych - już w rozrachunku wieczornym tego samego dnia.

System ELIXIR jest innowacją bankową i znacząco skrócił czas rozliczeń międzybankowych.

Dzięki stosowaniu nowoczesnych rozwiązań informatycznych stworzono możliwości włączenia systemu rozliczeń międzybankowych w elektroniczną sieć powiązań banków między sobą w skali krajowej i międzynarodowej.

Pytanie 12. Pośrednictwo banków w zagranicznych rozliczeniach bezgotówkowych

Banki są ważnym pośrednikiem w rozliczeniach międzynarodowych, realizując zlecenia płatnicze swoich klientów. Współczesne rozliczenia międzynarodowe przebiegają głównie bezgotówkowo, w formie rozliczeń dewizowych. Pozwala to na usprawnienie techniki płatniczej w stosunkach międzynarodowych. Sprawne funkcjonowanie tych rozliczeń jest możliwe dzięki temu, że banki krajowe współpracują w tym zakresie z bankami zagranicznymi.

Rozliczenia dewizowe są bezgotówkową formą rozliczeń, która pozwala na usprawnienie techniki płatniczej w stosunkach międzynarodowych. Sprawne funkcjonowanie rozliczeń za pomocą dewiz jest możliwe dzięki temu, że banki krajowe współpracują w tym zakresie z bankami zagranicznymi.

W bankowych rozliczeniach zagranicznych stosowane są następujące sposoby regulowania płatności:

1. Rozliczenia bezwarunkowe: czeki, polecenie zapłaty

2. Rozliczenia uwarunkowane: akredytywa, inkaso

Czeki:

Czek w obrotach zagranicznych jest zleceniem udzielonym zagranicznemu bankowi przez bank krajowy wypłacenia określonej kwoty pieniężnej oznaczonej w nim osobie. Czek aby był ważny musi spełniać określone wymogi formalne. W treści występuje nazwa „czek”. Ma on wyznaczone miejsce płatności, a także miejsce i datę wystawienia oraz podpis wystawcy. Ponadto zawiera bezwarunkowe polecenie wypłacenia określonej kwoty pieniężnej. Wystawca czeku (trasat) powinien dysponować w banku środkami na pokrycie czeku w terminie jego ważności.

Postępowanie z czekiem, który przedstawił kontrahent odbywa się w banku w następujących trybach:

• skup czeków, czyli bank przekazuje natychmiast kwotę na rachunek posiadacza czeku (kontrahenta) w zamian za przelanie na bank prawa do czeku,

• inkaso czeków, czyli bank przekazuje kwotę na rachunek posiadacza czeku wówczas, kiedy otrzyma środki z banku, w którym wystawca czeku posiada rachunek bankowy (jest to dłuższy proces).

Skup czeków stosowany jest w przypadku czeków znanych wystawców. Chętnie skupowane są czeki podróżnicze bądź czeki wystawiane przez banki (czek bankierski). Wobec pozostałych czeków stosowane jest inkaso.

W rozliczeniach zagranicznych najczęściej występują czeki bankierskie i podróżnicze. Czeki bankierskie wystawiane są przez bank - wystawcę czeku na określony bank lub na określoną osobę/firmę. Takie czeki podpisane przez bank jako wystawcę czeku, są bezpieczną i pewną formą zapłaty. Czeki podróżne emitowane są przez duże i znane banki na określoną sumę pieniędzy wydrukowaną na czeku na imiennie wskazaną osobę. Służą one przede wszystkim jako sposób rozliczania w podróżach dla turystów. Podróżni, nabywając te czeki, umieszczają na nich wzór podpisu, a w momencie realizacji podpisują czek powtórnie.

Polecenie zapłaty:

Jest to zlecenie przelewu (wypłaty) na wskazany rachunek skierowane do banku zagranicznego. Jest to tzw. przekaz importowy. W przypadku otrzymania od banku zagranicznego polecenia przelewu mówimy o przekazach eksportowych.

Uczestnikami polecenia wypłaty są:

• zleceniodawca dający bankowi dyspozycje dokonania przelewu na rzecz beneficjenta; w zleceniu powinny być zawarte dane dotyczące kwoty, beneficjenta, banku, do którego należy przesłać pieniądze, a także tytuł przelewu i podział kosztów za jego wykonanie;

• bank przyjmujący zlecenie i wykonujący je zgodnie z instrukcjami zleceniodawcy;

• beneficjent, na rzecz którego zapłata ma być dokonana;

• bank pośredniczący - korespondent zagraniczny realizujący zlecenie zgodnie z otrzymaną instrukcją banku zleceniodawcy.

Polecenie wypłaty jest bardzo powszechną formą realizacji rozliczeń między kontrahentami. Należy jednak zaznaczyć, że stwarza duże ryzyko zarówno dla importera, jak i dla eksportera. Przy przekazie z góry zachodzi obawa o otrzymanie towaru oraz jego jakości i terminowości dostawy. Przy przekazie z dołu, eksporter może obawiać się, czy po wysłaniu towaru otrzyma zapłatę. Jest to zatem forma rozliczeń stosowania między kontrahentami, którzy znają się i maja do siebie zaufanie.

Przekazanie środków pieniężnych odbiorcy zagranicznemu może odbywać się w następujących formach:

• przekazanie kwoty na rachunek bankowy,

• wręczenie czeku (gdy nie wskazano rachunku bankowego).

Klient banku, który zleca wykonanie przekazu zagranicznego musi dysponować odpowiednią walutą. Klient może ją posiadać, jeżeli prowadzi rachunek walutowy w danym banku, bądź jeżeli kupi od banku walutę na przekaz zagraniczny. Banki, które posiadają uprawnienia do wykonywania operacji zagranicznych oferują codziennie swoim klientom możliwość zakupu i sprzedaży walut i dewiz. Ceny, czyli kursy walut podawane są każdego dnia bądź kilka razy dziennie, jeżeli sytuacja na rynkach walutowych jest bardzo zmienna.

Banki krajowe i zagraniczne w realizacji zagranicznych przekazów pieniężnych wykorzystują system SWIFT. Jest to wystandaryzowany i bezpieczny system zagranicznych rozliczeń międzybankowych. Zlecenia są składane i realizowane według jednakowych zasad.

W celu między innymi szybkiej realizacji przekazów zagranicznych banki utrzymują współpracę z wieloma bankami zagranicznymi. bardzo często z kilkoma w danym kraju. W ten sposób bank tworzy rozległą sieć swoich banków korespondentów.

Akredytywa dokumentowa:

Akredytywa dokumentowa jest zobowiązaniem banku, który działając z polecenia i zgodnie z instrukcjami swojego zleceniodawcy, we własnym imieniu, zobowiązuje się zapłacić beneficjentowi akredytywy należną kwotę. Czyli jest akredytywa stanowi samodzielne pisemne zobowiązanie banku otwierającego wobec beneficjenta do zapłaty lub zabezpieczenia zapłaty określonej kwoty za dokumenty złożone w ramach akredytywy zgdonie z jej warunkami w okresie jej ważności. Akredytywa chroni interesy zarówno dostawcy jak i odbiorcy. Dostawcy zapewnia zapłatę należności, a odbiorcy pozwala w pełni uzależnić zapłatę od spełnienia przez dostawcę ustalonych warunków.

Akredytywa jest instrumentem finansowym, który stosowany jest, aby zabezpieczyć zapłatę za sprzedane towary i usługi.

Za najpewniejszą formę zapłaty w obrocie międzynarodowym należy uznać akredytywę. Płatność jest zabezpieczona w takim przypadku przez bank. Należy ją stosować wobec partnerów handlowych, z którymi nawiązujemy współpracę. Pod względem pewności uzyskania zapłaty w dalszej kolejności należy sklasyfikować inkaso. Wprawdzie bez uzyskania zapłaty towar nie przejdzie na własność kontrahenta, jednak nie oznacza to sfinalizowania transakcji. Kontrahent może zmienić zdanie i odstąpić od ustaleń. Wobec tego inkaso można zalecać do stosowania wobec bardziej sprawdzonych kontrahentów. Natomiast płatności zagraniczne regulowane poprzez zagraniczne przekazy pieniężne i czeki są zalecane do stosowania wobec bardzo pewnych partnerów handlowych, ponieważ przekaz przypomina w użyciu krajowe polecenie przelewu bądź dowód wpłaty i nieuczciwy kontrahent może ich nie zlecić bankowi do wykonania, czek natomiast może być wystawiony bez pokrycia na rachunku bankowym.

Należy zwrócić uwagę na następujące aspekty funkcjonowania akredytywy: aby nastąpiła zapłaty muszą zostać spełnione określone warunki (termin dostawy i jakość towaru) itp., natomiast spełnienie określonych warunków oznacza, że bank bezwzględnie zapłaci dostawcy ustaloną kwotę, a zatem zapłata jest pewna.

Za otwieranie akredytywy banki pobierają prowizje.

W rozliczeniach z wykorzystaniem akredytywy bierze udział czterech uczestników:

• kupujący (np. towar), zwany dalej zleceniodawcą,

• sprzedający, zwany dalej beneficjentem,

• bank zleceniodawcy,

• bank pośredniczący.

Przebieg transakcji z wykorzystaniem akredytywy jest następujący. Kupujący (importer) zamawia towar u sprzedającego (eksporter). Strony zawierają kontrakt. Eksporter chce mieć pewność, że uzyska zapłatę za sprzedany towar, wobec czego proponuje, aby zobowiązać bank importera do zapłaty za towar. Takie zobowiązanie banku to inaczej otwarcie akredytywy. Importer zleca zatem swojemu bankowi (bank importera), aby ten otworzył akredytywę na rzecz eksportera (beneficjent akredytywy). Bank importera otwiera taką akredytywę. Bank importera wykorzystuje w rozliczeniu z użyciem akredytywy bank pośredniczący. Jest to taki bank, którego oddział znajduje się w pobliżu eksportera bądź jest to bank, w którym eksporter prowadzi rachunek bankowy (w transakcjach zagranicznych jest to reguła, banki bowiem z danego kraju nie dysponują na ogół własnymi placówkami zagranicą dokładnie w miejscu działalności eksportera). Bankowi pośredniczącemu bank zleceniodawcy zleca wykonanie akredytywy (poprzez: potwierdzenie zagranicznej akredytywy bądź rzadziej poprzez otwarcie własnej akredytywy). W takim przypadku wypłaty środków pieniężnych dokonuje bank pośrednik (rozlicza się następnie z bankiem zlecającym). Bank pośredniczący może też jedynie poinformować eksportera o otwarciu akredytywy w banku zleceniodawcy (awizowanie) i przesłaniu tam dokumentów w celu realizacji akredytywy. Eksporter po otrzymaniu wiadomości o otwarciu akredytywy musi porównać, czy warunki jej są zgodne z warunkami kontraktu. Jeżeli są zgodne, wysyła towar. Jeżeli nie są zgodne, interweniuje u importera, aby wprowadził poprawki w akredytywie. Po otrzymaniu wiadomości od banku pośrednika, że zmiany wprowadzono - wysyła towar.

Wykonanie akredytywy (wypłata środków pieniężnych) następuje po przedstawieniu przez beneficjenta odpowiednich dokumentów w banku, który jest pośrednikiem. Dokumenty muszą być zgodne z warunkami określonymi w akredytywie. Typowymi dokumentami wymaganymi w akredytywie są: faktura, dokument przewozowy, dokument ubezpieczeniowy. Występują poza tym różnego rodzaju inne dokumenty, zaświadczenia np. świadectwo pochodzenia towaru.

Otwarcie akredytywy przez bank oznacza pełne zaangażowanie finansowe banku, który akredytywę otworzył. Bank ten ponosi ryzyko transakcji, zatem przed otwarciem akredytywy bank musi ocenić wiarygodność klienta i zabezpieczyć kwotę wymaganą w akredytywie.

Wyróżnia się między innymi następujące rodzaje akredytyw:

1. akredytywę importową i eksportową.

Akredytywa importowa - to akredytywa otwarta na zlecenie importera w banku importera na rzecz eksportera.

Przez pojęcie realizacji czynności przy akredytywie eksportowej rozumie się na ogół w banku wykonywanie czynności zleconych przez bank zagraniczny, jakimi są: awizowanie akredytywy, potwierdzanie akredytywy bądź otwarcie własnej akredytywy

2. odwołalną i nieodwołalną,

Akredytywa odwołalna może być zmieniona lub odwołana przez bank otwierający akredytywę bez zgody pozostałych uczestników rozliczeń.

Akredytywa nieodwołalna nie może być zmieniona lub odwołana bez zgody uczestników rozliczeń.

3. przenośną i nieprzenośną,

Akredytywa przenośna, czyli może być przeniesiona przez beneficjenta na inny podmiot, który nabywa przez to prawa beneficjenta (sytuacja taka może wystąpić wówczas, gdy beneficjent jest tylko pośrednikiem, a nie producentem eksportowanego towaru).

Akredytywa nieprzenośna - nie może być przeniesiona na inny podmiot.

4. potwierdzoną i niepotwierdzoną,

Akredytywa potwierdzona - oznacza, że wypłatę środków gwarantuje beneficjentowi również bank pośredniczący.

Akredytywa niepotwierdzona - oznacza, że bank pośrednik pośredniczy pomiędzy beneficjentem a bankiem importera w przekazaniu dokumentów dostawy, a środki wypłaca bank importera.

5. odnawialną i nieodnawialną.

Akredytywa odnawialna - może być stosowana przy wielokrotnych dostawach. Kwota akredytywy jest wówczas niższa niż wartość wszystkich dostaw.

Akredytywa nieodnawialna - jest akredytywą jednorazową dotyczącą jednej dostawy.

Za najbezpieczniejszą akredytywę dla eksportera należy uznać akredytywę nieodwołalną i potwierdzoną. Będąc beneficjentem takiej akredytywy eksporter może być pewny zapłaty, jeżeli spełni warunki ustalone z importerem.

Inkaso dokumentowe:

Inkaso jest operacją podobną do akredytywy. Podstawowa różnica polega na tym, że żaden z uczestniczących w operacji inkasa banków nie bierze na siebie odpowiedzialności za zapłatę na rzecz eksportera.

Inkaso jest to taka forma rozliczeń, w której działający na zlecenie eksportera bank zobowiązuje się do wydania importerowi dokumentów w zamian za zapłatę przez importera określonej kwoty, zgodnie z warunkami wyszczególnionymi przez zleceniodawcę inkasa.

Inkaso może być stosowane w sytuacjach, gdy partnerzy handlowi mają do siebie zaufanie, a sytuacja gospodarcza i polityczna w ich krajach jest stabilna.

Inkaso wykorzystywane jest w celu zwiększenia pewności uzyskania zapłaty za wyeksportowany towar.

W operacji inkasa biorą udział:

• eksporter (podawca), który powierza bankowi dokumenty związane z przedmiotem transakcji,

• bank eksportera, który przyjmuje zlecenie inkasa i dokumenty od podawcy,

• bank inkasujący (bank importera),

• importer (płatnik).

Operacja inkasa przebiega następująco: eksporter wysyła towar do importera, natomiast swojemu bankowi zleca wydanie importerowi podanych przez siebie dokumentów dotyczących towaru w zamian za zapłatę od importera. Bank eksportera zleca wykonanie inkasa bankowi zagranicznemu, w którym importer prowadzi rachunek. W zleceniu znajdują się instrukcje jak należy wykonać usługę. Bank importera wykonując zlecenie banku eksportera wydaje dokumenty dotyczące dostawy importerowi, jeżeli importer zapłaci za dostawę.

Przedmiotem inkasa są dokumenty handlowe (faktury, dokumenty tytułu własności, dokumenty transportowe) lub dokumenty finansowe (czeki, weksle). Bez uzyskania tych dokumentów importer nie jest właścicielem nadesłanego towaru.

W przypadku inkasa dokumentów finansowych występuje inkaso finansowe. Natomiast w przypadku inkasa dokumentów handlowych występuje inkaso dokumentowe.

Ze względu na sposób i termin zapłaty za dokumenty wyróżnia się inkaso:

1. inkaso gotówkowe - wydanie dokumentów dokonywane jest w zamian za zapłatę,

2. inkaso akceptacyjne - wydanie dokumentów dokonywane jest w zamian za zaakceptowanie zapłaty, która odbywa się w trybie późniejszym.

Ze względu na czynności wykonywane przez bank w usłudze inkasa wyróżnia się inkaso:

1. inkaso eksportowe - bank pełni funkcję banku podawcy,

2. inkaso importowe - bank jest bankiem inkasującym.

Pytanie 13. Ryzyko zagranicznych operacji bankowych i metody jego ograniczania

Dynamicznemu wzrostowi międzynarodowych obrotów gospodarczych towarzyszy rosnąca rola banków w operacjach zagranicznych. Zagraniczne obroty płatnicze wynikają z transakcji eksportowo-importowych, sprzedaży usług, a także innych świadczeń. Wiążą się z nimi także operacje kredytowe.

W transakcjach zagranicznych i związanych z nimi operacjach płatniczych i kredytowych występuje ryzyko. Stopień ryzyka jest wyższy niż w operacjach krajowych wobec różnych kierunków wymiany handlowej, a także pojawienia się nowych państw i organizacji handlowych. Większe ryzyko wynika z braku znajomości nowych kontrahentów, ich ustawodawstwa gospodarczego, zwyczajów i tradycji handlowej.

Czynnikiem zwiększającym ryzyko było wprowadzenie przez państwa gospodarczo rozwinięte płynnych kursów walutowych. Obok ryzyka handlowego pojawiło się bowiem ryzyko kursowe (walutowe). Ryzyko walutowe to niebezpieczeństwo pogorszenia się sytuacji finansowej banku na skutek niekorzystnej zmiany kursu walutowego. W celu zmniejszenia tego ryzyka banki komercyjne stosują różne formy i metody zabezpieczenia.

Różnorodność operacji płatniczych między krajami o różnych walutach, przy odmiennych warunkach regulowania należności i zobowiązań oraz prawnego zabezpieczenia interesów kontrahentów sprawia, że w rozliczeniach zagranicznych banki pełnią rolę pośrednika między kontrahentami różnych krajów. Zabezpieczają ich przed ryzykiem kursowym i związanym z niedotrzymaniem warunków umowy przez zagranicznego kontrahenta. Banki nie ograniczają się do pośredniczenia w płatnościach zagranicznych, ale są aktywne w kształtowaniu sposobów zapłaty. Wspomagają równocześnie klientów, kredytując transakcje handlu zagranicznego, dyskontują weksle, udzielają gwarancji bankowych itp. Banki współuczestniczą w ryzyku wymiany zagranicznej w formie gwarancji bankowych, na przykład udzielanych na wniosek krajowego importera wskazanemu przez niego zagranicznemu eksporterowi. Niekiedy bank krajowy nie udziela gwarancji bezpośrednio, lecz zwraca się w ramach współpracy międzybankowej o udzielenie takiej gwarancji do banku działającego w siedzibie eksportera.

Tak więc ryzyko kursowe ponoszą zarówno importerzy, eksporterzy oraz banki. Są one narażone na ryzyko zwłaszcza w warunkach występowania kursów płynnych, kształtujących się na międzynarodowych rynkach pod wpływem popytu i podaży. Wynika ono ze zmiany kursu walut, w których banki lokują depozyty i udzielają kredytów. W okresie od przyjęcia depozytu lub udzielenia kredytu do dnia zwrotu depozytu lub spłacenia kredytu może bowiem nastąpić zmiana kursu. W banku powstanie strata (ujemna różnica kursowa), gdy w okresie na jaki udzielił on kredytu dewizowego spadnie kurs tej waluty. W przypadku wzrostu kursu bank w opisanej sytuacji zyska (dodatnia różnica kursowa), a straci kredytobiorca. Ponieważ banki w tym samym czasie utrzymują depozyty i kredytują klientów w różnych walutach, różnice kursowe częściowo się kompensują, co zmniejsza ryzyko kursowe banku. Ponadto w celu zmniejszenia tego ryzyka stosuje się różne formy i metody zabezpieczenia przed nadmiernym ryzykiem.

Prezes NBP ustalił dla polskich banków uprawnionych do wykonywania operacji dewizowych, normy dopuszczalnego ryzyka. Każdy bank zawierający transakcje dewizowe zajmuje każdego dnia określoną pozycję walutową. Pozycja walutowa wynika ze stosunku wierzytelności do zobowiązań w danej walucie lub we wszystkich walutach obcych. Gdy wierzytelności i zobowiązania są równoważą występuje zamknięta pozycja walutowa, a przy braku takiej równowagi - otwarta pozycja walutowa. Otwarta pozycja walutowa może mieć charakter: krótkiej pozycji walutowej, gdy zobowiązania w danej walucie przeważają nad wierzytelnościami, długiej pozycji walutowej, gdy wierzytelności przeważają nad zobowiązaniami. Nadmierna różnica w jednej lub drugiej pozycji rodzi ryzyko powstania strat przy niekorzystnych zmianach kursów.

Różnicę pomiędzy sumami wszystkich pozycji długich i pozycji krótkich nazwano walutową pozycją globalną (d-k), zaś łączną wartość bezwzględną wszystkich pozycji krótkich i długich nazwano walutową pozycją maksymalną (d+k). Do tak zdefiniowanych pozycji walutowych prezes NBP ustalił normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w relacji do funduszy własnych banków i tak:

• Pozycja krótka lub długa względem pojedynczej waluty obcej - 15% funduszy władnych,

• Pozycja globalny krótka lub długa - 30% funduszy własnych,

• Pozycja maksymalna - 40% funduszy własnych.

Powyższe normy obowiązują na koniec każdego dnia. Prezes NBP może wprowadzić indywidualne, bardziej rygorystyczne normy dla poszczególnych banków, gdy ryzyko ponoszone przez dany bank stwarza istotne zagrożenie dla interesów posiadaczy walutowych wkładów oszczędnościowych i lokat w danym banku. Banki opracowują regulaminy wewnętrzne, określające zasady i procedury nadzorowania ryzyka walutowego i na bieżąco ustalają wewnętrzne limity na walutowe pozycje otwarte. Są one zazwyczaj ostrzejsze przy pozycji długiej dla walut, co do których można oczekiwać spadku ich wartości, a wobec pozycji krótkiej - dla walut, co do których można oczekiwać wzrostu ich wartości.

