308. Problem holocaustu w literaturze polskiej - na wybranych przykładach.
Holocaust - termin określający zagładę Żydów w okresie II wojny światowej. Zniszczenie ludności żydowskiej stanowiło jeden z głównych punktów programu partii hitlerowskiej. W wyniku holocaustu zginęło ponad 5 mln Żydów. Literatura współczesna bogata jest w utwory traktujące o holocauście. Pisarze, którzy przeżyli wojnę i widzieli jej skutki, często wracają w swej twórczości do tych tragicznych wydarzeń. Zagłada Żydów, ich cierpienia i poświęcenie są tematami wielu dramatycznych reportaży i opowiadań. Do najbardziej znanych utworów o holocauście należą: "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego i "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall. Zbiór opowiadań Zofii Nałkowskiej "Medaliony" mia¨ ukazał ogrom zbrodni hitlerowskich i jednocześnie oddał hołd milionom ofiar faszyzmu. Każde opowiadanie to inny fragment rzeczywistości, inna postać, inne przeżycia i cierpienia. Opowiadania Nałkowskiej tworzą fragmentaryczne, składający się z ułamków zdarzeń rejestr zbrodni hitlerowskich. Jest on jednak dość szeroki i różnorodny, obejmuje cierpienia ludzi w różnych obozach i miejscach zagłady, przedstawia ofiary, a także katów. Ukazuje wiele wstrząsających faktów oraz trwałe zmiany wywołane przez faszyzm w psychice ludzkiej. "Kobieta cmentarna" to opis getta żydowskiego w Warszawie w czasie jego likwidacji. Dramat mordowanych rozgrywa się za murem, słychać krzyki i płacz, widać pożary i wyrzucane z okien na bruk dzieci. Ludzie z tej strony muru nie mogą spać, jeść, przeżywają rozterki moralne z powodu swej bezsilności. Próbują zrozumieć, wytłumaczyć sobie, są podatni na propagandę niemiecką, bo wtedy łatwiej im żyć. W opowiadaniu "Dwojra Zielona" zaskakuje nas postawa młodej Żydówki, która znalazła w sobie dość siły, by przetrwać niesamowite wprost okropności. Straciła męża, przed wywózką do obozu ukrywała się na strychu. Gdy Niemcy urządzili sobie strzelaninę w Sylwestra, straciła oko. Ze szpitala trafiła do obozu w Majdanku, potem pracowała w fabryce amunicji. Prawie ślepa, bo na jedynym oku zrobił się jej wrzód, pracowała, bo bała się selekcji Jak wyznaje, przetrwała to wszystko, bo pragnęła przekazać innym ludziom wieść o okrucieństwie okupantów. Najbardziej wstrząsającą sceną jest scena z opowiadania "Dorośli i dzieci w Oświęcimiu", gdzie dzieci bawiły się w palenie Żydów, jedyną zabawę jaką znały. Dzieci zmuszone do ciłgłego przyglądania się nieludzkim okrucieństwom zatraciły zdolność rozróżniania dobra i zła. Obóz okaleczył ich psychikę. Tadeusz Borowski w "Opowiadaniach" pokazuje prawdę o życiu obozowym, nie upiększa swoich doświadczeń. Z wielką pasją odsłania mechanizm zbrodni. Ukazuje ludzi spodlonych strachem, zapominających o swojej człowieczej godności z lęku przed torturami i śmiercią. W opowiadaniu "Proszę państwa do gazu" autor w sposób obrazowy przedstawił wpływ niemieckiego terroru na psychikę zarówno Polaków, którzy rozładowywali transporty, jak i Żydów, którzy tymi transportami przyjeżdżali. Pijani więźniowie rozładowujący wagony obchodzili się z więźniami często brutalniej niż zrobiliby to esesmani stojący dookoła placu rozładunkowego na bocznicy. Postawa Żydów była różna. Od dobrowolnego skazywania się na śmierć, aż po wypieranie się własnych dzieci przez matki, które chciały za wszelką cenę żyć, a nie iść z dziećmi do gazu. Większość Żydów do końca nie wierzyła w to, że jadą na śmierć i wiozła ze sobą swój najcenniejszy dobytek, który bogacił III Rzeszę i pozwalał przeżyć obozowi kolejne dni. "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall to opis wywiadu z doktorem Edelmanem - znanym kardiochirurgiem, który w czasie powstania w getcie warszawskim był zastępcą komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej. W rozmowie tej Edelman przedstawia getto takim, jakim było rzeczywiście. Mówi o ludziach, którzy tysiącami tłoczyli się, aby dostać się do transportu do Treblinki, a także o garstce młodych i niedoświadczonych ludzi, którzy nie chcieli zginął w gazie i rozpoczęli beznadziejną walkę z przeważającymi siłami okupanta. Edelman mówi zarówno o tych, którzy w obliczu klęski popełniali samobójstwa, jak i o tych, którzy walczyli z poświęceniem i oddawali życie, aby inni mogli przeżyć i powiedzieć prawdę o tamtych tragicznych czasach. życie wewnątrz getta cały czas było wyborem pomiędzy życiem a śmiercią. Nikt z tych ludzi nie był pewien tego, czy przeżyje kolejny dzień. Toczyli oni beznadziejną walkę po to, aby zwrócił uwagę świata na los Żydów, oraz aby zginął godnie z bronią w ręku.