Tradycyjnymi formami zabezpieczającymi przed ryzykiem kursowym są:

1. Transakcje terminowe (forward). Transakcje terminowe polegają na zawarciu z bankiem umowy o zakup lub sprzedaż określonej w umowie ilości dewiz w określonym w przyszłości terminie po kursie ustalonym w dniu zawierania umowy. Transakcja ta daje klientowi pełną ochronę przed niekorzystnym dla niego ruchem kursu w przyszłości, ale również nie pozwala na zrealizowanie dodatkowych korzyści, w wypadku korzystnej dla niego zmiany kursu. Możliwość taką stwarzają jedynie opcje walutowe.

2. Operacje swap. Operacje swap w najprostszej wersji polegają na równoczesnym zawarciu transakcji terminowej i kasowej (transakcja wykonywana natychmiast) w identycznej walucie i sumie. Operacje swap mogą występować w różnych wariantach. Na przykład bank, któremu brakuje w bieżących transakcjach franków szwajcarskich, może kupić w innym banku franki za walutę krajową po kursie kasowym z danego dnia, sprzedając mu równocześnie tą samą ilość franków w terminie 30-dniowym po kursie terminowym. Transakcja będzie opłacalna dla obu banków, jeśli pierwszy spodziewa się wpływu tej waluty za miesiąc, a drugi posiadając ją na bieżąco w nadmiarze będzie potrzebować jej w przyszłości.

Podobnym rodzajem operacji bankowej jest sprzedaż obcej waluty z prawem odkupu. Różni się od transakcji swap tym, że nie ustala się z góry kursu odkupienia waluty.

3. Opcje walutowe. W odróżnieniu od kontraktu terminowego, od którego odstąpienie po zawarciu umowy nie jest możliwe, opcja walutowa w zamian za płaconą bankowi premię daje jej nabywcy prawo, ale nie obowiązek zakupu lub sprzedaży bankowi określonej w umowie kwoty dewiz w terminie określonym przez bank po kursie ustalonym w momencie zawierania transakcji. Opcje walutowej dają kupującemu prawo do zakupu lub sprzedaży określonej kwoty walut po z góry ustalonym kursie w uzgodnionym terminie. Za nabycie tego prawa kupujący płaci sprzedającemu opcję określoną cenę, czyli premię. Kurs, który zostaje ustalony w umowie określany jest jako bazowy. Kupujący ma tutaj prawo, a nie obowiązek realizacji transakcji; może zrezygnować z wykorzystania posiadanej opcji, tracąc wówczas zapłaconą premię.

4. Operacje futures. Transakcje currency futures polegają na tym, że do otwartej pozycji walutowej zawierana jest transakcja przeciwstawna, której dalsze kształtowanie jest negatywnie skorelowane z kształtowaniem się transakcji pierwotnej. Straty (zyski) z pozycji pierwotnej są wówczas kompensowane zyskami (stratami) z pozycji przeciwstawnej.Operacje futures są zawierane na specjalnych giełdach w drodze otwartego przetargu. Biorą w nich udział członkowie danej giełdy, którzy wykonują zlecenia swoich klientów krajowych i zagranicznych. Przedmiotem transakcji futures są kontrakty o standardowej wielkości i w określonej walucie; operacje można więc przeprowadzać tylko kwotą standardowego kontraktu lub jego wielokrotnością. Terminowe rynki futures umożliwiają bankom, które nie chcą ponosić ryzyka kursowego, przerzucenie tego ryzyka na tych, którzy gą gotowi je przejąć. Gwarantem wykonania transakcji futures jest instytucja, w stosunku do której są odpowiedzialni kontrahenci zawierający między sobą konkretną transakcję. Z transakcji futures wynika obowiązek dostarczenia w przyszłości określonej waluty w ustalonym terminie.

5. Arbitraż walutowy. Polega on na wykorzystaniu wahań kursu dewiz występujących z różną intensywnością na poszczególnych rynkach. Wykorzystuje się różnice kursowe dokonując zakupu danej waluty na rynku, na którym jej kurs jest względnie niski i odsprzedając na rynkach, na których kurs jest wyższy. Operacje arbitrażowe przyczyniają się do wyrównywania poziomu kursów poszczególnych walut na różnych rynkach.

Kurs ustalany przez bank zarówno dla kontraktów terminowych jak i opcji walutowych jest uzależniony od odległości terminu realizacji dostawy walut od dnia zawierania transakcji jak też różnic w oprocentowaniu depozytów na rynku polskim i rynku kraju pochodzenia kupowanej lub sprzedawanej waluty.

Działalność polegająca na zawieraniu różnego rodzaju transakcji chroniących przed ryzykiem kursowym nazywana jest „hedging”.

Pytanie 14. Finansowanie banku przez emisje papierów wartościowych

Emisję własnych papierów wartościowych zalicza się do operacji biernych. W ramach operacji biernych banki emitują własne akcje i obligacje a także inne papiery wartościowe, np. certyfikaty depozytowe, bony kasowe, w zależności od celu jakim mają służyć. W czasie tworzenia banku w formie spółki akcyjnej lub w celu powiększenia kapitału w już istniejącym banku, banki emitują akcje. W celu rozszerzenia działalności opartej na długoterminowych źródłach finansowania, banki działające w różnych formach prawnych mogą emitować obligacje. Dla celów krótkoterminowego finansowania operacji aktywnych niektóre banki emitują bony kasowe czy certyfikaty depozytowe.

Różnica między akcją a obligacją polega na tym, że akcja jest formą finansowania własnościowego, a obligacja - instrumentem pożyczkowym.

Akcja to papier wartościowy stwierdzający bezwarunkowe uczestnictwo jej właściciela w kapitale (majątku) spółki akcyjnej, uprawniający do partycypacji w zyskach spółki akcyjnej w formie tzw. dywidendy, oraz do majątku spółki - w razie jej likwidacji, stwierdzający odpowiedzialność za zobowiązania spółki do wysokości wartości akcji. Czyli akcja reprezentuje określoną część kapitału akcyjnego banku, będąc równocześnie tytułem własności.

Akcja spełnia 2 podstawowe funkcje: jest instrumentem finansowania powstania i rozwoju spółki akcyjnej oraz jest instrumentem lokat dla wolnych kapitałów.

Akcje są uzależnione od ryzyka działalności banku, gdyż wysokość przypadającej na akcję dywidendy zależy od rozmiarów i podziału zysku osiągniętego przez bank. Za straty i zobowiązania danego banku - spółki akcyjnej właściciel akcji odpowiada w granicach jej wartości. Akcja nie ma gwarancji oprocentowania, a przypadająca na nią część zysku (dywidenda) przynosi zmienne oprocentowanie kapitału, zależne od podziału wygospodarowanego zysku. Ponieważ wartość akcji zależy od wartości i przyrostu wartości aktywów danego banku - spółki akcyjnej, zabezpiecza ona jej posiadacza przez skutkami inflacji.

Akcja, będąc tytułem własności określonej części kapitału właścicielskiego, nadaje swemu posiadaczowi prawo głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Walne zgromadzenie akcjonariuszy podejmuje zasadnicze decyzje dotyczące działalności banku, wybiera jego władze, dzieli zyski, itp. Posiadanie kontrolnego pakietu akcji (jeżeli statut banku nie przewiduje akcji uprzywilejowanych pod względem głosów - 50% ogólnej liczby akcji + 1 ), który zapewnia przewagę w głosowaniu, umożliwia faktyczne kierowanie danym bankiem.

Obligacja to papier wartościowy zawierający zobowiązanie emitenta w stosunku do inwestora, stwierdzający wierzytelność pieniężną (instrument długu), będący instrumentem pożyczkowym i instrumentem lokat.

Obligacja jest dowodem udzielenia emitującemu bankowi pożyczki przez jej posiadacza i zobowiązaniem dłużnika do zwrotu pożyczonej kwoty wraz z ustalonym oprocentowaniem w sposób i w terminach określonych w obligacji. Obligacje są uniezależnione od ryzyka działalności banku i uprawniają ich posiadaczy do otrzymania stałego oprocentowania. Obligacja, chociaż gwarantuje coroczne oprocentowanie kapitału, ulega deprecjacji w procesach inflacyjnych. Obligacje mogą być wykupione przez emitujący je bank jednorazowo lub ratalnie. Wykup jednorazowy występuje najczęściej w wypadku obligacji krótko - i średnioterminowych, natomiast spłaty ratalne stosuje się przy obligacjach długoterminowych. Sposób spłaty może przewidywać raty o zmiennej lub stałej wysokości, obejmujące w sumie spłatę raty kapitałowej i odsetek. Wybór metody spłaty i oprocentowania nie jest obojętny dla kosztu obsługi długu przez bank, przynosząc z drugiej strony zróżnicowane korzyści posiadaczom obligacji.

Bony kasowe są papierami wartościowymi emitowanymi przez banki. Są one denominowane w okrągłych kwotach z terminem wykupienia przez emitujący je bank zazwyczaj w okresie 3 - 12 miesięcy - mają więc charakter krótkoterminowy. Z uwagi na korzystne oprocentowanie, bony są nabywane przez ludność i przedsiębiorstwa, stanowiąc dla banków źródło finansowania działalności kredytowej.

Certyfikaty depozytowe są papierami wartościowymi emitowanymi przez banki. Stwierdzają ulokowanie przez deponenta w wystawiającym je banku określonej kwoty w charakterze depozytu pieniężnego na określony czas i procent. Są przeważnie krótkoterminowymi papierami wartościowymi o terminie wykupu od 14 dni do roku, chociaż zdarzają się i takie na 7 lat. Zaletą certyfikatów depozytowych jest pewność lokaty, która nie może być wycofana z banku przed umownym terminej, a deponent lokaty może ją w każdej chwili upłynnić, na rynku wtórnym.

W Polsce bony kasowe i certyfikaty depozytowe nie znajdują wykorzystania.

Pytanie 15. Znaczenie rynku lokat międzybankowych w działalności banku

Rynek lokat międzybankowych powstał w Polsce w 1990 roku. Międzybankowy rynek pieniężny jest kluczowym segmentem rynku pieniężnego. Na rynku międzybankowym banki pożyczają sobie wzajemnie swoje płynne środki ulokowane na rachunkach bieżących w banku centralnym.

Rynek lokat międzybankowych wykorzystywany jest przez banki przede wszystkim do zarządzania płynnością. Ułatwia on przepływ środków strumieni pieniężnych pomiędzy bankami i optymalne wykorzystanie przez nie posiadanych zasobów pieniężnych. Banki mogą utrzymywać płynność przy minimalizacji kosztów, bo posiadając nadwyżki środków mogą je ulokować w innym banku, a w przypadku spiętrzenia płatności mogą zasilać się lokatami innych banków, mających w tym czasie nadwyżki. Umożliwia im to pełnienie podstawowej funkcji banku, jaką jest transformacja terminów i ryzyka. Ponadto bank centralny może wykorzystywać ten rynek dla realizacji założeń polityki pieniężnej, przeprowadzając na nim operacje otwartego rynku.

Instrumentami międzybankowego rynku pieniężnego w Polsce są przede wszystkim wzajemne lokaty i depozyty międzybankowe oraz bony skarbowe.

Lokata - umieszczanie środków finansowych poza instytucją tj. na rynku międzybankowym. Depozyt - przyjmowanie środków finansowych z rynku międzybankowego przez instytucje finansowe. Lokatę i depozyt można analizować w aspekcie daty waluty. Data waluty - to dzień w którym środki pieniężne efektywnie zmieniają właściciela (jedna strona zostaje obciążona, druga uznana). Najczęstsze terminy zapadalności depozytów na rynku międzybankowym to: 1 dzień, 7 dni, 14 dni, 1 miesiąc, 3 miesiące, 6 miesięcy. Największa liczba transakcji dokonywana jest na rynku depozytów jednodniowych. Wyróżnia się trzy rodzaje depozytów jednodniowych:

• O/N (overnight) - pożyczone środki płatnicze otrzymuje się w dniu zawarcia transakcji i są one zwracane w następnym dniu roboczym.

• T/N (tomorrow next) - pożyczone środki płatnicze przekazywane są pożyczkobiorcy w następnym dniu roboczym od zawarcia umowy, zwrot następuje w następnym dniu roboczym.

• S/N (spot next) - przekazanie środków płatniczych następuje po dwóch dniach roboczych od zawarcia umowy, zwrot następuje w następnym dniu roboczym.

Rynek depozytów międzybankowych umożliwia bankom nie tylko zarządzanie płynnością. Mogą na nim także pożyczać środki potrzebne do sfinansowania akcji kredytowej, jeśli wpłacane do banku depozyty okazują się niewystarczające.

Największy udział w międzybankowym rynku pieniężnym mają lokaty krótkoterminowe.

Banki zgłaszają gotowość do dokonywania transakcji na rynku depozytów międzybankowych podając swoje kwotowania, czyli informując pozostałych uczestników rynku o wysokości stóp procentowych, przy jakich są gotowe pożyczać depozyty od innych banków, o czym mówią stopy bid, oraz informując rynek o wysokości oprocentowania, przy jakim są gotowe lokować depozyty w innych bankach, o czym mówią stopy offer.

W codziennej prasie można znaleźć informacje o stawkach WIBOR. Mówią one o średniej wysokości oprocentowania, przy jakim w danym dniu banki są gotowe lokować depozyty na warszawskim rynku międzybankowym. Tak więc WIBOR jest polskim odpowiednikiem LIBOR.

Tak jak na innych rynkach, również na rynku pieniężnym cena (tu: stopa procentowa) zależy od kształtowania się popytu i podaży. Charakterystyczną cechą krótkoterminowych stóp procentowych jest wyraźna cykliczność ich zmian, a najważniejszą przyczyną tej cykliczności jest okresowe rozliczanie rezerwy obowiązkowej.

Krótkoterminowe stopy procentowe rosną także w okresach płatności podatkowych. Czynnikiem który wywołuje spadki lub wzrost krótkoterminowych stóp procentowych - jakkolwiek w tym przypadku nie występuje już żadna cykliczność - są międzynarodowe przepływy kapitałowe, a także zmiany wielkości akcji kredytowej banków. Górny pułap wzrostu rynkowej stopy procentowej ogranicza wysokość stopy lombardowej banku centralnego, a dolny wysokość stopy oprocentowania operacji otwartego rynku, wykorzystywane przez bank centralny do równoważenia relacji popytu i podaży na rynku depozytów międzybankowych.

Zaletą lokat międzybankowych dla banku jest brak obowiązku tworzenia rezerw obowiązkowych, czyli bank wykorzystuje całą pozyskaną sumę, oraz koszty własne i nakłady pracy są bardzo małe.

Banki mają obowiązek utrzymywania płynności, polegającej na zapewnieniu terminowego regulowania zobowiązań, w tym zleceń płatniczych klientów. Banki zatem utrzymują pewne rezerwy środków płynnych, m.in. w postaci lokat w bankach współpracujących oraz w banku centralnym. Banki lokują środki w banku centralnym (NBP) na rachunkach rezerw obowiązkowych i na rachunkach bieżących.

W Polskiej praktyce operacje obliczania wysokości rezerw obowiązkowych i odpowiedniego ich rozliczania z rachunkami rezerw obowiązkowych w NBP banki przeprowadzają co miesiąc. Rezerwę obowiązkową stanowi wyrażona w procentach część środków pieniężnych zgromadzonych przez poszczególne banki na rachunkach wkładów a vista i terminowych.

Utrzymywanie w NBP lokat dobrowolnych zależy od poziomu stopy procentowej płaconej przez NBP i inne banki. Ten rodzaj operacji lokacyjnych wiąże się z funkcjonowaniem międzybankowego rynku pieniężnego.

W latach 1990-1996 depozyty międzybankowe ulegały znacznym wahaniom, a średni okres utrzymywania lokat przez poszczególne banki był bardzo zróżnicowany. Zmiany stanów i okresu utrzymywania lokat odzwierciedlają reakcje banków na sytuację na rynku kredytowym i opłacalność rozszerzania działalności kredytowej na podstawie zasilania w środki pieniężne. Od połowy 1990 roku nastąpił zanik dobrowolnych lokat banków w NBP. Było to spowodowane po pierwsze niższym oprocentowaniem w stosunku do uzyskiwanego z wzajemnych lokat między bankami i po drugie - rozwojem aukcji bonów pieniężnych emitowanych przez NBP przy relatywnie korzystnej stopie dyskonta.

W Polsce w 1990 roku powstał rynek lokat międzybankowych, a w jego strukturze przeważały lokaty 3- i 6-miesięczne, występowały także lokaty 1-miesięczne. Już w 1992 roku prasa informowała o kształtowaniu się stawek procentowych dla lokat overnight, 7- i 14-dniowych oraz dłuższych, co świadczyło o dalszym ożywieniu rynku krótkoterminowych lokat międzybankowych i elastycznym przystosowaniu się polskich banków do zmian popytu na pieniądz i jego podaży.

Pytanie 16. Kapitały (fundusze) własne banku - wielkość, struktura, znaczenie dla banku

Kapitał własny to wyrażone w pieniądzu fundusze własne podmiotu gospodarczego, będące odpowiednikiem majątku stanowiącego jego własność.

Jednym z podstawowych wymogów stawianych założycielom banku jest zgromadzenie kapitału, którego wielkość powinna być dostosowana do rozmiarów i zakresu prowadzonej działalności. Minimalna kwota kapitału założycielskiego nie może wynosić mniej niż równowartość w złotych 5 mln ECU.

Wielkość kapitału własnego określa jego pozycję na rynku, w wielu przypadkach decyduje o wiarygodności finansowej. Większe zasoby finansowe umożliwiają zwiększenie zaangażowania finansowego banku w operacje aktywne. Wysoki kapitał umożliwia także pokrycie ewentualnych strat bez zachwiania podstaw egzystencji banku.

Fundusze własne banku są najistotniejszym elementem w procesie tworzenia regulacji ostrożnościowych, stanowią bowiem podstawę odniesienia dla większości norm nadzorczych. Według przyjętych zasad normy ostrożnościowe powinny m.in. odzwierciedlać wysokość minimalnego kapitału, który bank winien utrzymywać jako zabezpieczenia przed potencjalnymi trudnościami. Skala prowadzonej przez bank akcji kredytowej zależy więc od wielkości posiadanego kapitału. Kapitał w odpowiedniej wysokości stanowi zatem bufor bezpieczeństwa banku, pozwala na zachowanie wypłacalności i ekspansję. Jednocześnie może służyć jako pokrycie ewentualnych strat w momencie wystąpienia trudności (obniżenie kapitału własnego banku).

Źródłami kapitału własnego są:

• W momencie założenia - wkłady właścicieli, akcjonariuszy lub udziały członków (w zależności od formy własności banku);

• W trakcie działalności:

• Zysk zatrzymany - całość lub część zysku wypracowanego przez bank, pozostawionego do jego dyspozycji;

• Emisja i sprzedaż nowych akcji, dopłaty akcjonariuszy w spółce akcyjnej, dopłaty członków w banku spółdzielczym, dofinansowanie w banku państwowym.

W zależności od formy prawnej banku, kapitałem własnym banku są:

• w banku państwowym - fundusz statutowy, rezerwowy i zapasowy,

• w banku w formie spółki akcyjnej - kapitał akcyjny oraz wszelkiego rodzaju fundusze rezerwowe i zapasowe,

• w bankach spółdzielczych - fundusz udziałowy, zasobowy i rezerwowy

• i inne fundusze zaliczone przez Prezesa NBP do funduszy własnych.

Jednoznaczne i precyzyjne zdefiniowanie funduszy własnych banku nie jest proste. Każdy system bankowy stosuje nieco inny sposób liczenia funduszy własnych, często nie całkiem porównywalny. Nie mniej jednak istnieją w tym względzie pewne zasady międzynarodowe, które wyznaczają pewne minimalne standardy. Natomiast w polskiej bankowości art. 127 Prawa bankowego stanowi, że funduszami własnymi banku są: fundusze podstawowe i fundusze uzupełniające.

Struktura funduszy własnych banku:

Fundusze własne podstawowe I Kategoria	1. kapitał (fundusz) podstawowy
		2. kapitał (fundusz) zapasowy
		3. Kapitały (fundusze) rezerwowe
		4. fundusz majątku trwałego
		5. niepodzielony zysk z poprzedniego roku
	Fundusze uzupełniające II Kategoria	1. rezerwy na ryzyko i wydatki
		2. Fundusz inwestycyjny
		3. Fundusz postępu technicznego i ekonomicznego
		4. Fundusz ogólnego ryzyka bankowego
		5. Rezerwa rewaluacyjna
	Zasoby stałe III Kategoria	1. Pasywa podporządkowane lub przyswojone, z tego zaliczone do pokrycia aktywów
		2. Pożyczki partycypacyjne
		3. Zablokowane depozyty długoterminowe, kwalifikowane tylko za zgodą NBP
Inne składniki funduszy własnych IV Kategoria

Najistotniejszą grupę funduszy własnych stanowi grupa 1, gdyż stanowi ona do 50% możliwości angażowania się banku w działalność inwestycyjną na rynku kapitałowym. Fundusze stanowiące II kategorię nie mogą być większe od 100% funduszy własnych podstawowych. Zasoby stałe III kategorii nie mogą być większe niż połowa funduszy własnych podstawowych.

Przy wyliczaniu współczynnika wypłacalności fundusze II kategorii i zasoby stałe III kategorii nie mogą być brane pod uwagę w wielkościach większych nuż wielkość funduszy własnych podstawowych. Suma funduszy własnych podstawowych oraz funduszy własnych II kategorii i zasobów stałych III kategorii daje fundusze własne brutto.

Chcąc ustalić fundusze własne netto należy od funduszy własnych brutto odjąć brakujące rezerwy na kredyty nieregularnej, straty z poprzedniego i bieżącego okresu sprawozdawczego oraz udziały kapitałowe w podmiotach finansowych. Tak obliczone fundusze własne netto odnoszone są w stosunku do sumy aktywów rynkowych i pozycji pozabilansowych, będących iloczynem kwot aktywów i pozycji pozabilansowych oraz stopy procentowej reprezentującej tzw. wagi ryzyka.

Banki usilnie starają się zwiększyć swoje fundusze własne. Jest to osiągane głównie:

1. poprzez przeznaczenie znacznej części zysków netto na zwiększenie funduszy własnych,

2. poprzez emisję akcji (w bankach akcyjnych) lub dotację (w bankach państwowych i komunalnych).

Udział kapitału własnego w kształtowaniu się sumy bilansowej jest stosunkowo mały (do ok. 10%) , wynika z tego, że większość środków jakimi dysponują banki, pochodzi ze źródeł obcych. Mimo to spełnia wiele istotnych funkcji:

1. Funkcja założycielska: posiadanie kapitału jest warunkiem otrzymania zezwolenia przez odpowiednie władze na założenie banku.

2. Funkcja hamulca: działalność kredytowa banku jest uzależniona od wielkości kapitału (wielkość jednego kredytu, wskaźnik Cooka),

3. Funkcja finansowa: kapitał własny stanowi źródło finansowania środków trwałych (majątku banku), a także długoterminowych inwestycji,

4. Funkcja przejściowego wyrównania poniesionych strat i osiągniętego zysku,

5. Funkcja tworzenia zaufania do banku: prezentacja wielkości kapitału jako miary solidności banku

Pytanie 17. Pojecie kredytu, klasyfikacja kredytów

Kredyt bankowy polega na postawieniu przez bank do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych, który zobowiązuje się zwrócić je wraz z odsetkami w umownym terminie. Udzielanie kredytu podmiotom gospodarczym i ludności jest podstawową czynną operacją bankową. Kredyt bankowy wyraża stosunek ekonomiczny polegający na odstąpieniu jednej ze stron (wierzyciel) drugiej stronie (dłużnik) określonej wartości w pieniądzu lub towarze na warunkach zwrotu równowartości wraz z wynagrodzeniem (odsetki) w ustalonym terminie.

Prawo bankowe stanowi, że przez umowę kredytową bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie określoną kwotę środków pieniężnych, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, do zwrotu wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w umownym terminie spłaty oraz do zapłaty prowizji od przyznanego kapitału.

Podstawowe cechy kredytu to:

• celowość, oznacza finansowanie przy użyciu kredytu bankowego konkretnego przedsięwzięcia,

• zwrotność, oznacza zobowiązanie do spłaty kwoty kredytu wraz z odsetkami w ustalonym terminie,

• oprocentowanie, oznacza wynagrodzenie za użyczenie kapitału.

Kredyt spełnia funkcję:

1. Funkcję emisyjną, czyli kreacja pieniądza realizowana jest przez NBP w ramach polityki pieniężnej państwa a także poprzez kredyty udzielane przez banki komercyjne

2. Funkcję stymulacyjną polega na wykorzystaniu instrumentów polityki kredytowej na kierunki rozwoju gospodarczego oraz wykorzystaniu czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału).

3. Funkcję dochodową realizowana jest bezpośrednio - jeśli stopa procentowa kredytu jest niższa od stopy inflacji oraz pośrednio - gdy kredyt zastosowany w produkcji uruchamia mechanizm przyrostu dochodów dzięki rozwinięciu działalności wytwórczej.

4. Funkcję restrukturyzacyjną polega głównie na oddziaływaniu na przemiany strukturalne i własnościowe w gospodarce.

Kredytobiorcami mogą być:

• osoby prawne,

• osoby fizyczne,

• podmioty gospodarcze nie mające osobowości prawnej.

Banki komercyjne przeprowadzają różnorodne operacje kredytowe przystosowane do potrzeb klientów. Przebieg tych operacji, czyli tryb udzielania, wykorzystania i spłaty kredytów związany jest z rodzajem kredytu. Szczegółowe rozwiązania mogą się nieco różnić w poszczególnych bankach, co znajduje odbicie w ich regulaminach kredytowania, co znajduje odbicie w ich regulaminach kredytowania. Dla niektórych form kredytowania mogą być wydawane odrębne regulaminy lub tzw. ogólne warunki kredytowania, dotyczące specjalnych operacji, np. dla kredytów dewizowych.




Klasyfikacja kredytów bankowych:

Kryterium
przedmiot kredytu (cel),	W zależności od przedmiotu (celu) kredytu można wyróżnić:	Kredyty obrotowe, najczęściej krótkoterminowe, przeznaczone na bieżące potrzeby związane z działalności gospodarczą kredytobiorcy. Mogą być udzielane zarówno w rachunku bieżącym jak i kredytowym. Kredyty obrotowe w rachunku bieżącym są udzielane na różne cele i w związku z przeznaczeniem mogą być tradycyjnie nazywane np. kredytami sezonowymi (np. na zapasy cukru w cukrowniach), kredytami na skup (produktów rolnych), kredytami na należności odbiorców itp. Kredyty inwestycyjne, udzielane na dłuższy okres w związku z finansowaniem nakładów gospodarczych, których celem jest stworzenie lub powiększenie zasobów środków trwałych. Kredyty inwestycyjne z reguły są udzielane w rachunku kredytowym.
okres kredytowania,	Z punktu widzenia techniki operacyjnej ważna jest forma kredytowania. Kredyty mogą być udzielane:	Polskie banki przyjmując to kryterium, rozróżniają w swych regulaminach: kredyty krótkoterminowe, udzielane na okres do 1 roku, kredyty średnioterminowe, z terminem spłaty od 1 roku do 3 (5) lat, kredyty długoterminowe, z terminem spłaty powyżej 3 (5) lat.
formy realizacji kredytu (metody udzielania),	Charakterystyczną cechą kredytu jest jego zwrotność w określonym terminie, a terminy udzielania i spłaty kredytu stanowią przedmiot negocjacji i są określone umową kredytową. Element czasu, obok wysokości kredytu i oprocentowania, decyduje o ekonomicznej treści operacji kredytowania.	W rachunku bieżącym, zadłużenie występuje w postaci salda debetowego na rachunku bieżącym kredytobiorcy. Powstaje ono w wyniku jego dyspozycji płatniczych, realizowanych w ciężar tego rachunku. Natomiast wpływy na rachunek bieżący zmniejszają zadłużenie. W tej grupie kredytów może wystąpić kredyt otwarty (in blanco) lub kredyt kasowy (udzielony w związku z czasowym brakiem gotówki w kasie). Na rachunku kredytowym otwartym specjalnie w celu ewidencjonowania wykorzystania i spłaty kredytu. Może to być kredyt docelowy, na wymagalne zobowiązania, kasowy, sezonowy lub linia kredytowa. Linia kredytowa umożliwia finansowanie wielu transakcji w ramach określonego w umowie limitu kredytowego.
sposoby zabezpieczenia spłaty kredytu,	Z punktu widzenia form zabezpieczenia kredytu wyróżnia się:	Kredyty lombardowe, zabezpieczone zastawem przedmiotów i papierów wartościowych, towarów itp., Kredyty hipoteczne, zabezpieczone hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność kredytobiorcy lub innej osoby np. poręczyciela. Kredyt dyskontowy, polegający na potrąceniu odsetek dyskontowych w związku z regulowaniem należności przed terminem spłaty. Przedmiotem tego kredytu jest weksel. Bank udziela kredytu dyskontowego przez wykup (dyskonto) weksli przed ich terminem płatności. Bank nie płaci jego nominalnej sumy lecz potrąca z góry odsetki. Kredyt akceptacyjny, oddawany jest do dyspozycji kredytobiorcy w postaci zaakceptowanych weksli. Związany ze skupem faktur (skup wierzytelności, factoring). W umowie kredytowej klient zleca bankowi akceptowanie weksli a bank zobowiązuje się do akceptowania ciągnionych na niego weksli wystawionych przez klienta, których termin płatności nie przekracza 6-miesięcy. Klient zobowiązuje się do wpłacenia równowartości weksla przed terminem jego płatności.
waluta kredytu	Ze względu na rodzaj waluty mogą występować kredyty:	Złotówkowe, udzielane w złotych polskich, Dewizowe, udzielane w walucie obcej.




Różnice między kredytem a pożyczką:

Odrębne źródło regulacji - umowa pożyczki uregulowana jest w Kodeksie cywilnym, natomiast umowa kredytu realizowana jest w oparciu o przepisy prawa bankowego. Istotą umowy pożyczki jest zobowiązanie pożyczkodawcy do przeniesienia na pożyczkobiorcę określonej kwoty pieniędzy, pożyczki może udzielić tylko właściciel środków pieniężnych, z chwilą przeniesienia własności pożyczkodawca traci prawo ingerowania w sposób wykorzystania pożyczonych środków, a w przypadku kredytu bankowego bank zobowiązuje się tylko do oddania kredytobiorcy na czas oznaczony określoną kwotę pieniędzy.

Przedmiotem pożyczki mogą być pieniądze i inne rzeczy oznaczone co do gatunku jako przedmioty materialne, natomiast przedmiotem kredytu są tylko środki pieniężne - bezgotówkowy pieniądz bankowy,

Umowa pożyczki może zostać zawarta ustnie, konieczne jest jej pisemne potwierdzenie, gdy opiewa na sumę powyżej 2000 zł, zaś umowa kredytu bankowego pod rygorem nieważności musi być zawarta na piśmie.

Pożyczka może być wykorzystana przez pożyczkobiorcę na dowolny cel, natomiast kredytu bank udziela na ściśle określony cel opisany we wniosku kredytowym - zasada celowości kredytu. Pożyczkodawca nie ma prawa kontroli sposobu wykorzystania pożyczki, a kredytodawcy przysługuje prawo kontroli, czy kredyt wykorzystywany jest zgodnie z warunkami określonymi w umowie kredytowej i kredytodawcy przysługuje prawo wypowiedzenia umowy w przypadku stwierdzenia, że jest on wykorzystywany niezgodnie z przeznaczeniem.

Umowa pożyczki może być umową nieodpłatną, jednak bank zawsze pobiera prowizję od udzielonego kredytu.

Pytanie 18. Dokumentacja kredytowa i jej weryfikacja

Aby uzyskać kredyt przyszły kredytobiorca musi wypełnić wniosek kredytowy i złożyć go w wybranym przez siebie banku wraz z informacjami (dokumentami) dodatkowymi. Wniosek kredytowy jest więc pisemnym wystąpieniem kredytobiorcy do banku o przyznanie kredytu. Formę wniosku kredytowego, zakres niezbędnych informacji i wymagane załączniki banki określają samodzielnie. Jego treść i objętość zależy od rodzaju i wielkości kredytu, oraz wielkości i rodzaju podmiotu ubiegającego się o kredyt.

Wniosek kredytowy zawiera ekonomicznie uzasadnienia rodzaju i kwoty potrzebnego kredytu oraz okresu jego trwania, ewentualnych rat spłaty itp. Wniosek stanowi przedmiot negocjacji, mających na celu uzgodnieni szczegółowych warunków przyszłej umowy kredytowej.

Wniosek kredytowy zawiera podstawowe informacje dotyczące:

4. Klienta (nazwa, adres firmy, jej status i podstawy prawne działalności, rodzaj działalności, dane o władzach czy osobach które mogą podejmować zobowiązania). Są to informacje podstawowe, formalne, mówiące czy ta firma ma podstawę prawną do funkcjonowania i jakie są zasady jej funkcjonowania,

5. Jego dotychczasowej działalności, majątku (informacje o dotychczasowej działalności dotyczą: rodzaju działalności, czasu jej prowadzenia, wielkości, głównych kontrahentów i form współpracy z nimi, zaś informacje o majątku dotyczą: składników finansowych materialnych i niematerialnych, zużycia majątku trwałego, poziomu nowoczesności),

6. Kredytu, możliwości i form spłat (rodzaj kredytu, jednoznacznie określony cel, wysokość kredytu, okres na jaki jest udzielony, terminy spłaty kwoty kredytu i odsetek, waluta, termin i forma udostępnienia środków),

7. Zobowiązań (zobowiązania krótko i długoterminowe, przeterminowane, zobowiązania dotyczące urzędów publiczno-prawnych, udzielone poręczenia),

8. Współpracy z innymi bankami (rachunki, kredyty i terminy ich spłaty, gwarancje),

9. Proponowanych zabezpieczeń (opis formy prawnej przy zabezpieczeniach prawnych, wycena wartości np. przy nieruchomości i wypis z księgi hipotecznej, przy poręczeniach - informacje o poręczycielach)

Wniosek powinien być podpisany przez osoby, które są upoważnione do zaciągania zobowiązań majątkowych w imieniu firmy, tj. w przedsiębiorstwie państwowym - dyrektor, główny księgowy, w spółce akcyjnej i z o.o. - zarząd spółki, w zakładach prywatnych - właściciel lub przez pełnomocnika (ważne pełnomocnictwo).

Do sporządzenia oceny zdolności kredytowej oprócz wniosku niezbędne jest złożenie załączników w postaci: dokumentów, sprawozdań, informacji itp., których ilości i zakres uzależnione są od wielkości kredytu, wielkości i rodzaju firmy (czy podmiot sporządza sprawozdawczość finansową), wcześniejszej współpracy z klientem. W załączonych informacjach dodatkowych wymagane są wszelkiego rodzaju dokumenty potwierdzające oświadczenia złożone we wniosku:

1. Dokumenty założycielskie firmy,

2. Zezwolenie na prowadzenie działalności,

3. Zaświadczenie o uregulowanych zobowiązaniach podatkowych i in.,

4. Dokumenty potwierdzające własność obiektów na których ma być ustanowione zabezpieczenie.

5. Informacje o dotychczasowej działalności i działalności zamierzonej co najmniej w okresie kredytowym:

1. Sprawozdania finansowe z opiniami rzeczoznawców,

2. Spodziewane z przyszłej działalności przychody i koszty.

3. Opinie banków współpracujących z podmiotem który składa wniosek o kredyt.

Osoby prawne o dużym zatrudnieniu i dużej wartości aktywów i przychodów netto do wniosku kredytowego załączają sprawozdanie finansowe składające się z bilansu, rachunku wyników, informacji dodatkowej ze sprawozdaniem z przepływów pieniężnych.

W przypadku kredytów inwestycyjnych poza wymienionymi informacjami wniosek kredytowy powinien zawierać dane poparte dokumentacją i opracowaniami, których rodzaj i zakres są uzależnione od przedsięwzięcia które zamierza realizować podmiot ze środków kredytowych. Oprócz tego musi dostarczyć dodatkowe informacje dotyczące charakterystyki inwestycji (przyszła działalność, finansowy zakres inwestycji i in.), bussines plan (informacje o dotychczasowej działalności - wyniki - i przewidywania co do przyszłej działalności i jej efektywności), studium wykonalności - przy dużych inwestycjach ( mające postać jakby rozszerzonego bussines planu).

Po złożeniu wniosku kredytowego wraz z załącznikami przez klienta, inspektor kredytowy rozpoczyna prace weryfikacyjne tj.:

1. Sprawdzenie kompletności i wiarygodności dokumentów i informacji:

2. Sprawdzenie dotychczasowej działalności poprzez kontakt ze współpracującymi podmiotami, bankami, urzędami: skarbowym, ZUS, przeprowadzenie wywiadów środowiskowych, sprawdzenie czy kredytobiorca nie figuruje w spisach niesolidnych klientów banków ZBP

3. Inspekcje u klienta,

4. Wizyty u poręczycieli,

5. Sprawdzenie stanu nieruchomości i innych przedmiotów, które mają stanowić zabezpieczenie, jak również sprawdzenie stanu prawnego własności

6. Analizę sprawozdań finansowych

7. Analizę struktur organizacyjnych firmy, systemów kontroli

8. Analizę pozycji rynkowej przedsiębiorstwa

9. Analizę czynników makroekonomicznych na przykład koniunkturę gospodarczą całego kraju, perspektywy rozwoju danej branży.

Zakończenie prac weryfikacyjnych oznacza wyjaśnienie wszystkich niejasności i wątpliwości dotyczących wniosku i załączników oraz skompletowanie niezbędnych informacji i dokumentów. Stanowi to warunek przygotowania materiałów do kwalifikacji wniosku kredytowego i oceny zdolności kredytowej podmiotu ubiegającego się o kredyt.

Dokumentacja kredytowa dodatkowo zabezpiecza bank przed ryzykiem kredytowym i umożliwia podjęcie działań prawnych w przypadku gdy kredytobiorca nie dotrzymuje warunków umowy lub nie przestrzega harmonogramu spłat. Umowa kredytowa jest rodzajem kontraktu między bankiem a kredytobiorcą, określająca wzajemne prawa i obowiązki stron w odniesieniu do danej pożyczki czy kredytu. Umowa kredytowa nie zapewnia kredytodawcy całkowitej kontroli nad źródłem spłaty kredytu. Zawiera jednak określone warunki i zasady oraz ograniczenia wprowadzone w celu zapewnienia i poprawy sytuacji finansowej kredytobiorcy, jego dochodów i jego cash flow, czyli chroni interesy banku.

Właściwie sporządzona umowa, oparta na wiarygodnych podstawach prawnych daje kredytodawcom znaczną siłę w dochodzeniu swoich praw w przypadku pogarszania się jakości kredytów. Wszelkie dokumenty prawne muszą być skontrolowane przez wyspecjalizowaną komórkę wewnętrzną przed podpisaniem umowy kredytowej z klientem. Fachowcy powinni również dokładnie skontrolować dokumentację dotyczącą zastawionych aktywów oraz innych prawnych zabezpieczeń i dokonać oceny ich wartości. Ważne jest aby dokumentacja kredytowa zawierała niezbędne informacje i była zgodna z regulacjami ostrożnościowymi. Właściwie prowadzona analiza dokumentacji stanowi ważny aspekt kontroli wewnętrznej. Pożyczka czy kredyt nie powinny być wypłacone przed zgromadzeniem kompletnej i wymaganej od klienta dokumentacji. Zespół analizujący dokumentację powinien ją zweryfikować oraz należycie przechowywać.

Pytanie 19. Bankowa ocena przedsięwzięć podmiotów gospodarczych

W okresie rozwoju polskiej gospodarki mamy do czynienia z rosnącym popytem na kredyty inwestycyjne, na przykład na zakup maszyn, urządzeń czy modernizację. Owe kredyty charakteryzują się znacznie wyższym poziomem ryzyka, ponieważ nie są spłacane z bieżącej działalności kredytobiorcy, lecz z dochodów uzyskanych z kredytowanego przedsięwzięcia. Z tego względu bank zainteresowany jest przyszłą produktywnością i efektywnością zamierzonej inwestycji. W związku z powyższym, konieczne jest przeprowadzenie analizy projektu inwestycyjnego, która w sposób syntetyczny pokaże przewidywane dochody oraz wydatki. W tym celu kredytobiorca musi sporządzić tzw. biznes plan, na podstawie którego dokonuje się wszelkich prognoz.

Ocena wniosków kredytowych na przedsięwzięcia inwestycyjne w banku opiera się na 3 etapach:

1. Ocena celowości inwestycji. Polega na analizie marketingowej oraz analizie techniczno-organizacyjnej. Zadaniem analizy marketingowej jest zidentyfikowanie podstawowych zagrożeń rynkowych związanych z powodzeniem projektu inwestycyjnego. Natomiast analiza techniczno-organizacyjna ma na celu ocenę możliwości wykonania przedsięwzięcia według zaproponowanych rozwiązań techniczno-organizacyjnych i zakładanych elementów eksploatacyjnych oraz ocenę stopnia pewności funkcjonowania w przyszłości. Analiza celowości inwestycji ma szczególne znaczenie dla ryzyka bankowego. Nierealne przedsięwzięcie może bowiem w skrajnych przypadkach narazić bank na utratę środków kredytowych zaangażowanych w jego finansowanie. Jest to niezwykle trudny etap badania wniosku kredytowego, wymaga on nie tylko znajomości zagadnień i umiejętności fachowych, ale także szerokich i wiarygodnych informacji o aktualnych oraz przyszłych warunkach gospodarowania.

2. Analiza finansowa przedsięwzięcia inwestycyjnego. Ma na celu zbadanie wykonalności inwestycji od strony finansowej. Ma ona dać odpowiedź na pytanie, czy projekt charakteryzuje się wystarczającą rentownością, płynnością finansową, bezpiecznym stopniem zadłużenia oraz zadowalającą sprawnością zarządzania majątkiem obrotowym? Chodzi więc o określenie perspektywicznej zdolności kredytowej przedsiębiorcy - inwestora na podstawie prognozowanych wielkości finansowych.

3. Ocena opłacalności przedsięwzięcia inwestycyjnego. Dokonywana jest w ścisłym związku z oceną całokształtu działalności gospodarczej przedsiębiorcy - inwestora, w szczególności z analizą jego sytuacji finansowej. Pozytywne wyniki tej ostatniej powinny być warunkiem koniecznym dla angażowania się banku w analizowanie przedsięwzięć inwestycyjnych, które maja być finansowane z kredytów. Niezależnie od tego, czy przedsięwzięcie inwestycyjne jest planowane jako rozszerzenie majątku produkcyjnego, jego odtworzenie bądź modernizacja, powinno zapewnić przyrost efektów finansowych netto. Analiza opłacalności przedsięwzięcia inwestycyjnego ma na celu porównanie wielkości wpływów i wydatków wynikających z jego realizacji, przy uwzględnieniu założonego okresu realizacji i eksploatacji.

Pytanie 20. Formy zabezpieczenia zwrotu kredytu

Działalność kredytowa banków jest narażona na ryzyko kredytowe, czyli ryzyko terminowego zwrotu przez kredytobiorcę udzielonego mu kredytu łącznie z należnymi bankowi odsetkami. O ograniczeniu ryzyka kredytowego banku decyduje przede wszystkim dobra kondycja kredytobiorcy. Żaden bank nie udzieli kredytu, jeśli nie zostaną mu przdłożone prawne formy zabezpieczenia spłat kredytu wraz z odsetkami i prowizjami. Segmentacja portfela kredytowego pozwala określić zakres i rodzaj zabezpieczeń adekwatny do danego poziomu ryzyka. Bank najbardziej zainteresowany jest takimi rodzajami zabezpieczeń, które cechowałaby płynność, łatwość wyceny i odpowiednia wartość. W związku z tym, że w gospodarce rynkowej funkcjonuje duża liczba nowych podmiotów gospodarczych, które nie dysponują wysokim majątkiem, zabezpieczenia stanowią podstawowy element ograniczania ryzyka kredytowego.

Pozytywna ocena zdolności kredytowej podmiotu gospodarczego, czy osoby fizycznej nie przesądza o udzieleniu kredytu. Bank jest skłonny, ale aby stwierdzić czy klient mimo pozytywnej oceny zdolności kredytowej jest silny czy słaby musi przeprowadzić ocenę ryzyka kredytowego i od tego uzależniony jest rodzaj i wielkość zabezpieczeń. Na przykład gdy klient po ocenie punktowej uzyskał minimalną liczbę punktów, która decyduje o pozytywnej zdolności kredytowej, ale jest słaby. W związku z tym bank powinien zażądać ostrzejszych warunków umowy i mocniejszych zabezpieczeń.

Celem zabezpieczeń jest zabezpieczenie interesu banku w przypadku wystąpienia zagrożeń np. losowych, niemożliwych do przewidzenia w momencie oceny zdolności, które utrudnią bądź uniemożliwią spłatę kredytu przez kredytobiorcę.

Ustalając formę zabezpieczeń kredytu bank bierze pod uwagę: rodzaj kredytu, wysokość kredytu, okres spłaty kredytu, sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy, status prawny kredytobiorcy, rodzaj proponowanych zabezpieczeń i wysokość kwoty możliwej do uzyskania, a także koszt postępowania.

W przypadku kredytów udzielanych osobom fizycznym w formie gotówkowej i innych preferowane są na przykład poręczenia innych osób. Zasadność takich wymogów jest uzasadniona niewielkim zakresem stosowanych rodzajów zabezpieczeń dotyczących tego rodzaju kredytu. Bardziej skomplikowana jest sytuacja dotycząca zabezpieczeń kredytów udzielanych podmiotom gospodarczym. W praktyce występuje tu wielka różnorodność form, których stosowanie w jednych sytuacjach jest bardziej korzystne, a w innych mniej.

Wyższe zabezpieczenie jest z reguły wymagane od przedsiębiorstw nowo utworzonych. Także status prawny spółki z o.o. wpływa na zaostrzenie wymagań banków odnośnie zabezpieczenia zwrotu kredytu.

Praktykowanym sposobem zabezpieczenia się przed podjęciem ryzyka kredytowego jest wymiana między bankami informacji o przyszłych kredytobiorcach. Kartoteki niesolidnych płatników prowadzą oddziały okręgowe NBP, ZBP. Działają także prywatne wywiadownie handlowe, dostarczające odpłatnie informacji o statusie prawnym i sytuacji majątkowej podmiotów gospodarczych.

Formą zabezpieczenia się przed ryzykiem jest ubezpieczenie przez bank terminowej spłaty kredytów. Ubezpieczającym może być zarówno kredytobiorca jak i bank, ale ubezpieczonym jest zawsze bank.

Rozróżnia się materialne i prawne formy zabezpieczenia zwrotności kredytu. Zabezpieczenie materialne stanowi posiadany przez kredytobiorcę majątek, którego łatwe upłynnienie zapewnia bankowi możliwość szybkiego wycofania udzielonego kredytu. Zabezpieczenie prawne zwrotności kredytu zapewnia bankom uprzywilejowaną pozycję w dochodzeniu jego wierzytelności od kredytobiorcy w przypadku jego niewypłacalności lub likwidacji. Wśród prawnych form zabezpieczenia zwrotności kredytu można wyróżnić zabezpieczenia o charakterze osobistym, charakteryzujące się osobistą odpowiedzialnością dłużnika za spłatę długu. Oznacza to, że gwarantuje on całym swoim obecnym i przyszłym majątkiem wywiązanie się ze zobowiązań wobec banku. Zaliczamy do nich poręczenie wg. prawa cywilnego, poręczenie wekslowe (awal), gwarancję bankową, weksel, przystąpienie do długu, przelew wierzytelności. Drugą formę stanowią zabezpieczenia o charakterze rzeczowym, charakteryzujące się tym, że w przypadku gdy kredytobiorca nie spłaca kredytu lub odsetek, bank ma prawo egzekwować swoje roszczenie z zastawionych rzeczy lub praw majątkowych, dłużnika lub osoby trzeciej. Zaliczamy do nich blokadę środków na rachunku bankowym, kaucję, hipotekę na nieruchomości, zastaw na ruchomości, przewłaszczenie na zabezpieczenie, cesja.

Praktyka bankowa pokazuje, że nie ma 100% zabezpieczeń. Nawet najlepsze zabezpieczenia bywają trudne w realizacji. Wszystkie mają wady i zalety. Zaletą zabezpieczeń osobowych jest to, że obowiązek spoczywa na osobie i na majątku jaki posiada. Wadą jest to, że nie ma obowiązku zachowania tego majątku w momencie powstania zadłużenia. Majątek może przepaść, albo właściciel może go roztrwonić i bank nic nie może zrobić poza żądaniem wzmocnienia zabezpieczeń od kredytobiorcy.

Najlepszym zabezpieczeniem osobowym jest np. gwarancja dobrego banku.

Zaletą zabezpieczeń rzeczowych jest to, że są ustanowione na rzeczy, bez względu na to czyją ona jest własnością, jednakże pozostały majątek tego właściciela nie jest objęty prawem.

W interesie banku jest aby zabezpieczeń było kilka i aby były one różnorodne (wartość zabezpieczeń waha się). Korzystnie dla banku jest łączyć np. zabezpieczenie na majątku i prawach firmy z poręczeniami członków zarządu, którzy wówczas są bardziej zainteresowania sukcesem firmy.

Inspektorzy kredytowi zawsze muszą dokonywać dokładnych oględzin zabezpieczeń i zastanawiać się, jaka jest ich realna finansowa wartość, gdyż wyceny i deklaracje przedstawione przez klienta są często zawyżone. Szczególnie trudnym problemem jest sprawa wyceny zabezpieczeń w przypadku nieruchomości, czyli tzw. zabezpieczeń hipotecznych. Zwykle w tym przypadku bank żąda wyceny niezależnej, wykonanej przez biegłego. Koszty wyceny ponosi klient. Wyróżnia się wiele metod wyceny nieruchomości. Dobre banki najczęściej preferują tzw. metodę wartości rynkowej. Polega ona na oszacowaniu, za ile można byłoby aktualnie sprzedać daną nieruchomość.

Zabezpieczenie hipoteczne jest najczęściej spotykaną formą zabezpieczenia dużych kredytów, przy jednoczesnym zastosowaniu innego zabezpieczenia uznawanego przez bank za dodatkowe np. weksel własny in blanco.

Pytanie 21. Metody i procedury windykacji kredytów i restrukturyzacji tzw. złych kredytów

Dochodzenie należności banku - inaczej zwane windykacją, jest działaniem podejmowanym dla odzyskania należności, wynikających z umowy o kredyt lub innych umów dotyczących usług bankowych. Postępowanie takie jest podejmowane przede wszystkim wtedy, gdy upłynie termin płatności kredytu lub odsetek albo wypowiedzenia umowy.

Prace przygotowawcze dokonywane w komórce windykacyjnej polegają na wpisaniu sprawy do rejestru, określając w nim podstawowe informacje o kredytobiorcy i sytuacji dotyczącej kredytu oraz zamierzonych działań.

Czynnością, która jest podstawowym elementem windykacji jest potrącenie należności. Następuje ono z dowolnego rachunku kredytobiorcy, gdy ten nie zapłacił bankowi należności w terminie, nie dotrzymał ważnych postanowień umowy lub został postawiony w stan likwidacji nawet, gdy termin płatności jeszcze nie nadszedł. Także pomimo ogłoszenia upadłości, ale do kwoty równej stanowi rachunku przed wydaniem przez sąd postanowienia o upadłości, można potrącać należności.

Etapem poprzedzającym spodziewane wszczęcie egzekucji jest postępowanie upominawcze. Polega ono na przesłaniu do kredytobiorcy i osób zobowiązanych do zapłaty - upomnienia lub wezwania (w zależności od trybu postępowania egzekucyjnego banku administracyjnego lub sądowego), przypominającego o uregulowaniu zobowiązania w określonym terminie (zwykle 7 dni). W przesłanym upomnieniu / wezwaniu niezbędne jest zawarcie stwierdzenia o skierowaniu sprawy na drogę postępowania egzekucyjnego, jeżeli nie nastąpi spłata należności. Za skuteczne uznaje się upomnienie lub wezwanie, jeśli nastąpi potwierdzenie jego odbioru.

Punktem wyjścia do rozpoczęcia egzekucji należności jest wystawienie przez bank tytułu wykonawczego. Tytuł powinien zawierać podstawowe dane:

• Określające wierzyciela (bank),

• Dłużnika (kredytobiorcę),

• Kwotę zadłużenia i tytuł, z jakiego ono wynika,

• Oświadczenie banku, że roszczenie jest wymagalne i ma moc prawną tytułu wykonawczego,

• Datę i miejsce wystawienia oraz stemple banku i podpisy osób działających w jego imieniu.

Tytuł wykonawczy może być wystawiony przeciwko jednej osobie lub większej ich liczbie. Może dotyczyć kredytu lub jego niespłaconej części.

Postępowanie egzekucyjne banku może być prowadzone w trybie:

1. administracyjnym (prowadzone przez sam bank lub komornika skarbowego) lub

2. sądowym (obowiązkowo, gdy należności banku wynikają z kredytu zabezpieczonego hipoteką oraz zastawem). Egzekucja należności prowadzona jest przez komornika sądowego właściwego sądu rejonowego.

W przypadku osoby fizycznej otrzymującej wynagrodzenie od pracodawcy - bank podejmuje egzekucję administracyjną. W przypadku zabezpieczenia typu przewłaszczenie na zabezpieczeniach bank może sam realizować te zabezpieczenia. Egzekucja z ruchomości może być prowadzona w trybie administracyjnym i sądowym. Natomiast czynności egzekucji z nieruchomości prowadzone mogą być jedynie przez komornika sądowego.

Komornik może rozpocząć swoje czynności po spełnieniu wymagań: wystąpienie banku w odpowiedniej formie, potwierdzenie przez sąd wykonalności wezwania bankowego - sąd weryfikuje słuszność tego prawa banku. Czynności komornicze wiążą się z kosztami (aby komornik mógł rozpocząć czynności musi mieć wpłaconą odpowiednią kwotę, pokrywającą jego czynności), czasem ( komornik podejmuje czynności z godnością, namaszczeniem, z właściwym rozeznaniem sytuacji, sprawdza wszystkie szczegóły umowy, wycenia przedmioty które mają być sprzedane - te czynności kosztują i trwają, a czas ma zły wpływ na niepracujący pieniądz.

Efektem przeprowadzonej egzekucji mogą być wpływy środków pieniężnych, przejęcie praw z tytułu wierzytelności, papierów wartościowych i innych składników majątku dłużnika. wpływy i wartość przejętych składników majątku zalicza się na poczet należności banku w następującej kolejności: powstałej z tytułu kosztów windykacji, niespłaconych odsetek, należności głównej, tzn. niespłaconego kredytu.

Przejęte środki pieniężne wpływają na rachunek banku i pomniejszają zadłużenie kredytobiorcy. Rzeczowe i prawne składniki majątku dłużnika bank przejmuje poprzez:

• objęcie w posiadanie ruchomości przewłaszczonych w ramach zabezpieczenia kredytów,

• realizację sporządzonej pisemnej umowy banku z dłużnikiem, ustalającej przejęcie określonych składników majątkowych tytułem spłaty zadłużenia: mogą to być ruchomości, nieruchomości, prawa majątkowe w różnej postaci (udziały, akcje, obligacje), z zastrzeżeniem, że przejęcie nieruchomości musi być oparte o umowę sporządzoną w postaci aktu notarialnego,

• postanowienie organu egzekucyjnego na wniosek banku, jeśli nieskuteczne były kolejne licytacje.

Przejęte składniki majątkowe mogą być przeznaczone do wykorzystania przez bank do własnych potrzeb. Przenoszone są wtedy na majątek banku. Mogą też służyć do zaspokojenia banku przez ich zbycie.

W przypadku gdy do ugody nie doszło, a egzekucja nie dała w pełni zaspokojenia banku są dwie drogi postępowania:

1. układ sądowy. Jeżeli klient ma dużo zobowiązań, nie jest w stanie ich spłacić, albo bank nie zgadza się na ugodę cywilną, klient może przeciwdziałać postępowaniu banku w odniesieniu do zabezpieczeń występując do sądu o postępowanie układowe. Wówczas klient zgłasza do sądu wniosek o układ sądowy z jego wierzycielami. Postępowanie układowe polega na tym, że sąd prowadzi pertraktacje z kredytobiorcą - dłużnikiem i wierzycielami na temat warunków redukcji tych zobowiązań w takim stopniu, aby klient mógł je spłacić i jednocześnie zachował swoje istnienie. Warunkiem podjęcia przez sąd postępowania układowego jest ocena, że po redukcji wszystkich zobowiązań klienta, będzie on w stanie spłacić tę część nie zredukowaną ze swojej działalności. Jest to bardziej korzystne niż ogłoszenie upadłości, czyli zlikwidowanie podmiotu i częściowe zaspokojenie wierzycieli i wynika z poczucia interesu publicznego. Nawet gdyby stopień zaspokojenia wierzyciela poprzez likwidację byłby taki sam to takie postępowanie jest korzystne dla społeczeństwa, gdyż fakt dalszego istnienia podmiotu pozwala na utrzymanie pracy jego pracowników. Bank przystępuje do układu, kiedy w rzeczywistości trudno jest więcej uzyskać niż wynika z układu, a układ pozwala aby bank nie musiał prowadzić tych spraw bezpośrednio z klientem. Bywa, że sąd albo klient dochodzą do wniosku, że układ raczej nie jest realny bądź nie zgadzają się wierzyciele. W takiej sytuacji krokiem bardziej radykalnym jest:

2. ogłoszenie upadłości. Zgłoszenie upadłości tego klienta do sądu. Może to zrobić zarówno wierzyciel, jak i sam dłużnik. W tej sytuacji już na pewno nie ma możliwości zaspokojenia wszystkich wierzycieli, majątek dłużnika wystarczy na zaspokojenie częściowe. Prowadzone jest przez sąd, który rozpatruje wniosek i po zakwalifikowaniu powołuje sędziego prowadzącego sprawę, a ten powołuje syndyka masy upadłościowej, który bezpośrednio zarządza tą częścią majątku, która jeszcze pozostała i prowadzi działalność dążąc do maksymalnego zaspokojenia wierzycieli. O ile po podpisaniu układu - władze spółki nadal zarządzają działalnością gospodarczą , o tyle w przypadku upadłości po jej ogłoszeniu władze tracą wszelkie uprawnienia, które przejmuje syndyk, rozliczający się przed sądem. Syndyk może powołać dawny zarząd w części lub w całości do pomocy w zarządzaniu masą upadłościową. Sąd odrzuca wniosek i upadłość nie jest ogłoszona, w sytuacji, gdy suma majątku - masa upadłościowa nie wystarcza na pokrycie podstawowych kosztów postępowania (opłaty sądu, syndyka, postępowania).

W przypadku postępowania układowego i upadłościowego specjalne uprawnienia ma bank z tytułu posiadania zabezpieczeń w postaci hipoteki i zastawu. Te dwa zabezpieczenia pozwalają bankowi wyłączyć się z postępowania i zaspokajać się na tych zabezpieczeniach.

Z dniem postawienia kredytu w stan wymagalności rozpoczyna się postępowanie windykacyjne, które - jak dowodzi praktyka - nastręcza bankom sporo kłopotów i wymaga z ich strony elastyczności i podejmowania różnych form działania, zmierzających do odzyskania przeterminowanej wierzytelności.

Restrukturyzacja kredytu rozumiana jest jako dobrowolne porozumienie między bankiem a kredytobiorcą ustanawiające nowe (czyli odmienne od poprzednich) warunki spłaty kredytu. Często bowiem zarówno bank, jak i dłużnik stwierdzają, iż w ich własnym interesie leży uporanie się z długiem bez sięgania po przedmiot zabezpieczenia czy też uciekania się do prawnych środków windykacji. Opcja ta pociąga za sobą uciążliwe formy współpracy i wzajemnych ustępstw.

Bankowe postępowanie ugodowe (BPU) jest to postępowanie pozasądowe, którego celem jest doprowadzenie do ugody uwzględniającej możliwości i interesy dłużnika oraz wierzyciela. Istotą ugody jest negocjacja jej warunków, które zmierzać powinny do naprawy firmy i jej sukcesu umożliwiającego egzystencję w gospodarce rynkowej. Elementami propozycji bankowego postępowania ugodowego mogą być:

1. odroczenie terminu płatności,

2. obniżenie oprocentowania wierzytelności,

3. zaniechanie naliczania odsetek,

4. rozłożenie w czasie spłat odsetek i kapitału,

5. umorzenie części lub całości wierzytelności,

6. udzielenie dłużnikowi nowych kredytów (tzw. stabilizacyjnych) lub gwarancji.

BPU jest fakultatywną formą restrukturyzacji i bank przystępując do niej musi mieć na względzie minimalizację strat własnych. Inicjatywę wszczęcia BPU ustawa pozostawia bankowi, ale na wniosek kredytobiorcy. Konieczne jest wskazanie przez kredytobiorcę, że spełnia formalne oraz merytoryczne wymogi BPU oraz dołączenie programu uzdrowienia własnej sytuacji.

Upłynnienie zabezpieczenia jest procesem konwersji udzielonego przez dłużnika przedmiotu zabezpieczenia na gotówkę, dla pokrycia należności banku. Upłynnienie zabezpieczenia jest często najszybszą drogą dla banku do uzyskania spłaty zaangażowanych środków. Zależnie od wartości zabezpieczenia i skuteczności jego upłynnienia należności banku, nawet po przeprowadzeniu egzekucji, mogą pozostać nadal niezaspokojone. Dobra praktyka bankowa każe traktować zabezpieczenie co najwyżej jako drugie, czyli dodatkowe źródło spłaty kredytu.

Publiczna sprzedaż wierzytelności prowadzona jest głównie po to, aby kompensować zobowiązania firm wobec siebie i uzyskiwać nadwyżki. Zasady sprzedaży wierzytelności są następujące: (1) sprzedaż powinna odbywać w drodze przetargu, (2) nie jest wymagana zgoda dłużnika na sprzedaż, (3) dłużnik nie ma prawa nabycia tych wierzytelności. Wierzytelność do sprzedaży musi spełniać kryterium wymagalności, w przeciwnym wypadku potrzebna jest zgoda dłużnika.

Egzekucja sądowa jest to rodzaj postępowania sądowego, którego celem jest przymusowe wykonanie orzeczenia sądowego. Podmioty biorące udział w postępowaniu egzekucyjnym to: [1] organ egzekucyjny - sąd rejonowy, działający przy sądach komornicy, urzędy skarbowe w zakresie egzekucji administracyjnej; [2] wierzyciel - bank posiadający tytuł wykonawczy uprawniający do prowadzenia egzekucji; [3] dłużnik - osoba zobowiązana do zaspokojenia roszczeń banku z tytułu niespłaconego kredytu.

Kodeks cywilny wymienia kilka sposobów egzekucji świadczeń pieniężnych (m.in. z ruchomości, z wynagrodzenia za pracę, z rachunków bankowych, z nieruchomości, z innych wierzytelności i praw majątkowych).

Postępowanie układowe jest to dążenie do utrzymania i uzdrowienia zachwianego podmiotu gospodarczego, który w skutek wyjątkowych i niezależnych od siebie okoliczności zaprzestał płacenia długów lub przewiduje zaprzestanie ich płacenia. Układ ma zapobiec upadłości, która niekoniecznie leży w interesie banku (wierzyciela). Postępowanie układowe - w odróżnieniu od bankowego postępowania ugodowego - jest postępowanie sądowym, wszczynanym na wniosek złożony przez dłużnika. Po zatwierdzeniu układu dłużnik uzyskuje znów możliwość zarządzania swoim majątkiem, jeśli układ nie przewiduje ograniczeń w tym zakresie.

Upadłość. W wyniku ogłoszenia upadłości, upadły dłużnik traci prawo zarządzania i rozporządzania swoim majątkiem, który zostaje przeznaczony na zaspokojenie roszczeń wierzycieli. Postępowanie upadłościowe wszczyna się w rejonowym sądzie gospodarczym. Złożenie wniosku jest prawem wierzyciela i obowiązkiem dłużnika. Dłużnik jest zobowiązany zgłosić wniosek nie później niż w ciągu 2 tygodni od zaprzestania płacenia długów lub gdy jego majątek nie wystarcza na ich zaspokojenie.

Ochrona prawna wierzycieli jak i praktyka egzekucji jest w Polsce bardzo słaba. Dlatego banki wnosząc o ogłoszenie upadłości muszą liczyć się z nie odzyskaniem całości długu, jak również ze zwłoką czasową w jego odzyskaniu.

Pytanie 22. Metody zarządzania ryzykiem kredytowym

Ryzyko kredytowe związane jest przede wszystkim z niebezpieczeństwem niewypłacalności kredytobiorcy. Zagrożenie to na ogół może wynikać z niepowodzenia w realizacji przedsięwzięcia z winy kredytobiorcy lub otoczenia gospodarczego.

Finansowanie rozwoju dzięki kredytom jest ryzykowne. Generalnie można stwierdzić, że ryzyko kredytowe jest tym większe, im:

• większa jest proporcja między wysokością zadłużenia a majątkiem firmy,

• mniejsza jest proporcja między zyskami netto a wysokością kredytu,

• młodsza jest firma,

• dłuższy jest okres kredytowania.

Ryzyko związane z udzielaniem kredytu dzieli się na dwa rodzaje:

1. Ryzyko wynikające z niezgodnego z przeznaczeniem i warunkami wykorzystania kredytu, co powoduje, że nie będzie osiągnięty planowany efekt produkcyjny i finansowy,

2. Ryzyko utraty kapitału wraz z odsetkami.

Przy ocenie ryzyka kredytowego bank wykorzystuje dwa niezależne od siebie kryteria: terminowość spłaty kapitału i odsetek, sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika.

Ryzyko kredytowe wynika z kształtowania się kondycji ekonomicznej kredytobiorcy, zwanej zdolnością kredytową, oraz warunków makroekonomicznych. Podstawowym zagrożeniem jest nie wywiązanie się kredytobiorcy ze zobowiązań wobec banku, dotyczących spłaty kredytu wraz z odsetkami w ustalonych terminach. Wyróżnia się:

1. Ryzyko aktywne. Aktywne ryzyko kredytowe jest związane z udzieleniem kredytu klientom banku. Zawsze bowiem istnieje potencjalne niebezpieczeństwo, że kredytobiorca nie zwróci kredytu bądź spłaci kredyt w mniejszej kwocie niż uzgodniona w umowie.

2. Ryzyko pasywne. Pasywne ryzyko kredytowe związane jest z pozyskaniem przez bank środków finansowych na prowadzenie swojej działalności. Może ono wystąpić w sytuacji, gdy bank pozyskał środki na niekorzystnych warunkach lub gdy depozyty zostały wycofane wcześniej niż można było oczekiwać.

3. ryzyko kredytowe. Ryzyko kredytowe wiąże się nie tylko z ryzykiem udzielenia każdego pojedynczego kredytu, ale także z łącznym zaangażowaniem banku w działalność kredytową. Najczęściej przyczyną upadku banku jest zła jakość aktywów.

Na poziom ryzyka kredytowego w skali banku wpływa koncentracja portfela kredytowego. Im mniejsza jest wzajemna zależność między poszczególnymi pojedynczymi kredytami, a więc ich koncentracja, tym mniejsze jest łączne ryzyko kredytowe. Wystąpienie sytuacji, w której czynniki wpływające na niespłacenie jednego kredytu będą wpływały na niespłacenie innych, maleje wraz ze zwiększającym się rozrzutem pojedynczych kredytów. Można to osiągnąć poprzez zróżnicowanie: form kredytowania, siedziby kredytobiorcy, gałęzi gospodarki narodowej, kwot udzielanego kredytu.

Jeżeli bank jest zaangażowany w udzielanie kredytów zagranicznych, wówczas należy uwzględnić ryzyko kraju, związane z trudnymi do przewidzenia przyszłymi kierunkami działań władz państwowych tego kraju, na terenie którego finansowana jest działalność gospodarcza.

Ważną rolę odgrywa stabilność gospodarcza i polityczna kraju, zwłaszcza w zakresie przepisów podatkowych, polityki pieniężnej itp. Załamania w gospodarce i przełomy polityczne często powodują wprowadzenie różnego rodzaju restrykcji i ograniczeń dla przedsiębiorstw, co negatywnie rzutuje na sytuację ekonomiczną kredytobiorców.

Ryzyko kredytowe w dużej mierze wiąże się ze sprzedażą produktów kredytowych i oceną kondycji ekonomicznej kredytobiorcy. Efektywne zarządzanie kredytami zależy od polityki kredytowej banku, procedur kredytowania, administrowania kredytami oraz jakości kadry bankowej. Do obowiązków banku należy przede wszystkim ocena zdolności kredytowej klienta ubiegającego się o kredyt.

Zdolność kredytowa klienta to zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach spłaty ustalonych w umowie.

Ocena zdolności kredytowej różni się w przypadku ubiegania się o kredyt przedsiębiorstwa od analizy przeprowadzanej w przypadku udzielania kredytu konsumpcyjnego, zarówno pod względem wymaganych informacji, jak i stosowanych metod. Przy udzielaniu kredytów konsumpcyjnych podstawowe znaczenie mają osobiste cechy kredytobiorcy, tj. stan majątkowy, uzyskiwane dochody, kwalifikacje zawodowe. W przypadku udzielania kredytów przedsiębiorstwom bank ocenia zdolność kredytową klienta w okresie kredytowania, poczynając od oceny wyników ekonomicznych i finansowych z przeszłości, aż do upływu terminu spłaty kredytu. Bank koncentruje się na ocenie możliwości spłaty kapitału i odsetek w terminie proponowanym przez kredytobiorcę.

Ocenie zdolności kredytowej klienta poddawane są w szczególności:

1. płynność rozumiana jako zdolność do wywiązywania się kredytobiorcy ze zobowiązań,

2. sytuacja majątkowa i finansowa kredytobiorcy (płynność aktywów, źródła finansowania),

3. wyniki finansowe z działalności podstawowej, zapewniające wystarczalność zysku na finansowanie bieżących potrzeb i rozwoju firmy.

Metody analizy zdolności kredytowej można podzielić na:

1. metoda opisowa - skoncentrowana jest na bieżącej ocenie kondycji ekonomicznej i finansowej kredytobiorcy i polega na przeprowadzeniu analizy wskaźnikowej, która stanowi podstawę do przeprowadzenia oceny metodą punktową.

2. metoda punktowa - stanowi rozwinięcie metody opisowej i polega na tym, że określonym wielkościom wskaźników przypisuje się odpowiednią liczbę punktów, które decydują do jakiej klasy ryzyka należy przyporządkować potencjalnego kredytobiorcę.

3. ocenę zdolności kredytowej osoby fizycznej

4. ocenę zdolności kredytowej przedsiębiorstwa

5. metody oceny projektów inwestycyjnych.

Jednym z podstawowych czynników ograniczania ryzyka kredytowego jest trafna ocena kredytobiorcy na etapie udzielania kredytu. Oceny tej dokonuje się różnymi metodami, np. wykorzystując analizę wskaźnikową czy metodą punktową. Bank może wykorzystać też np. metodę ratingu obejmującą: [1] kryteria ilościowe, [2] kryteria jakościowe, [3] ryzyko związane z klientem, [4] ryzyko transakcji, [5] ryzyko kredytowe jako podsumowanie.

Wynikiem ratingu jest umieszczenie klienta w jednej z pięciu grup ryzyka:

bardzo niskie ryzyko kredytowe - kategoria A,

niskie ryzyko kredytowe - kategoria B,

średnie ryzyko kredytowe - kategoria C,

wysokie ryzyko kredytowe - kategoria D,

bardzo wysokie ryzyko kredytowe - kategoria E.

Kredyt udzielany jest klientom, którzy znajdują się w jednej z pierwszych trzech grup. Jednakże firmom z grupy C przydzielany jest także ale przy dodatkowych zabezpieczeniach.

Istotne znaczenie w działalności kredytowej ma także uzyskanie odpowiednich zabezpieczeń od kredytobiorcy, pozwalających na zredukowanie strat w przypadku niespłacenia przez niego zadłużenia. Do ważnych przedsięwzięć po udzieleniu kredytu, zwiększających szansę jego terminowej spłaty jest monitorowanie sytuacji ekonomiczno-finansowej klienta.

Polityka zabezpieczania się przed ryzykiem w odniesieniu do pojedynczych kredytów ma na celu zmniejszenie ryzyka u źródeł jego powstawania. Decydującym elementem dla wypłacalności banku jest jednak łączne ryzyko związane z jego działalnością kredytów, zależne nie tylko od wielkości ryzyka przy pojedynczym kredycie, ale także od wzajemnych współzależności, jakie zachodzą między tymi kredytami, stąd konieczne jest odpowiednie przeprowadzenie dywersyfikacji portfela kredytowego.

Ograniczanie ryzyka kredytowego u jego źródeł, zarówno w odniesieniu do pojedynczego kredytu, jak i portfela wymaga odpowiednich przedsięwzięć organizacyjnych i kadrowych, w tym przede wszystkim:

• określenia polityki kredytowej przez bank (rodzaj udzielanych kredytów, pożądanych rodzajów kredytobiorców, rodzaju przyjmowanych zabezpieczeń, itp.),

• ustalenia limitów dywersyfikacji portfela i jego docelowej struktury,

• stworzenia odpowiedniej struktury organizacyjnej, w tym trybu rozpatrywania wniosku kredytowego i podejmowania decyzji, jak również jasnego ustalenia zakresów czynności, kompetencji, pełnomocnictw i odpowiedzialności za podjęte decyzje; w zależności od wielkości zaangażowania wniosek powinien przechodzić przez określoną liczbę szczebli hierarchii,

• odpowiedniego doboru zatrudnionego personelu i jego szkolenia,

• okresowego badania przez komórkę kontroli wewnętrznej.

Finansowanie rozwoju dzięki kredytom jest ryzykowne. Generalnie można stwierdzić, że ryzyko kredytowe jest tym większe, im:

• Większa jest proporcja między wysokością zadłużenia a majątkiem firmy,

• Mniejsza jest proporcja między zyskami netto a wysokością kredytu,

• Młodsza jest firma,

• Dłuższy jest okres kredytowania.

Podstawowymi metodami zarządzania ryzykiem pojedynczego kredytu są:

• Analiza i ocena zdolności kredytowej przed podpisaniem umowy kredytowej,

• Prawne formy zabezpieczenia zwrotu kredytu,

• Monitoring kredytowy. To system bieżącej i systemowej weryfikacji zdolności kredytowej klienta w toku funkcjonowania kredytu. Pozwala on na dostarczenie informacji o niekorzystnych odchyleniach faktycznego przebiegu procesu kredytowania od założeń, co daje podstawy do jakościowej poprawy decyzji kredytowych. Funkcja zabezpieczająca monitoringu sprowadza się do działań zapobiegawczych oraz eliminowania następstw ryzyka kredytowego.

Metody zarządzania ryzykiem portfela kredytowego są określane przez:

• Limity koncentracji kredytów,

• Klasyfikację należności bankowych,

• Tworzenie rezerw celowych,

• Dywersyfikację portfela kredytowego,

• Współczynnik wypłacalności.

Pytanie 23. Zasady tworzenia rezerw celowych na ryzyko wynikające z działalności banku.

Rezerwy celowe są tworzone przez banki w celu równoważenia skutków ryzyka, wynikającego z ich działalności, oraz zapewnienia bezpieczeństwa gromadzonym wkładom i lokatom. Inaczej mówiąc są one tworzone w celu pokrycia strat będących wynikiem niespłacenia należności bankowych. Dzięki nim możliwa jest kompensacja utraty wartości jako skutku konkretnie określonego rodzaju ryzyka. Do tworzenia rezerw celowych banki zobligowane są przez Prezesa NBP.

Innym aspektem tworzenia rezerw celowych jest urealnienie wartości aktywów zapewniających pokrycie zobowiązań. D. Lewandowski porównuje rezerwy celowe do hamulca bezpieczeństwa, którego zadaniem jest wyhamowanie do bezpiecznej szybkości, zarówno akcji kredytowej, jak i pozostałych zaangażowań banku. Chodzi tu o to, by główny ciężar ponoszonego ryzyka spoczywał na banku, nie zaś na deponentach lokujących wolne środki.

Banki dokonują klasyfikowania należności banków z tytułu udzielonych: kredytów, pożyczek, gwarancji bankowych, stosując kryteria ustalone przez prezesa NBP.

Banki tworzą rezerwy celowe również na zobowiązania pozabilansowe, jeżeli mogą one stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa wkładów i lokat gromadzonych w bankach oraz istotnie zniekształcić ich sytuację finansową. Wielkość rezerw celowych zależy wówczas od ciążącego na nich ryzyka, przy czym w odniesieniu do aktywów innych niż należności banki ustalają rezerwy celowe w wysokości różnicy pomiędzy ich wartością księgową a rynkową.

Zasady tworzenia rezerw celowych określone są w Zarządzeniu 13/94 wydanym przez Prezesa NBP. Generalnie sposób ustalania wysokości rezerw celowych polega na ustaleniu odpowiedniej klasyfikacji należności oraz udzielonych gwarancji, następnie na ustaleniu podstawy naliczenia rezerwy celowej. Ustalenie tejże podstawy polega na przekwalifikowaniu należności z grupy należności normalnych do grupy należności zagrożonych przy zastosowaniu dwóch kryteriów: terminowości spłaty kredytu i odsetek oraz sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika. Po dokonaniu przekwalifikowania należności ustala się w następujący sposób poziom rezerw celowych.

Należność staje się należnością „nieregularną” gdy opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 30 dni. Dzieli się je na 3 grupy, dla których na podstawie oceny ryzyka ustala się wysokość rezerw celowych:

• Należności poniżej standardu - opóźnienie w spłacie 1 - 3 miesięcy - konieczność utworzenia rezerwy celowej w wysokości 20% kapitału pozostałego do spłaty wraz z odsetkami.

• Należności wątpliwe - opóźnienie w spłacie wynosi 3 - 6 miesięcy - rezerwa celowa musi wynosić 50% należności,

• Należności stracone - opóźnienie w spłacie powyżej 6 miesięcy - rezerwa musi wynosić 100% należności.

Rezerwy celowe tworzone są w ciężar kosztów, czyli obciążają wynik finansowy banku. Bank ponosi podwójny koszt związany z nieregularną należnością: [1] koszt nie spłaconej części należności, [2] koszt utrzymywania rezerwy. W obu przypadkach bank wydaje pieniądze, które w istocie do niego nie należą - musi więc cały czas płacić za nie deponentom.

Rezerwa celowa musi być utrzymywana przez cały okres dopóki nie wyjaśni się sytuacja należności. Poszczególne rezerwy celowe są sukcesywnie zmniejszane odpowiednio: do spłaty należności banku, po jej przekwalifikowaniu do kategorii o niższym ryzyku bądź do wzrostu rynkowej wartości aktywu, na który utworzono rezerwę. Rozwiązanie (likwidacja) rezerwy następuje po całkowitym wygaśnięciu przyczyn jej utworzenia.

Środki utrzymywane w postaci rezerwy mogą być inwestowane przez banki jedynie w płynne papiery wartościowe np. bony skarbowe.

Założeniem rezerwy celowej jest że przewidywane straty znajdą pokrycie. Jej nadwyżkę przeznacza się na zasilenie kapitałów własnych netto, bądź utworzenie nowej rezerwy.

Komisja Nadzoru Bankowego w drodze Uchwały Nr 13/98 zwiększyła liczbę kategorii należności, na które są tworzone rezerwy celowe. Już od połowy 1999 roku banki muszą tworzyć rezerwy w chwili podpisania umowy, na każdy udzielony osobom prywatnym kredyt konsumpcyjny oraz na należności normalne pod obserwacją. Minimalna stawka będzie sukcesywnie wzrastać w następujących okresach czasu:

0,5% kwoty należności od 30.06 - 31.12.1999

1,5% kwoty należności od 01.01. - 30.06.2000

2,0% kwoty należności od 01.07.2000r.

Należy pamiętać, że rezerwę celową tworzy się tylko od należności kapitałowych z pominięciem należności odsetkowych lub od udzielonego zobowiązania pozabilansowego. Nie mniej jednak przekwalifikowaniu ulegają zarówno kapitał jak i odsetki. Zanim rezerwa zostanie utworzona uwzględnia się wartość przyjętych zabezpieczeń, ponieważ rezerwa celowa może zostać pomniejszona o pewne zabezpieczenia prawne, np. gwarancje lub poręczenia Skarbu Państwa czy Narodowego Banku Polskiego.

Finanse banku muszą być obciążone tworzonymi rezerwami celowymi w ciężar kosztów. Obciążenie kosztów banku sprawia, iż wynik finansowy jest również obciążony (zmniejszony) i tym samym zmniejszają się też aktywa banku.

Pytanie 24. Inwestycje kapitałowe banków

Alokacja aktywów oznacza plan inwestowania w różnego rodzaju instrumenty finansowe w celu ochrony zainwestowanego kapitału przed niekorzystnymi czynnikami występującymi na rynku. Budowa portfela polega na ogół na koncepcji przetrzymywania różnorodnych instrumentów finansowych, nie zaś na przywiązywaniu się do pojedynczej inwestycji. Ma to na celu ograniczenie ryzyka oraz wyrównanie dochodów z poszczególnych inwestycji. Portfel aktywów jest tworzony na podstawie charakterystyki inwestora i zarządzany z uwzględnieniem jego celów.

Banki dokonują inwestycji w papiery wartościowe, głównie z następujących powodów:

• papiery wartościowe są dogodnym instrumentem utrzymania właściwej płynności banku. Skarbowe papiery wartościowe i bony pieniężne oraz akcje oferowane na giełdzie są najłatwiejszą do sprzedania częścią aktywów,

• zazwyczaj istnieje dodatnia różnica pomiędzy dochodami uzyskiwanymi z inwestycji w papiery wartościowe pozbawione ryzyka a kosztami pozyskania funduszy finansujących te walory, stanowi to zysk banku,

• ze względu na konieczność utrzymywania przez banki współczynnika wypłacalności na określonym poziomie, inwestycje w papiery wartościowe są często bardziej korzystne od udzielania kredytów.

Inwestowanie w papiery wartościowe daje bankom możliwość aktywnego zarządzania portfelem aktywów. Nie ma takiej możliwości w przypadku kredytów, ponieważ odzyskanie zainwestowanego w kredyt kapitału przed umownym terminem spłaty kredytu wymaga zaistnienia pewnych warunków np. pogorszenie się sytuacji finansowej kredytobiorcy. Wówczas problematyczne może być z kolei szybkie i pełne zakończenie transakcji kredytowej.

Tymczasem inwestowanie w papiery wartościowe stwarza możliwość aktywnych operacji kapitałowych. W przypadku pojawienia się na rynku rentowniejszych bądź bezpieczniejszych inwestycji można posiadane walory odsprzedać na rynku wtórnym, a odzyskany kapitał ponownie zainwestować w bardziej rentowne inwestycje. Ponadto, inwestowanie w papiery wartościowe pozwala również kształtować zasób aktywów ze względu na preferowane terminy operacji (struktura czasowa).

Klasyfikacja papierów wartościowych na osi ryzyka dowodzi, że najbardziej ryzykowne są akcje zwykłe (pod względem stabilności kursu akcji), następnie obligacje długoterminowe, najmniejsze ryzyko zaś jest związane z instrumentami rynku pieniężnego. Akcje zwykła, chociaż są najbardziej ryzykowne, to w dłuższym okresie, w którym można przeczekać wahania cen, przynoszą one właśnie wyższe dochody.

Obligacje są nabywane przez inwestorów głównie z powodu przynoszenia przez nie stałego dochodu w formie odsetek. Nie jest to instrument jednolity z punktu widzenia poziomu ryzyka. Ryzyko w wypadku inwestycji w długoterminowe obligacje spółek akcyjnych jest wyższe niż dla obligacji skarbowych.

Papiery wartościowe o niskim dochodzie i niskim ryzyku (takie jak: certyfikaty depozytowe, bony skarbowe) powinny również znaleźć się w portfelu, aby zapewnić jego płynność i stanowić jego fundusz awaryjny.

W zarządzaniu portfelem papierów wartościowych nie należy zapominać o istnieniu ryzyka i należy wykorzystywać informacje, które pozwalają na jego minimalizację. Jednym ze sposobów jego minimalizacji jest wykorzystywanie credit-ratingu.

Zarządzenie Prezesa NBP ogranicza bankom możliwość zakupu papierów wartościowych do grupy najbezpieczniejszych, m.in. posiadających najwyższe ratingi agencji Moody's Investors Service & Poor's. Także nadzór bankowy w swoich wymaganiach ostrożnościowych uznaje rating za jeden ze sposobów oceny kupowanych papierów wartościowych. W związku z tym polskie banki wprowadzają rating do swoich procedur inwestycyjnych.

Udział banku w kapitałach własnych innych podmiotów jest uregulowany przez Prawo bankowe. W ustawie tej określono, że banki mogą obejmować lub nabywać akcje, prawa z akcji i udziały w innych podmiotach nie będących bankami oraz jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych do 15% funduszy własnych banku w stosunku do jednego podmiotu. Dodatkowo łącznie zaangażowanie to oraz zakup nieruchomości i wierzytelności zabezpieczonych hipoteką nie może przekroczyć 60% funduszy własnych banku.

Oba ograniczenia (tj. 15% i 60%) nie dotyczą: banków, międzybankowego przedsiębiorstwa telekomunikacyjnego (jeżeli banki posiadają minimum 75% jego kapitału), podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa maklerskie (jeżeli banki posiadają minimum 75% jego kapitału), powszechnych i pracowniczych towarzystw emerytalnych (jeżeli banki posiadają minimum 75% jego kapitału), wywiadowni bankowej (jeżeli banki posiadają 100% jego kapitału), firm świadczących następujące usługi na rzecz banku - karty płatnicze (wydawanie i wykonywanie operacji przy ich użyciu), edukacja kadr bankowych, konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych, izb rozliczających bankowe zlecenia płatnicze.

Natomiast w przypadku akcji własnych banku, kontrola ich przepływów ma nie dopuścić do przejęcia banku przez podmioty nie zapewniające stabilności i wiarygodności banku. Regulacje ustawowe są tu bardzo szczegółowe, a związane jest to licencjonowaniem działalności bankowej.

Osoba nabywająca albo zamierzająca nabyć lub objąć akcje, lub prawa z akcji jest zobowiązana:

powiadomić bank, jeżeli pakiet taki uprawni ją do wykonywania ponad 5% głosów podczas walnego zgromadzenia; uzyskać każdorazowo zezwolenie Komisji Nadzoru Bankowego na nabycie akcji (bądź praw z akcji), jeżeli osoba taka uzyskałaby ponad 10%, 20%, 25%, 33%, 50%, 66% i 75% głosów podczas walnego zgromadzenia akcjonariuszy banku.

Komisja Nadzoru Bankowego może odmówić wydania zezwolenia na nabycie akcji lub praw z nie, jeżeli dana osoba nie daje rękojmi prowadzenia spraw banku w sposób należycie zabezpieczający interesy jego klientów, bądź środki przeznaczone na nabycie akcji pochodzą z pożyczki, kredytu lub źródeł nieudokumentowanych. Ponadto osoba zamierzająca sprzedać pakiet akcji banku zobowiązana jest o swoim zamiarze powiadomić komisję Nadzoru Bankowego, jeżeli pakiet uprawnia do wykonywania 10% głosów podczas walnego zgromadzenia akcjonariuszy banku.

W wyniku sprzedaży posiada mniej niż 20%,33% i 50% głosów podczas walnego zgromadzenia akcjonariuszy banku.

Pytanie 25. Wykorzystanie rynku kapitałowego i rynku instrumentów pochodnych w zarządzaniu aktywami i pasywami.

Zarządzanie aktywami i pasywami oznacza zarządzanie ryzykiem finansowym w dowolnej instytucji, w tym również w banku. Ryzyko finansowe jest to osiągnięcie lub nie osiągnięcie założonej wartości. Nie bowiem sposobu na jednoczesne zmaksymalizowanie stopy zwrotu i zminimalizowanie ryzyka. Banki mogą dokonywać jedynie wyboru między ryzykiem a stopą zwrotu i starać się maksymalizować dochód za cenę podjęcia ryzyka, które są w stanie przyjąć.

Zarządzanie aktywami i pasywami ma za zadanie odpowiedzieć na pytanie jaki poziom ryzyka finansowego jest akceptowany i jaka stopa zwrotu z kapitału jest akceptowana. Miernikiem ryzyka jest odchylenie standardowe, czyli średni rozrzut od wartości oczekiwanej jest miarą ryzyka jakiego należy się spodziewać, że nie uzyska się wartości oczekiwanej.

V(X) = √ D²X

Dochody osiągane przez bank muszą spełnić określone zadania:

• gwarantowanie stabilnej bazy kapitałowej banku, której zadaniem jest absorpcja strat,

• stabilny rozwój banku - na tym obszarze istnieją dwie możliwości alternatywne:

• stabilizacja - duże banki,

• agresywny rozwój - małe banki,

• wzrost udziału akcjonariuszy poprzez maksymalizację długoterminowej stopy zwrotu skorygowanej o czynnik ryzyka.

Bank osiąga zyski obracając pieniądzem stanowiącym dla niego towar. I jak każdy towar - pieniądz również podlega odwiecznemu prawu podaży i popytu, które to prawo wpływa na cenę pieniądza. Dla banku istotnym elementem jest wartość pieniądza w czasie określana w postaci odsetek. Odsetki są ceną pieniądza w czasie. Zatem widać, że istotnym elementem ryzyka finansowego jest element czasu.

Zarządzanie aktywami i pasywami banku klasyfikuje ryzyko w następujący sposób:

1. ryzyko kredytowe, zagrożenie spłaty kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach spowodowane trudnościami w realizacji umowy kredytowej. R= 8 %

2. ryzyko stóp procentowych, zaniepokojenie niedopasowania terminowego między zapadającymi aktywami(wierzytelnościami) a wymagalnymi pasywami (zobowiązaniami), które je finansują i niedopasowania stóp procentowych,

3. ryzyko płynności, polega na zagrożeniu utraty zdolności do bieżącego i terminowego regulowania zobowiązań banku,

4. ryzyko kursów walutowych, związane jest z wahaniem kursów walut względem waluty krajowej,

5. ryzyko operacyjne, polega na zagrożeniu, że koszty pozaodsetkowe przewyższą dochody pozaodsetkowe,

6. ryzyko otoczenia, zewnętrzne warunki

7. ryzyko adekwatności kapitałowej, polega na zaistnieniu ewentualności nieodpowiedniego wykorzystania kapitału,

Wszystkie ww. ryzyka wpływają na zagrożenie stabilizacji banku.

W zarządzaniu aktywami i pasywami banku wykorzystuje się instrumenty pochodne. Instrument pochodny (umowa lub kontrakt) to takie, których wartość bądź wysokość wypłat zależy od wartości innej będącej podstawą zmiennej . Podstawą tą mogą być towary, instrumenty finansowe lub indeksy. Mianowicie:

1. waluty - walutowe derywaty zabezpieczają przed ryzykiem zmian kursów walutowych, wyróżnia się :

1. kontrakty forward - obrót na zamkniętym rynku międzybankowym

2. kontrakty futures - obrót na giełdzie, np. WGT

3. opcje walutowe - obrót na GPW , WGT i na OTC

4. swapy walutowe.

2. procenty - instrumentami bazowymi są obligacje SP, bony skarbowe, depozyty bankowe, certyfikaty depozytowe, indeksy kursów obligacji, procentowe derywaty zabezpieczają przed ryzykiem zmian stóp procentowych, wyróżnia się :

1. kontrakty forward

2. kontrakty futures

3. opcje na stopę procentową.

3. akcje - derywatywy akcji zabezpieczają przed zmianami cen akcji, wyróżnia się :

1. opcje na akcje (nie ma w RP)

2. warranty ( w RP warranty BRE na WGPW)

Generalnie instrumenty pochodne są pozabilansowymi transakcjami zabezpieczającymi (transakcjami terminowymi) mającymi szerokie zastosowanie w zarządzaniu ryzykiem.

Transakcja terminowa to transakcja, której termin realizacji tzn. zakup lub sprzedaż odpowiednich aktywów) nastąpi w przyszłości, ale po cenie ustalonej z góry już w momencie zawarcia transakcji. Cechą tego typu transakcji jest więc znajomość przez kontrahentów ceny przedmiotu transakcji z dużym wyprzedzeniem. Operacje terminowe znalazły zastosowanie jako instrument zabezpieczenia się przed ryzykiem zmiany ceny aktywów, charakteryzujących się dużą wahliwością cen.

FORWARD - umowa między dwiema stronami, w której jedna ze stron zobowiązuje się zakupić aktywa określone w kontrakcie, po określonej cenie, w określonym momencie w przyszłości, a druga strona zobowiązuje się je sprzedać. Cena, określona indywidualnie między stronami kontraktu, nie może się zmieniać podczas jego trwania. Kontrakt forward wiąże się z pewnym ryzykiem dotyczącym niewykonania ich. Z tego względu transakcje forward są głównie domeną zamkniętego rynku międzybankowego.

Forward walutowy na rynku międzybankowym - wykorzystywany w zabezpieczaniu się przed:

• ryzykiem kursowym - w przypadku kiedy bank ma nierówną pozycję wymiany (pozycję długą lub krótką) wówczas istnieje ryzyko zmiany kursu walutowego, pozycja wymiany to jest zestawienie wszystkich aktywów i pasywów w danej walucie bez uwzględnienia terminów ich zapadalności (aktywa) i wymagalności (pasywa).

• ryzykiem płynności - w tym wypadku następuje wykorzystanie pozycji płynności, czyli zestawienia aktywów i pasywów z uwzględnieniem terminów wymagalności, czyli pozycja krótka niesie ze sobą ryzyko utraty płynności (wpływy<wypływy). Zabezpieczeniem pozycji krótkiej jest otwarcie pozycji długiej na forward walutowy na rynku międzybankowym.

Ważnym narzędziem kształtowania pozycji płynności bez naruszenia pozycji walutowej jest swap walutowy, czyli połączenie operacji natychmiastowej (spot) i operacji terminowej (forward) o „przeciwnych kierunkach”.

Forward stóp procentowych - wykorzystywany w zabezpieczaniu przed ryzykiem stóp procentowych - przy czym dotyczy to terminowych stóp procentowych, czyli stóp odsetkowych lokowanych lub pożyczanych dopiero w pewnym okresie w przyszłości. Na międzybankowym rynku pieniężnym kwotowane są kursy kupna - BID - oznaczające gotowość przyjęcia depozytów oraz kursy sprzedaży - OFFER - oznaczające gotowość udzielenia lokat. Offer > Bid . Bank wykorzystując ten instrument zabezpiecza się przed niekorzystną zmianą terminowych stóp procentowych.

FURURE - kontrakt zakupu lub sprzedaż wystandaryzowanej ilości towaru lub innych aktywów z dostawą w przyszłości, po cenie ustalonej podczas publicznej licytacji na parkiecie giełdy, z zachowaniem terminów i warunków wyznaczonych na rynku, na którym handel terminowy jest prowadzony.

Hedging ryzyka walutowego za pomocą futures - hedging jest grą o sumie zerowej - co uzyska się na rynku terminowym traci się na rynku kasowym. Zabezpieczenie zobowiązań (pasywów) w walucie obcej za pomocą futures polega na tym, że jeśli obawiamy się wzrostu kursu waluty obcej w stosunku do krajowej (przykładowo) to otwieramy długą pozycję na kontrakcie na tę walutę, czyli gramy na zwyżkę kursu. W ten sposób w przypadku wzrostu kursu zarobimy na kontrakcie, a stracimy na różnicach kursowych, i odwrotnie, w przypadku spadku kursu stracimy na kontrakcie, ale zyskamy na różnicach kursowych. Podsumowując, jeśli w dniu płatności kurs waluty obcej wzrośnie, to dzięki transakcji na rynku terminowym z nawiązką nadrabiamy stratę na rynku kasowym. Natomiast, jeśli kurs spadnie wówczas zysk z operacji kasowej pochłonięty zostanie przez stratę na rynku futeres.

OPCJE - wyróżnia się opcje zakupu i opcje sprzedaży. Opcja zakupu - daje jej posiadaczowi prawo do zakupu określonych aktywów (instrument bazowy) w określonej przyszłości, po określonej cenie (cena rozliczenia). Opcja sprzedaży - daje prawo jej posiadaczowi do sprzedaży określonych aktywów, w określonej przeszłości, po określonej cenie.

Inwestor może zajmować cztery pozycje na rynkach opcyjnych: długą pozycję w opcjach kupna, długą pozycję w opcjach sprzedaży, krótką pozycję w opcjach sprzedaży i krótką pozycję w opcjach sprzedaży. Nabywca opcji za prawo korzystania z niej płaci premię, którą utraci w momencie rezygnacji z wykonania opcji, do czego ma prawo w przypadku tego instrumentu. Natomiast jeśli nabywca wykorzysta prawa z opcji, wówczas płaci cenę bazową, ustaloną przy zawarciu umowy na podstawie bieżących notowań.

Wyróżnia się :

• opcje na akcje,

• opcje na waluty,

• opcje na stopę procentową.

Opcje na stopy procentowe i na waluty obce znajdują się w obrocie pozagiełdowym, to znaczy są przedmiotem transakcji pomiędzy dwiema instytucjami finansowymi lub pomiędzy instytucją finansową i klientem. Atrakcyjność opcji pozagiełdowych polega na tym, że ich daty wygaśnięcia i ceny wykonania nie muszą odpowiadać standardom określanym przez giełdy.

Mechanizm zabezpieczania ryzyka za pomocą opcji jest podobny jak w przypadku futures. Natomiast jedną z ważniejszych różnic jest to, że w przypadku futures nie ma możliwości wycofania się z zawartej transakcji oraz zawarcie futures kosztuje tylko prowizję Domu Maklerskiego. Natomiast nabywca opcji ma prawo z wycofania się z jej wykonania, ale ponosi wysokie koszty w postaci premii.

Wykorzystanie rynku kapitałowego w zarządzaniu aktywami i pasywami banku, to wykorzystanie transakcji na akcjach, obligacjach, świadectwach udziałowych i depozytowych, ADR, GDR, prawach poboru czy listach zastawnych. Zostały one omówione w pytaniu 4.

Pytanie 26. Charakterystyka banku na podstawie bilansu

Celem sprawozdań finansowych jest dostarczenie informacji o pozycji finansowej przedsiębiorstwa, jego dokonaniach i zmianach w pozycji finansowej, która jest użyteczna dla szerokiego grona odbiorców w podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Sprawozdania finansowe pomocne są m.in. w podejmowaniu decyzji związanych z zarządzaniem, podejmowaniu decyzji co do lokat kapitałowych, polityce kredytowej, ustalaniu zasad podziału zysku i polityce dywidend, polityce podatkowej, przygotowaniu i wykorzystaniu statystyk dochodu narodowego.

Bilans jest podstawowym sprawozdaniem finansowym jednostek gospodarczych. Dostarcza on informacji o sytuacji majątkowej i finansowej firmy. Sporządza się go na podstawie ewidencji księgowej. Ujmuje się w nim pozycje aktywów i pasywów w wysokości ich stanów na określony dzień, np. na koniec miesiąca, kwartału, roku.

Pasywa to źródła, z którego pochodzą środki, jakimi jednostka dysponuje, aktywa zaś to cele, na które środki te zostały przeznaczone.

Bilans banku różni się od bilansu przedsiębiorstwa strukturą aktywów i pasywów. Aktywa są uporządkowane według stopnia płynności, a więc możliwości spieniężenia. W pierwszej kolejności wykazywany jest majątek obrotowy, a następnie majątek trwały. Pasywa natomiast są uporządkowane według rosnącego stopnia wymagalności, to jest terminów spłaty. Po stronie pasywów wykazywane są najpierw kapitały obce, następnie kapitały własne długoterminowe i krótkoterminowe.

Charakterystyczną cechą banku jest relatywnie mały, zaledwie paroprocentowy udział środków własnych w łącznej sumie bilansowej oraz duży udział środków obcych.

Bilans, a zwłaszcza tendencje zmian w bilansie, są przedmiotem analizy. Bilans jest zestawieniem statycznym, element dynamiki w ocenie powstaje przez porównanie z okresem poprzednim. Analizę bilansu przez porównanie aktywów i pasywów za kolejny okres sprawozdawczy określa się jako analizę poziomą. Jej przedmiotem są wielkości absolutne, odchylenia, dynamika. Porównanie wielkości w pionie po ustaleniu struktury aktywów i pasywów, czyli udziałów, to analiza pionowa bilansu.

Analiza pozioma i pionowa bilansu jest analizą zmian w bezwzględnych i względnych wielkościach aktywów i pasywów. Jest analizą porównania wielkości i ich struktury. Pozwala ona na zaobserwowanie podstawowych faktów dotyczących rozwoju działalności banku, proporcji występujących między składnikami bilansu, a także na sformułowanie głównych pytań i hipotez do sprawdzenia w toku dalszych badań. Pozwala ona również w pewnych wypadkach na stwierdzenie wyraźnych nieprawidłowości. Jednakże analiza samego bilansu nie daje obrazu sytuacji banku. Z reguły wymaga ona uzupełnienia badaniem dochodów i kosztów, jakie przynoszą poszczególne pozycje aktywów i pasywów, a ponadto sięgania do informacji spoza ewidencji rachunkowej, np. dokonania przeglądu portfela kredytowego.

Analiza strukturalna bilansu jest oparta na porównaniu proporcji między poszczególnymi częściami i pozycjami bilansu. Nie daje ona jednak szerokiej podstawy do formułowania wyników. Analiza ta pozwala na stwierdzenie faktów bezsprzecznie niekorzystnych. Można na przykład stwierdzić, że wykazana została w aktywach bilansu niepokryta strata z poprzedniego okresu; można stwierdzić duży udział w sumie kredytów należności nie spłaconych w terminie (kredytów poniżej standardu, wątpliwych czy straconych); czy widoczny niedobór funduszy własnych, który przejawia się tym, że fundusze te nie pokrywają wartości majątku.

Podział pozycji bilansowych:

AKTYWA	PASYWA
I. Środki pieniężne i operacje z podmiotami finansowymi (bankami)
— środki pieniężne	— rachunki innych banków
— rezerwy obowiązkowe	— depozyty przyjęte od innych banków
— rachunki w bankach	— kredyt banku centralnego
— depozyty w bankach
— państwowe papiery wartościowe
II. Operacje z podmiotami niefinansowymi (klientelą)
— kredyty krótkoterminowe dla przedsiębiorstw	— rachunki a vista (w tym bieżące)
— kredyty średnio- i długoterminowe dla przedsiębiorstw	— lokaty terminowe dla przedsiębiorstw
— kredyty dla osób fizycznych	— bony oszczędnościowe
— papiery wartościowe przedsiębiorstw
III. Rozliczenia
— rozliczenia międzyokresowe	— rozliczenia międzyokresowe
— rozliczenia międzyoddziałowe i międzybankowe	— rozliczenia międzyoddziałowe i międzybankowe
— różni dłużnicy	— różni wierzyciele
IV. Majątek trwały i fundusze własne
— środki trwałe i wyposażenie	— fundusze własne
— inwestycje rozpoczęte	— rezerwy
— wartości niematerialne	— zysk nie rozliczony
— udziały, także w formie akcji
— pożyczki partycypacyjne

Rachunek zysków i strat jest integralną częścią sprawozdania finansowego, w którym ujmuje się:

• Przychody i koszty dotyczące działalności bankowej,

• Pozostałe przychody i koszty operacyjne,

• Odpisy na rezerwy i rozwiązanie rezerw,

• Zyski i straty nadzwyczajne,

• Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego.

W bankach rachunek zysków i strat należy analizować z punktu widzenia kształtowania się aktywów - generujących przychody; i z punktu widzenia kształtowania się pasywów - generujących koszty.

W rachunku zysków i strat, obok porównania wartości bezwzględnej, wyliczamy poszczególne źródła jego pochodzenia według rodzajów operacji. Istotne są trzy udziały: udział dochodów odsetkowych (przychody - koszty odsetek), udział dochodów pozaodsetkowych (prowizje + opłaty + pozostałe przychody +/- saldo strat i zysków +/- z pozycji wymiany), zysk netto w dochodach brutto.

Dane z bilansu i rachunku zysków i strat dają słabą orientację o sytuacji analizowanego banku. Pogłębiony obraz daje analiza wskaźnikowa. Jest ona przydatna szczególnie w porównaniach dynamicznych i ocenie banku na tle innych banków. Analiza wskaźnikowa to ocena relacji pomiędzy wielkościami. Analizy wskaźnikowej można dokonać jeżeli istnieje baza odniesienia taka jak wskaźniki osiągane przez inne banki w ubiegłym okresie czy w planie.

Wskaźniki przyjmowane do analizy banków można podzielić według różnych kryteriów. Jednym z nich jest klasyfikacja według charakteru:

• Stymulanty - czyli takie, których wyższa wartość świadczy o lepszej pracy banku np. wskaźnik rentowności,

• Destymulanty - czyli takie mierniki, których wyższa wartość stanowi o negatywnej ocenie banku np. udział kredytów zagrożonych,

• Dominanty - takie wskaźniki, które bank powinien osiągnąć lub które powinny być w określonych granicach. Wskaźniki osiągnięte poza tym normatywem są ocenione negatywnie np. współczynnik wypłacalności.

Stymulanty:

Współczynniki rentowności Rentowność jest miarą efektywności rozumianą jako nadwyżka przychodów nad kosztami. Budowa wskaźników rentowności opiera się na relacji określonej jako stopa zysku. Szczegółowe wskaźniki rentowności:
Wskaźnik rentowności brutto	Wskaźnik rentowności brutto jest syntetyczną miarą zyskowności ponoszonych nakładów, przedstawia relację zysku do kosztów.
Rentowność zaangażowanego kapitału
Wskaźnik zwrotu z kapitału
Dwa ostatnie wskaźniki są określane jako wskaźniki rentowności zainwestowanego kapitału, wskaźniki zwrotu lub zyskowności kapitału (ROI)
Zyskowność aktywów	Wskaźnik ten informuje, ile zysku przypada na złotówkę aktywów. Inaczej określany stopa zysku z aktywów (ROA).
Współczynnik zysku z kapitału	Współczynnik ten jest określany również jako stopa zysku z kapitału (ROE). Wartości poznawcze tego współczynnika to: [1] efektywność zainwestowanego kapitału informuje, ile zysku uzyskaliśmy na jednostce kapitału, [2] daje możliwość porównania uzyskiwanych dochodów z alternatywnymi metodami ulokowania kapitału w innych bankach, w tym również w postaci depozytów, [3] Pokazuje możliwość odtworzenia kapitału przez porównanie ze współczynnikiem inflacji.

Destymulanty:

Udział kredytów zagrożonych (poniżej standardu, wątpliwe, stracone - w kredytach ogółem)

Dominanty:

Wskaźniki płynności Kondycja banku zależy od posiadanej zdolności do regulowania należności i zobowiązań bieżących i przyszłych. W tym kontekście wypłacalność banku może być w uproszczeniu postrzegana jako płynność finansowa banku. Utrzymywanie płynności przez bank jest podstawowym jego obowiązkiem, z czego bezpośrednio wynika konieczność zapewnienia bezpieczeństwa depozytów i systemu bankowego. Płynność jest określana jako zdolność do terminowego czyli bezzwłocznego regulowania zobowiązań. Jest to niezbędny warunek funkcjonowania banku i warunek zachowania wiarygodności. W związku z tym niezbędne jest monitorowanie ryzyka utraty płynności przez system sprawozdawczości oraz wskaźniki NBP. Płynność liczy się dla określonego przedziału czasowego. Do oceny płynności banku wykorzystuje się między innymi:
Wskaźnik płynności szybkiej
Wskaźnik płynności bieżącej	Płynność obliczana przy pomocy tego wskaźnika uznawana jest za: dobrą, jeżeli wskaźnik ma wartość nie mniejszą niż 0,9 średnią, jeżeli wskaźnik kształtuje się między 0,7 - 0,9 złą, jeżeli wskaźnik ma wartość poniżej 0,7
Sytuacje, które mają decydujące znaczenie dla utraty płynności finansowej przez bank to: brak spłaty należnych wierzytelności w wymaganym terminie, nieoczekiwane wycofanie depozytów przed terminem, nieprzewidziane koszty poniesione przez bank. Dlatego też główne kierunki analizy powinny obejmować obszary tych zagrożeń
Wskaźnik wypłacalności lub adekwatności kapitałowej	Pojęcie płynności finansowej banków bywa utożsamiane z ich wypłacalnością, czyli zdolnością do spłaty bieżących zobowiązań. Jest ona mierzona współczynnikiem wypłacalności. Współczynnik wypłacalności jest stosunkiem kapitałów własnych netto banku do jego aktywów i zaangażowania pozabilansowego w zależności od wagi ryzyka:

Kapitały własne brutto obejmują:

• Kapitały podstawowe i rezerwy (fundusze własne podstawowe I kategorii),

• Fundusze własne II kategorii,

• Zasoby stałe III kategorii,

Kapitały własne netto ustala się następująco:

Kapitały własne brutto

— kwota brakujących rezerw celowych

— strata z poprzedniego okresu sprawozdawczego

— strata z bieżącego okresu sprawozdawczego

— udziały w podmiotach finansowych




= kapitały własne netto

Kapitały własne netto są odnoszone stosunkiem procentowym do tzw. aktywów i pozycji bilansowych ryzykownych. Aktywa ryzykowne są iloczynem kwot aktywów i stopy procentowej reprezentującej tzw. wagi ryzyka. Wysokość wagi ryzyka uzależniona jest od rodzaju operacji bankowych i kraju pochodzenia dłużnika.

Pytanie 27. Czynniki wpływające na rentowność banku

Rentowność jest miarą efektywności rozumianą jako nadwyżka przychodów nad kosztami.

Banki prowadzą gospodarkę finansową samodzielnie na podstawie planu finansowego. Nie znaczy to jednak, że mają one wyłączny wpływ na wysokość i rodzaje źródeł osiąganych przychodów, jak też na wielkość i strukturę ponoszonych kosztów, a w konsekwencji na uzyskiwany wynik finansowy oraz zasady jego podziału.

Wyniki finansowe banków kształtuje pośrednio lub bezpośrednio wiele różnorakich czynników zewnętrznych, niezależnych od banku. Należą do nich:

1. czynniki o charakterze makroekonomicznym, takie jak:

1. ogólny stan gospodarki krajowej,

2. stopa inflacji,

3. poziom dochodów społeczeństwa itp.

2. obowiązujący system obciążeń finansowych:

1. podatkowe - podatek dochodowy od osób prawnych,

2. niepodatkowe:

1. charakterze powszechnym (składki na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych),

2. właściwe tylko i wyłącznie dla banków (obowiązkowe rezerwy gromadzone w NBP oraz wpłaty na realizację funkcji BFG),

3. instrumenty polityki pieniężnej, stosowane przez Radę Polityki Pieniężnej:

4. pułapy kredytowe, ograniczających wielkość środków oddawanych przez banki do dyspozycji kredytobiorców,

5. obowiązek utrzymywania nieoprocentowanego depozytu w NBP od zagranicznych środków wykorzystanych przez banki (i krajowych przedsiębiorców).

6. Rada Polityki Pieniężnej ma możliwość zastosowania tych instrumentów w wyjątkowych sytuacjach zagrożenia realizacji polityki pieniężnej.

7. warunki funkcjonowania i stan rynku usług bankowych, kondycja i zachowania konkurentów, klientów.

Decydujący wpływ na osiągane wyniki banku mają też czynniki wewnętrzne. Można tu wymienić:

1. środki pieniężne tak własne jak i obce w wystarczającej wysokości i właściwie wykorzystane,

2. odpowiednia struktura organizacyjna,

3. organizacja wewnętrzna ułatwiająca zarządzanie środkami pieniężnymi, odpowiednie wyposażenie w systemy analityczne, sprawozdawcze, kontrolne, oraz system podejmowania i przekazywania decyzji,

4. wyposażenie techniczne dzięki któremu można wdrożyć a potem eksploatować ww. systemy techniczne,

5. odpowiednio wyszkolony i posiadający odpowiednie predyspozycje zespół pracowniczy.

Wszystkie te dziedziny wywierają istotny wpływ na sprawne funkcjonowanie banku, a w efekcie na jego efektywność.

Bank komercyjny realizując główny cel, czyli osiąganie i pomnażanie zysku ponosi ryzyko towarzyszące jego działalności. Do najważniejszych rodzajów ryzyka zaliczamy: ryzyko utraty płynności, ryzyko kredytowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko walutowe i dewizowe, ryzyko w obrocie papierami wartościowymi. Obok tych najczęściej występujących rodzajów ryzyka, banki narażone są też na ryzyko np.: popełnienia błędów przez pracowników, wadliwego działania systemu informatycznego itp.

Występowanie ma wpływ na pojawienie się strat operacyjnych, wymagających pokrycia. Pokrycia dokonuje się z funduszy własnych i rezerw. Fundusze własne bank może uzupełniać z osiągniętego zysku. Zakres działania banku i jego rentowność zależy więc też od wielkości funduszy. Prawidłowa wielkość funduszy w stosunku do wielkości aktywów oraz uzupełnianie funduszy ma wpływ na prawidłowość gospodarki środkami pieniężnymi. Suma wyników poszczególnych transakcji wpływa na ogólny wynik gospodarki środkami całego banku.

Do oceny rentowności używa się wskaźników rentowności. Ich budowa opiera się na relacji określonej jako stopa zysku:




Szczegółowe wskaźniki rentowności przedstawiają się następująco:

Wskaźnik rentowności brutto =


Zysk brutto to zysk przed opodatkowaniem.

Wskaźnik rentowności brutto jest syntetyczną miarą rentowności wyrażającą się osiąganiem nadwyżki ponad ponoszony koszt. Jest to wskaźnik uniwersalny, gdyż może być stosowany do każdego podmiotu gospodarczego. W przypadku banku współczynnik zawiera różne jakościowo koszty - koszty odsetkowe, koszty działania i inne. Koszty odsetkowe zależą głównie od otoczenia konkurencyjnego. Koszty działania mogą być minimalizowane przez bank. Często dokonuje się porównania tego wskaźnika ze średnią krajową lub w innych branżach.

Stopa zwrotu z aktywów ROA =


Wskaźnik ten określa się również jako stopę zysku z aktywów lub zyskowność aktywów. Informuje on o potencjale dochodowym banku czyli o efektywności aktywów.

Stopa zysku z kapitału ROE =


Wskaźnik ten informuje o efektywności zainwestowanego kapitału - jaki zysk przypadł na jednostkę kapitałową, a także o możliwościach alternatywnego ulokowania kapitału w innych bankach, w tym również w postaci depozytów, oraz o możliwości odtwarzania kapitału przez porównanie ze współczynnikiem inflacji.

Wskaźnik ten powinien być wyższy niż stopa inflacji. Niższy niż poziom inflacji oznacza dekapitalizację banku. Zwrot z kapitału powinien być bardziej atrakcyjny dla inwestora niż lokowanie w banku w postaci depozytów. W gospodarce rynkowej przyjmuje się, że wskaźnik 16-18 jest atrakcyjny w przypadku sektora bankowego (przy braku inflacji). Stopa zwrotu z kapitału preferuje banki o małym kapitale.

Wskaźnik poziomu kosztów =


Przedmiotem analizy rentowności jest również marża. Marżę odsetkową można rozpatrywać jako różnicę między przychodami i kosztami. Wielkość ta pozwala określić czy przychody odsetkowe pokrywają koszty odsetkowe. Marża odsetkowa powinna umożliwić pokrycie kosztów działania, podatku dochodowego oraz umożliwić uzyskanie przez akcjonariusza satysfakcjonującego zwrotu na kapitale (dywidendy). Można także ją rozpatrywać jako marżę procentową czyli relację:




Wskaźnik ten pozwala dokonać oceny polityki stóp procentowych banku na tle innych banków.

Rozpiętość odsetkową. Bliższa analiza tego wskaźnika pozwala określić jakie elementy po stronie aktywów i pasywów odchylają ten wskaźnik w porównaniu do innych okresów, banków, jak również w stosunku do marży procentowej. Marża odsetkowa powinna być stabilna przy określonej strukturze aktywów i pasywów banku. W przypadku zmian stóp procentowych zmiany powinny być równoległe po stronie aktywów i pasywów. Dążeniem jednak akcjonariuszy jest uzyskanie rosnącej stopy zwrotu na funduszach. W takim przypadku konieczny jest wzrost sumy bilansowej lub zmiana struktury aktywów i pasywów co może oznaczać zwiększenie ryzyka bankowego.

Dla banków notowanych na giełdzie lub prywatyzowanych, niezależnie od ROA i ROE wyliczane są wskaźniki:

Wskaźnik P/E =
, gdzie kurs to cena giełdowa lub emisyjna

Wskaźnik =
, gdzie wartość księgowa to aktywa - zobowiązania.

Wskaźnik =


Wskaźnik =


Stopa wypłaty dywidendy =


Banki, działając w warunkach gospodarki rynkowej, zmuszone zostały do zastosowania odpowiednich rozwiązań w zakresie organizacji i zarządzani, skorelowanych między innymi ze strategią finansową. Oznacza to np. takie kształtowanie strumieni pieniężnych, które prowadzi do poprawy rentowności banku i utrzymania płynności finansowej, ale także do zachowania osiągniętej pozycji rynkowej oraz możliwości ekspansji na nowe rynki.

Pytanie 28. Zewnętrzne uregulowania prawne określające funkcjonowanie banków

Pojęcie prawa bankowego nie należy do jednoznacznych, z reguły jednak rozumiane jest ono bardzo szeroko jako ogół przepisów prawnych dotyczących tworzenia i likwidacji banków, ich struktury organizacyjnej, i zasad funkcjonowania oraz sprawowanego nad nimi nadzoru.

Przez cały powojenny okres socjalistycznej państwowości polskie prawo bankowe należało do jednego z najbardziej zaniedbanych działów prawa pod względem regulacji ustawowej. System bankowy traktowany był jako integralne ogniwo socjalistycznego systemu finansowego, a prawo bankowe jako dział prawa finansowego.

Pierwsza powojenna regulacja ustawowa prawa bankowego nastąpiła dopiero w 1960 roku. Kolejne ustawy z dziedziny prawa bankowego pochodziły z 1975 r. oraz 1982 r. gruntowne zmiany polityczne i ekonomiczno-społeczne, jakie nastąpiły w roku 1989 wymagały generalnej reformy prawa bankowego. Zręby tegoż prawa stworzyły dwie ustawy z 1989 roku: Prawo bankowe, Ustawa o NBP.

Stanowiły one swego rodzaju zlepek starych i nowych rozwiązań, stąd też nie służyły konsekwentnej realizacji nowych zadań przez system bankowy. Obie ustawy znowelizowano w roku 1992 i w tejże postaci obowiązywały nieprzerwanie aż do końca 1997 r. Nowa regulacja weszła w życie ze znacznym opóźnieniem w stosunku do potrzeb, bo dopiero od 1 stycznia 1998 roku. Charakter, waga oraz rozległy zakres zmian, jakie wprowadziły trzy nowe ustawy oznaczają, że mamy do czynienia z istotną reformą regulacji prawnej sektora bankowego w Polsce.

Prawo bankowe coraz wyraźniej nabiera charakteru interdyscyplinarnego działu prawa, zawierającego elementy zarówno prywatnoprawne, jak i publicznoprawne, regulowane przepisami prawa cywilnego, handlowego, spółdzielczego, administracyjnego, finansowego, walutowego i dewizowego. Ten dwoisty charakter prawa bankowego uzasadnia potrzebę wyodrębnienia - wzorem doktryny zachodnioeuropejskiej - publicznego i prywatnego prawa bankowego.

Rozległy zakres i dwoistość prawa bankowego powoduje, iż katalog jego źródeł jest obszerny i obejmuje znaczną liczbę aktów prawnych, o różnej randze prawnej. Stanowią je:

• Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe,

• akty podstawowe o charakterze wykonawczym (rozporządzenia), wśród których dominują zarządzenia Prezesa NBP oraz uchwały i zarządzenia Komisji Nadzoru Bankowego.

W działalności banku ważne znaczenie mają także:

• statuty banków, zrównane co do swej mocy prawnej z ustawą,

• autonomiczne wewnętrzne normotwórstwo bankowe, występujące głównie w postaci regulaminów i ogólnych warunków zawierania umów bankowych,

ale są to już wewnętrzne uregulowania określające funkcjonowanie banków.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. poświęca systemowi bankowemu niewiele miejsca i uwagi, ograniczając się w głównej mierze do określenia statusu prawnego i zadań banku centralnego, jak też pozycji prawnej i kompetencji jego organów, to jest Prezesa NBP oraz Polityki Rady Pieniężnej.

Konstytucja dokonały zasadniczej, jakościowej zmiany w dotychczasowej pozycji NBP, nadając mu rangę konstytucyjnego, w pełni niezależnego centralnego banku państwa.

Ustawowe źródła prawa bankowego:

Trzon aktualnej regulacji prawnej systemu bankowego tworzy kilka ustaw, w tym trzy najistotniejsze, pochodzące z roku 1997. Są to:

1. ustawa Prawo bankowe,

2. ustawa o NBP,

3. ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych, określa zasady emisji, nabywania, wkupywania i zabezpieczenia listów zastawnych oraz zasady tworzenia, organizacji, działalności i nadzorowania banków hipotecznych. Banki hipoteczne tworzone będą wyłącznie w formie spółki akcyjnej. Do zasad tworzenia, organizacji i działania banków hipotecznych nie uregulowanych w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Prawa bankowego oraz Ustawy o NBP.

Obok nich należy wymienić wcześniejsze regulacje ustawowe, determinujące działalność banków, obejmujące:

1. ustawę o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków (3 lutego 1993 r.), stworzyła podstawy prawne przeciwdziałania problemom występującym w państwowej części sektora bankowego - poprzez przekazanie środków na powiększenie funduszy własnych banków państwowych oraz banków, w których SP posiada więcej niż 50% akcji lub udziałów, a także rozwiązanie problemów tzw. złych długów (zwłaszcza podmiotów państwowych).

2. ustawę o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ (24 czerwca 1994 r.), stworzyła ramy prawne dla funkcjonowania w sektorze banków spółdzielczych specjalnej struktury w postaci krajowej grupy banków spółdzielczych, na którą składają się: banki spółdzielcze, banki regionalne zrzeszające banki spółdzielcze oraz bank krajowy (którym stał się przekształcony w spółkę akcyjną Bank Gospodarki Żywnościowej) zrzeszający banki regionalne.

3. ustawę o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (14 grudnia 1994 r.), stanowiącą ważny element procesu przekształceń polskiego sektora bankowego. Fundusz ten został powołany do wykonywania dwojakiego rodzaju funkcji: pierwsza związana jest z realizacją powszechnego systemu gwarantowania depozytów, druga polega na udzielaniu bankom pomocy w sytuacji zagrożenia ich wypłacalności. Ustawa o BFG wprowadziła zasadę gwarancji na środki zgromadzone przez osoby fizyczne i prawne we wszystkich bankach działających w Polsce. Efektem wprowadzenia powszechnego systemu gwarantowania depozytów było istotne ograniczenie zakresu gwarancji Skarbu Państwa i ryzyka systemowego.

4. ustawę o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej (14 czerwca 1996 r.), stworzyła podstawy konsolidacji banków poprzez regulacje dotyczące grup bankowych oraz szczególnego trybu łączenia się banków. Ma ona ograniczony zakres podmiotowy, jako że odnosi się wyłącznie do banków należących w całości do Skarbu Państwa, banku państwowego lub NBP. Wprowadziła ona po raz pierwszy prawną możliwość tworzenia grupy bankowej jako konstrukcji holdingowej, służącej koncentracji kapitałowej banków.

5. ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (6 grudnia 1996 r.), wprowadzająca w miejsce kodeksowej regulacji bankowego zastawu rejestrowego odrębne unormowania, dotyczące funkcjonowania zastawu rejestrowego i rejestru zastawów. Zgodnie z tą ustawią zastaw rejestrowy może być ustanowiony w celu zabezpieczenia wierzytelności państwowych i samorządowych osób prawnych, krajowych i zagranicznych banków oraz krajowych podmiotów gospodarczych. Ustawa reguluje szczegółowe zasady zaspokojenia zastawnika i postępowania zabezpieczającego roszczenia m.in. banków.

Listę tę uzupełniają akty o charakterze ustrojowym:

• kodeks handlowy, gdyż jedną z form organizacji banków są spółki akcyjne. Ich celem jest przede wszystkim koncentracja kapitału i osiąganie zysków, toteż kapitał zakładowy spółek akcyjnych gromadzony jest w drodze sprzedaży akcji i z reguły obejmuje większą liczbę wspólników.

• kodeks cywilny, bank prowadzi i otwiera rachunki bankowe innych podmiotów na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.

• prawo spółdzielcze,

• ustawa o działalności gospodarczej,

• prawo dewizowe. Jest ono zbiorem uregulowań podlegających częstym zmianom. Ostatnia nowelizacja miała na celu wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego w stosunkach do walut obcych. Rzeczywistą przyczyną nowelizacji była konieczność zapewnienia bankom dewizowym niezbędnej płynności dewizowej, związanej z wprowadzeniem zasady dostępności walut obcych.

• prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi.

• Prawo wekslowe. Prawo to określa cechy weksla i zasady posługiwania się tym dokumentem rozliczeniowym. Polskie prawo wekslowe zapewnia wierzytelnościom wekslowym wysoki stopień bezpieczeństwa oraz ułatwia ich przenoszenie i realizację. W różnych krajach pojawiły się tendencje do ujednolicenia prawa wekslowego. Ukoronowaniem tych działań była konwencja genewska z 1930 roku w sprawie unifikacji prawa wesklowego.

• Prawo czekowe

Powyższa lista obejmuje tylko kluczowe regulacje, tworzące normatywne warunki działalności bankowej. Jednakże wiodącą rolę pełni Ustawa o NBP i Ustawa Prawo bankowe. Pierwsza ma podstawowe znaczenie dla banku centralnego, druga jest zaś regulacją najczęściej stosowaną przez banki komercyjne, a więc w pewnym sensie najważniejszą spośród wszystkich wymienionych wcześniej aktów prawnych.

Ustawa prawo bankowe obowiązująca do końca 1997 roku - stworzyła formalne podstawy przebudowy struktury bankowości i dostosowania jej do warunków gospodarki rynkowej. Nowe prawo bankowe wprowadziło dalsze zmiany w polskiej bankowości, przystosowując ją do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej.

Przepisy ogólne wprowadzają m.in. nową definicję banku jako osoby prawnej utworzonej zgodnie z przepisami ustaw, działającej na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. W dalszym ciągu szczególnej ochronie podlega możliwość posługiwania się wyrazami „bank” i „kasa” i reglamentuje się możliwość wykonywania czynności bankowych. Nowe prawo bankowe nie definiuje pojęcia czynności bankowych, jednak tworzy ich zamknięty katalog. Banki mogą też wykonywać inne wymienione w ustawie czynności, które uzyskują wówczas status czynności bankowych, jak też prowadzić inną działalność, ograniczoną normami o charakterze ostrożnościowym.

Nowym rozwiązaniem jest wprowadzenie przepisów dających ustawową podstawę do stosowania tzw. podpisu elektronicznego oraz ustanowienia obowiązku powołania kontroli wewnętrznej i określenie minimalnego zakresu jej działania.

Szczegółowo i restrykcyjnie uregulowano proces tworzenia i organizacji banków oraz ich oddziałów i przedstawicielstw, wdrażając tym samym w pełni stosowane standardy międzynarodowe. Banki mogą być tworzone jako banki państwowe, spółdzielcze lub banki w formie spółek akcyjnych. Minimalną wysokość kapitału założycielskiego w banku s.a. ustalona na 5 mln euro. Ustanowiono przy tym szereg wymagań odnoszących się do jego jakości, źródeł pochodzenia oraz sposobu wnoszenia, co ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa systemu bankowego.

Organem licencjonującym jest nowo utworzona Komisja Nadzoru Bankowego, przy czym w proces ten został włączony również Minister Finansów.

Ustawa zawiera szereg istotnych przepisów związanych z wykonywaniem przez banki czynności bankowych. Np. dopuszczono możliwość prowadzenia tzw. rachunku wspólnego, zlikwidowano możliwość prowadzenia rachunków anonimowych, do obliczania odsetek na rachunku przyjmuje się, że miesiąc liczy 30 dni, a rok 365 dni.

Wprowadzono dość istotne modyfikacje w odniesieniu do definicji gwarancji bankowych oraz uszczegółowiono normy ustalające obowiązki i uprawnienia stron, przy jednoczesnym wprowadzeniu podstawowych przepisów odnoszących się do akredytyw bankowych. Wprowadzono rozbudowaną regulację dotyczącą emisji bankowych papierów wartościowych.

Zasadniczej zmianie uległa regulacja dotycząca tajemnicy bankowej. Jej zakres został rozciągnięty w zasadzie na wszystkie wiadomości dotyczące czynności bankowych oraz osób związanych z wykonywaniem tych czynności. Banki zostały zobowiązane do przeciwdziałania możliwościom wykorzystywania ich działalności do „prania brudnych pieniędzy”. Rozciągnięto możliwość tworzenia bankowych grup kapitałowych na wszystkie banki działające w formie spółki akcyjnej.

Przepisy dotyczące funduszy własnych i gospodarki finansowej banków zawierają szereg postanowień odnoszących się do norm ostrożnościowych, oraz podkreślają samodzielność i niezależność banków, będących instytucjami zaufania publicznego, jako jednostki prowadzące szczególny rodzaj działalności gospodarczej. Wyrażono tam wprost zasadę, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego banki są obowiązane posiadać fundusze własne dostosowane do rozmiaru prowadzonej działalności.

Bardzo istotne zmiany wprowadzone zostały w organizacji nadzoru bankowego. Przed nadzorem bankowym polski ustawodawca postawił dwa główne cele do realizacji: zapewnienie bezpieczeństwa środków pieniężnych gromadzonych na rachunkach bankowych oraz zapewnienie legalności działalności banków.

Organem sprawującym nadzór nad bankami krajowymi oraz oddziałami i przedstawicielstwami banków zagranicznych jest obecnie organ kolegialny w postaci Komisji Nadzoru Bankowego. Spełnia ona funkcje nadzorcze, stanowiące, kontrolne, jak i opiniujące. I tak Komisja określa zasady bezpiecznego działania banków w postaci wydawanych, tzw. norm ostrożnościowych, nadzoruje ich przestrzeganie przez banki, dokonuje okresowych ocen stanu ekonomicznego banków, a także opiniuje zasady organizacji nadzoru bankowego. Te różnorodne funkcje realizuje Komisja za pomocą organu wykonawczego jakim jest Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego jako jednostka organizacyjnie wydzielona NBP. Znacznie został poszerzony katalog środków nadzoru, które mogą być stosowane względem poszczególnych banków.

Szczególną sferą działań nadzoru bankowego są procedury naprawczo-likwidacyjne stosowane wobec banków zagrożonych i tych, które nie mogą sobie poradzić w warunkach konkurencji. Upoważniono Komisję Nadzoru Bankowego do podjęcia decyzji w sprawie przejęcia banku albo wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie jego upadłości, jeżeli według bilansu aktywa banku nie wystarczają na zaspokojenie jego zobowiązań, przy czym w takiej sytuacji zawsze następuje zawieszenie działalności banku. Wyjaśniono sytuację prawną zarządu komisarycznego i osób wchodzących w jego skład, a także wprowadzono szczegółowe przepisy regulujące postępowanie w przypadku upadłości banku.

Ustawa zawiera szczegółowe uregulowania dotyczące odpowiedzialności cywilnej i karnej. W ustawie można wyodrębnić normy ostrożnościowe, czyli ustalone liczbowo limity mające na celu ograniczenie ryzyka bankowego, które muszą być przestrzegane przez każdy bank. Podstawą wyliczania norm ostrożnościowych, tak jak dotychczas są fundusze własne.

Wprowadzone zostały jednak istotne zmiany w zasadach ustalania tych funduszy. Zostały one podzielone na dwie kategorie: fundusze podstawowe i fundusze uzupełniające. Fundusze podstawowe mają charakter stały - tworzą je kapitały wymienione w ustawie. Fundusze uzupełniające tworzą kapitały zaliczone do tej kategorii za zgodą Komisji Nadzoru Bankowego według reguł określonych w ustawie. Norma koncentracji kredytów i innych wierzytelności została w sposób istotny zmieniona. Suma udzielonych kredytów, pożyczek pieniężnych, nabytych obligacji i innych niż akcje papierów wartościowych, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych, poręczeń i akredytyw oraz innych wierzytelności banku w stosunku do jednego podmiotu lub podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie ponoszących wspólnie ryzyko gospodarcze nie może przekroczyć 25% funduszy własnych banku.

Nowym rozwiązaniem jest postanowienie, że suma wszystkich wierzytelności banku przewyższających 10% jego funduszy własnych nie może przekroczyć 800% tych funduszy, z wyłączeniem z tych limitów pewnych wierzytelności z uwagi na status wierzyciela (Skarb Państwa lub NBP, międzynarodowa instytucja finansowa, rządy lub banki centralne państw członków OECD) lub sposób zabezpieczenia wierzytelności. Wprowadzono także obowiązek ustalania przez banki indywidualnych limitów koncentracji wierzytelności uwzględniających specyfikę sektora gospodarczego i regionu gospodarczego,

Nową wysokość limitu maksymalnego zaangażowania kapitałowego banku w stosunku do jednego podmiotu, określono na poziomie 15% funduszów własnych banku, a limit łącznego zaangażowania banku w innych podmiotach, ustalono jako równowartość 60% jego funduszy własnych. Współczynnik wypłacalności - jego podstawowa konstrukcja odpowiada unormowaniom zarządzenia Prezesa NBP. Prawo bankowe zobowiązuje każdy bank do utrzymywania sumy funduszy własnych na takim poziomie, aby wynosiła ona nie mniej niż 8% aktywów i zobowiązań pozabilansowych banku ważonych ryzykiem. Bank rozpoczynający działalność operacyjną będzie obowiązany utrzymywać współczynnik wypłacalności na poziomie nie niższym niż 15% przez pierwsze 12 miesięcy działalności, a przez następne 12 na poziomie nie niższym niż 12%.

Aktualne prawo bankowe formułuje wobec banków sześć podstawowych obowiązków:

1. Obowiązek utrzymywania płynności płatniczej,

2. Obowiązek zachowania szczególnej staranności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa powierzonych bankowi środków pieniężnych,

3. Obowiązek zachowania tajemnicy bankowej,

4. Obowiązek przeciwdziałania wykorzystywaniu działalności banku dla prania pieniędzy,

5. Obowiązek równego traktowania przez bank wszystkich kontrahentów,

6. Obowiązek publicznego ogłaszania stosowanych przez bank stawek oprocentowania depozytów, kredytów i pożyczek pieniężnych, stawek prowizji i wysokości opłat pobieranych za usługi bankowe.

Pytanie 29. Metody restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw przez banki

Proces transformacji ustrojowej i nowe warunki ekonomiczne: uwolnienie cen, urealnienie ceny kredytu, względne otwarcie rynku wewnętrznego dla eksporterów, a przy tym duża niestabilność otoczenia w jakiej przyszło działać przedsiębiorstwom, spowodowały załamanie sytuacji gospodarczej wielu przedsiębiorstw, które często zamiast racjonalizować swoją działalność w celu zwiększenia konkurencyjności odpowiedziały zwiększeniem cen i w przypadku, gdy traciły płynność - zaciąganiem nowych kredytów lub zawieszaniem spłaty należności wobec banków lub dostawców.

Same banki dalekie również były od stosowania przyjętych norm dotyczących analizy ryzyka kredytowego i późniejszej ścisłej kontroli sytuacji finansowej przedsiębiorstw, co również przyczyniło się do zwiększenia skali zjawiska „złych długów”.

Analiza należności banków od przedsiębiorstw z tytułu udzielonych kredytów, naliczonych odsetek, gwarancji i innych tytułów wykazała, że znaczna ich część jest wątpliwa lub nieosiągalna. Dotyczyło to przede wszystkim banków i przedsiębiorstw państwowych.

W związku z tym skonstruowano program restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków. Przesłankami jego stworzenia były:

• rosnący (przynajmniej do końca 1991 r.) udział złych długów w portfelach kredytowych banków komercyjnych,

• niedostateczne zabezpieczenie tych banków przed ewentualnymi stratami związanymi ze złymi długami, spowodowane niewystarczającą wielkością rezerw celowych na złe kredyty oraz niedostateczną bazą kapitałową banków,

• nierealistyczne podejście banków do zagrożonych kredytobiorców, przejawiające się w braku elastycznych i zróżnicowanych form działania w stosunku do poszczególnych, znajdujących się w trudnej sytuacji przedsiębiorstw.

Program restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków stanowi próbę kompleksowego rozwiązania problemu tzw. „złych długów” bankowych, ze szczególnym naciskiem na ostateczne rozstrzygnięcie sytuacji wielkich przedsiębiorstw przemysłowych, które znalazły się w portfelach kredytowych banków jako dziedzictwo poprzedniego systemu gospodarczego.

Podstawę prawną programu stanowi Ustawa z 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw, wraz z aktami wykonawczymi.

Ustawa reguluje:

Bankowe postępowanie ugodowe,

• Publiczną sprzedaż wierzytelności bankowych,

• Nabywanie akcji jednoosobowych spółek Skarbu Państwa za wierzytelności,

• Przekazywanie środków na powiększenie funduszy własnych banków państwowych oraz banków, w których Skarb Państwa posiada więcej niż 50% udziałów.

Generalnie istnieją dwa podejścia do problemu bankowych „złych długów”:

1. Podejście scentralizowane, które zakłada, że instytucja rządowa lub para-rządowa zajmuje się kompleksowo problemem, przejmując „złe długi” z banku,

2. Podejście zdecentralizowane, zakładające aktywne działanie banków, które same muszą zająć się oczyszczeniem swoich portfeli kredytowych.

W programie restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków przyjęto to ostatnie podejście. Główny ciężar realizacji programu restrukturyzacji finansowej spoczywa na bankach. Banki mają spełniać rolę pośrednika pomiędzy pomocą państwa a przedsiębiorstwami oraz gwaranta tego, że wybrane przez nie przedsiębiorstwa, w wyniku kombinacji działań zmniejszających zadłużenie i procesów restrukturyzacyjnych będą w stanie samodzielnie działać w warunkach gospodarki konkurencyjnej.

Udział Państwa ograniczał się do działań w dwóch płaszczyznach: po pierwsze - wzmocnienie kapitałów banków zaangażowanych w restrukturyzację, w taki sposób, aby koszty owej restrukturyzacji nie zachwiały zbytnio ich pozycji finansowej, prowadząc tym samym do obniżenia zaufania do całości polskiego systemu bankowego, po drugie - uczestnictwo w restrukturyzacji finansowej dłużników bankowych na takich samych zasadach jak inni wierzyciele.

Podstawowe cele programu można podzielić na trzy grupy. Wsparcie przedsiębiorstw, które przechodzą przejściowe trudności, jednak w długim okresie są w ocenie wierzycieli (a więc przede wszystkim banków) zdolne do efektywnego działania w warunkach gospodarki rynkowej. Dla takich przedsiębiorstw ustawa wprowadza procedurę bankowego postępowania ugodowego. Jest to postępowanie pozasądowe, którego celem jest doprowadzenie do ugody między dłużnikiem (kredytobiorcą) a wszystkimi wierzycielami, w tym z bankiem. Bank może wszcząć bankowe postępowanie ugodowe wyłączenie pod warunkiem, że dłużnik jest przedsiębiorstwem państwowym lub jednoosobową spółką Skarbu Państwa lub spółką z większościowym udziałem Skarbu Państwa i państwowych podmiotów gospodarczych, oraz że wierzytelności banku wobec dłużnika stanowią co najmniej 10% ogólnej kwoty zobowiązań dłużnika, przy czym wartość wierzytelności banku jest nie mniejsza niż 1 mld zł, lub wierzytelności banku stanowią nie mniej niż 20% ogólnej kwoty zobowiązań dłużnika.

Wyeliminowanie przedsiębiorstw, nie mających w ocenie jego wierzycieli, szans na samodzielne działanie, gwarantujące odpowiedni poziom zysku. Eliminacja tych podmiotów odbywać się będzie poprzez stosowanie również dotychczas procedury upadłościowe i likwidacyjne. „Oczyszczanie” portfeli kredytowych banków, przewidzianych w dalszej perspektywie do prywatyzacji. Poprawa jakości ich aktywów powinna zachęcić potencjalnych inwestorów do nabywania ich akcji, co z kolei będzie źródłem znacznych dochodów budżetu państwa. Możliwość oczyszczenia portfeli kredytowych z niespłaconych wierzytelności daje bankom publiczna sprzedaż długów bankowych. Dotyczy to tych przedsiębiorstw, których skuteczna restrukturyzacja jest mało prawdopodobna, zaś w ocenie banku możliwość zaspokojenia jego wierzytelności w wyniku upadłości lub likwidacji przyniosłaby mniejsze efekty niż sprzedaż długu. Wprowadzenie nowych rozwiązań z zakresu sprzedaży wierzytelności miało umożliwić stworzenie szerokiego rynku wierzytelności dostępnego tak dla przedsiębiorstw, jak i banków oraz zewnętrznych inwestorów. Otwiera to przed wieloma przedsiębiorstwami państwowymi uproszczoną, w stosunku do dotychczasowych regulacji, ścieżkę prywatyzacji- poprzez zamianę wierzytelności na udziały, czego pierwszym etapem może być zakup długu przez potencjalnego inwestora.

Ustawa dopuszcza trzy formy sprzedaży wierzytelności przez bank:

• w drodze przetargu,

• na podstawie publicznej oferty,

• w wyniku rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia.

Nie obowiązuje przy tym przestrzeganie tajemnicy obrotów i stanu rachunków bankowych w zakresie wierzytelności oferowanych do sprzedaży. Publiczna sprzedaż wierzytelności bankowych odbywa się bez określenia ceny minimalnej oraz bez potrzeby uzyskania zgody dłużnika. Wierzyciele posiadający łącznie co najmniej 30% sumy wymagalnych wierzytelności wobec przedsiębiorstwa państwowego lub jednoosobowej spółki Skarbu Państwa mogą wnosić (jeśli ich roszczenia nie zostaną zaspokojone w określonym terminie) o zamianę wierzytelności na akcje tych jednostek. Warunkiem takiej zamiany jest powstanie zobowiązania dłużnika przed dniem 30 czerwca 1992 roku. Przyjęte rozwiązania powinny przyczynić się do ożywienia obrotu wierzytelnościami i rozładowania zatorów płatniczych między przedsiębiorstwami.

Banki biorące udział w programie zostały zasilone przez Skarb Państwa w środki w postaci obligacji, które posłużyły do utworzenia odpowiednich rezerw, oraz do zwiększenia kapitału własnego tak, aby po dokapitalizowaniu z jednej strony spełniały ustalone normy dotyczące współczynnika wypłacalności, a jednocześnie posiadały solidne podstawy finansowe do zaangażowania się we współpracę ze „złymi dłużnikami”.

Od umiejętności i sprawności banku w tym procesie zależy jego przyszłość. Banki będą w ten sposób zmuszone do aktywnego działania wobec złych dłużników. Głównym kryterium w wyborze działań ma być kalkulacja ekonomiczna, zawierająca porównanie poniesionych i przewidywanych strat lub zysków po wyborze określonego działania. Bank powinien dokonać klasyfikacji dzieląc złych dłużników na dwie grupy:

• przedsiębiorstwa, które mają szansę funkcjonować w gospodarce rynkowej,

• przedsiębiorstwa, które szans takich w jego ocenie nie mają.

Wobec pierwszej grupy przedsiębiorstw bank powinien dążyć do stosowania działań, które pozwolą przedsiębiorstwu przeprowadzić zmiany w określonych sferach jego działalności, gwarantujących trwałe przezwyciężenie kryzysu finansowego (np. zmiana asortymentu, technologii, sprzedaż niepotrzebnych maszyn lub nieruchomości itd.). Może odbywać się to np. poprzez redukcję części długu - wraz z innymi wierzycielami, zamianę długu na udziały oraz w wielu przypadkach także poprzez dostarczenie lub ułatwienie w otrzymaniu przez dłużnika nowych środków, koniecznych do uruchomienia wspomnianych procesów dostosowawczych. Należy przy tym zauważyć, iż od strony formalnej inicjatywa w zakresie działań restrukturyzacyjnych leży po stronie dłużnika, zadaniem banków jest jedynie aktywne wspieranie zachodzących w przedsiębiorstwach procesów.

Wobec drugiej grupy przedsiębiorstw banki mają dążyć do odzyskania jak największej części swoich należności wszczynając postępowania upadłościowe, zgłaszając wnioski o likwidację lub dokonując sprzedaży złych długów. Każde z powyższych działań zakłada pewną stratę, niewiadoma jest jedynie jej wielkość. Świadomość tego powinna być dodatkowym bodźcem do dokładnego przyjrzenia się przedsiębiorstwu i wnikliwej oceny przedstawionego przez niego programu uzdrowienia (restrukturyzacji).

Finansowa kondycja banku zależy od realnej wartości jego aktywów, a zwłaszcza udzielonych kredytów. W związku z tym niezbędna dla restrukturyzacji finansowej banków jest analiza portfela kredytowego i innych należności poszczególnych banków pod kątem ryzyka. Wymogiem nadzoru bankowego jest przeprowadzanie analizy portfela kredytowego a także tworzenie rezerw na należności obciążone ryzykiem, w podziale na następujące kategorie:

• należności normalne, wobec których nie pojawiły się poważniejsze nieprawidłowości w spłatach kapitału i odsetek, a sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników nie budzi szczególnych obaw,

• należności poniżej standardu, opóźnienie w spłacie wynosi 1 - 3 miesięcy, oraz należności od dłużników, których sytuacja ekonomiczno-finansowa ulega systematycznemu pogorszeniu, rezerwa celowa - 20% należności

• należności wątpliwe, opóźnienie w spłacie 3 - 6 miesięcy oraz należności od dłużników, u których ponoszone straty naruszają fundusz statutowy, kapitał akcyjny lub fundusz udziałowy, rezerwa celowa - 50%

• należności stracone, opóźnienie w spłacie powyżej 6 miesięcy, oraz należności od dłużników, których sytuacja ekonomiczno-finansowa pogorszyła się w ocenie banku w sposób uniemożliwiający spłacenie długu, oraz należności od dłużników postawionych w stan upadłości bądź likwidacji oraz od dłużników przeciwko którym bank wystąpił na drogę sądową, rezerwa celowa - 100% należności.

Pytanie 30. Elementy strategii marketingowej banku

Marketing bankowy polega na opracowanie i wcielanie w życie całościowej strategii działań bankowych, mających na celu stworzenie odpowiedniego obrazu banku, zapewnienie bankowi zaufania, pozyskanie klientów.

Podejmowane w banku działania marketingowe zmierzają do możliwie najkorzystniejszego sposobu realizacji celów strategicznych. Określenie celów strategicznych jest zadaniem planu strategicznego, ale wskazanie jak to zrobić jest w dużej mierze sprawą działań marketingowych. Można więc powiedzieć, że celem marketingu jest rozpoznanie zmian zachodzących na rynku, przewidywanie działań konkurencji oraz poznanie potrzeb i pragnień klientów, po to aby z kolei efektywnie przygotować ofertę usług, ich promocję, sprzedaż, a w rezultacie osiągnąć cel strategiczny.

Pierwszym elementem działań marketingowych powinna być analiza otoczenia banku obejmująca sferę zagadnień:

Ekonomicznych,

Politycznych,

Prawnych,

Socjalnych.

Bank musi śledzić rozwój gospodarki, rozwój poszczególnych branż, wzrost zamożności gospodarstw domowych oraz zbierać informacje dotyczące prognoz m.in. zmiany PKB, inflacji, stóp %. Nie można też pomijać spraw z zakresu sfery politycznej np. skłonność sił politycznych do otwarcia rynku dla instytucji zagranicznych, czy też sfery prawnej, dotyczących uchwalanych przepisów mniej lub bardziej korzystnych z punktu widzenia banku.

Drugim czynnikiem bardzo istotnym dla podejmowanych przez bank działań marketingowych jest ocena aktywności instytucji konkurencyjnych. Bank musi śledzić poczynania innych banków, starać się rozpoznać ich strategię, obserwować wybraną przez nich docelową grupę klientów, ofertę produktową, rozwój kanałów dystrybucji, ich politykę cenową, promocyjną i formy sprzedaży. Miernikiem skuteczności własnej działalności marketingowej i sprzedaży produktów jest udział w rynku. Informacja taka dotycząca konkurencji jest wskaźnikiem atrakcyjności innych banków. Bank musi więc prowadzić analizę własnych usług w porównaniu do usług innych banków, gromadzić opinie na ten temat ze strony klientów i ekspertów i konfrontować je ze zmianami udziału banku w sprzedaży poszczególnych produktów. Dane takie banki pozyskują bądź własnymi siłami, bądź korzystając z usług firm zajmujących się profesjonalnie takimi badaniami.

Trzecim elementem niezbędnym dla działań marketingowych jest baza informacji o klientach banku, która powinna też umożliwić identyfikację klientów korzystających z wielu różnych usług bankowych. Banki powinny gromadzić informacje różnego rodzaju. Potrzebne są one m.in. do segmentacji, czyli określenia jednorodnych grup klientów, zainteresowanych korzystaniem z podobnych usług finansowych. Grupy takie można zidentyfikować na podstawie cech takich jak np.:

Wiek,

Wykształcenie,

Wielkość obrotów firmy,

Prowadzona działalność gospodarcza itp.

Znając potrzeby poszczególnych segmentów i charakterystykę poszczególnych produktów, bank może przygotować dla każdej grupy propozycję dostosowanego do jej potrzeb pakietu usług.

Następnym etapem jest analiza i ocena silnych i słabych stron banku, prawidłowości polityki asortymentowej i cenowej, jakości i opłacalności świadczonych usług. Na podstawie uzyskanych wyników można przystąpić do programowania działań, wykorzystując atuty banku oraz posiłkując się regułą „ 7P ” marketingu mix. Reguła ta podaje siedem czynników istotnych dla planu działań marketingowych:

Przygotowanie dla każdego segmentu odpowiedniego pakietu produktów,

Zaproponowanie odpowiedniej ceny świadczenia usług,

Zaoferowanie różnych kanałów dystrybucji,

Przygotowanie kampanii promocyjnej do grupy klientów dla której bank kieruje ofertę,

Przygotowanie odpowiednio przeszkolonych pracowników,

Opracowanie procedur świadczenia usług przyjaznych dla tej grupy klientów,

Zaproponowanie wszystkiego co jest związane ze świadczeniem takich usług.

Przygotowując plan działalności marketingowej niezbędne jest ustalenie orientacyjnych kosztów i korzyści planowanych przedsięwzięć.

Weryfikacją trafności i realności tak przygotowanego programu działań marketingowych będzie wartość sprzedanych usług, praca wykonywana przez pracowników bezpośredniej obsługi klienta.

Ostatnim etapem jest więc realizacja planu, a następnie analiza i ocena osiągniętych wyników w porównaniu z założeniami planu.

Nowoczesny marketing, to zmiana sposobu myślenia, reagowania, zarządzania ludźmi i pojmowania roli pracownika w organizacji. Podstawowym kluczem do sukcesu działań marketingowych jest zrozumienie faktu, że spełniając jego dobrze rozpoznane potrzeby i oczekiwania, tworząc program lojalnego i usatysfakcjonowanego klienta - stworzy się podstawy przetrwania i rozwoju instytucji, sukcesu ekonomicznego na wysoce konkurencyjnym rynku usług finansowych.

Założenia marketingu bankowego wynikają ze specyfiki samego produktu bankowego. Zatem marketing bankowy, który zaliczany jest do marketingu usług, uwzględniać musi następujące cechy produktu:

Niematerialność - nie można usług dotknąć, zobaczyć, powąchać, materialny może być jedynie ich materialny efekt, np. wydanie pieniędzy w kasie; usługodawca będzie wobec tego poszukiwał innych materialnych dowodów na to, że usługa, z której chce skorzystać będzie wysokiej jakości, a zadaniem usługodawcy jest dostarczenie tych dowodów,

Niepodzielność - związana jest z tym, że moment, w którym usługa powstaje jest jednoczesny z czasem jej konsumpcji,

Różnorodność - zapewnienie standaryzacji usług jest o wiele trudniejsze niż standaryzacji produktu materialnego,

Nietrwałość - usługi nie mogą być przechowywane, tak jak np. towary konsumpcyjne, które mogą być produkowane na zapas i sprzedawane wtedy, gdy popyt na nie wzrośnie; w przypadku usług dostosowanie podaży usługi do aktualnego popytu występującego na rynku jest trudniejsze.

Ta specyfika usługi jako przedmiotu marketingu powoduje, że określenie strategii marketingowej wymaga zastosowania tzw. mieszanki marketingowej (marketingu mix), określanej mianem 7P:

Product - produkt,

Price - cena,

Place - miejsce,

Promotion - promocja,

Participants - uczestnicy,

Physical evidence - dowód usługi,

Process - procedury.

Marketing mix jest terminem używanym do opisu różnych „wymiernych” decyzji dotyczących produktu (usługi), dystrybucji, promocji i cen.

Decyzje te oddziałują na siebie wzajemnie i tworzą wspólną „mieszankę” np. decyzje dotyczące cen wpływają i określają decyzje dotyczące promocji. Stąd decyzje te muszą podlegać stałej ocenie i analizie jeśli chcemy odnieść sukces w całościowym programie marketingowym.

Tak rozumiany marketing bankowy pozwala uzyskać jego cel, którym jest taka sprzedaż usług, która zaspokajając finansowe oczekiwania i potrzeby klienta przynosi zysk instytucji.

1

---