309. Obraz zagłady getta warszawskiego ukazany w “Rozmowach z katem” K. Moczarskiego i “Zdążyć przed panem Bogiem” H. Krall.
W literaturze polskiej istnieje wiele utworów dotyczących powstania w getcie warszawskim, które wybuchło 17 kwietnia 1943 roku. Było ono heroicznym zrywem 200 bojowników, należących głównie do Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego. Twórcy, którzy podejmowali w swych utworach temat zrywu w getcie warszawskim, przedstawiali obraz płonącej dzielnicy żydowskiej z punktu widzenia obserwatora lub uczestnika, czego przykładem jest utwór H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem". Wyjątkiem są "Rozmowy z katem" K. Moczarskiego, które wnoszą zupełnie coś nowego: ukazują powstanie z perspektywy kata. O powstaniu Żydów w getcie opowiada ich likwidator.
Książka "Zdążyć przed Panem Bogiem" jest największym osiągnięciem literackim Hanny Krall. Przed jej napisaniem autorka gromadziła dowody i rozmawiała z Żydami, którzy byli świadkami tragedii. Treść utworu stanowi zapis rozmowy, jaka Hanna Krall przeprowadziła z Markiem Edelmanem, ostatnim żyjącym przywódcą powstania w getcie warszawskim. Opowiedział on autorce o umieraniu Żydów i stwierdził, ze powstanie dało im chwilowe poczucie wolności polegającej na wyborze sposobu umierania. Powstańcy chcieli bowiem pokazać światu, że potrafią godnie ginąć, o czym opowiada Edelman następującymi słowami: "Ważne było przecież, że się strzela. To trzeba było pokazać nie Niemcom [..] temu innemu światu".
Sama relacja z getta jest bardzo powściągliwa. Edelman rozprasza mity, jest programowo antybohaterski. Jednak właśnie dzięki tej skromności i zwyczajności oraz antybohaterstwu relacja Edelmana robi tak wielkie wrażenie. Często szokuje on swoimi wypowiedziami, pragnie przekazać prawdę, demitologizuje historie. Przykładem może być wiadomość, ze przywódca powstania - Anielewicz - w młodości farbował nadpsutym rybom skrzela, aby jego matka mogła je sprzedawać jako świeże. Takie "ściąganie z piedestału" wywoływało sprzeciw i oburzenie.
Relacja Edelmana jest wstrząsająca z wielu powodów, z których najważniejsze jest zaprzeczenie obiegowym stereotypom dotyczącym bierności i pokory narodu żydowskiego w obliczu śmierci. Innym powodem jest powiedzenie prawdy o walce w getcie, od której opowiadający nie stroni. Podaje ona prawdziwą, niezawyżoną liczbę powstańców, mówi o ich słabościach, ambicjach przeszłości; szokujące jest również to, co mówi o cenie życia ludzkiego: kiedy młoda dziewczyna popełniła samobójstwo powstańcy żałowali, ze zmarnowała 6 naboi.
Z nieco innej perspektywy ukazał obraz płonącego getta Moczarski w "Rozmowach z katem". Książka ta powstała pod wpływem przebywania przez 225 dni w jednej celi z Jürgenem Stroopem, hitlerowskim ludobójcą. Autor przekazuje relacje z życia Niemca, generała SS i policji głównego likwidatora warszawskiego getta znanego z niezwykłego okrucieństwa. Ta biografia kata jest jednocześnie studium psychologiczno-socjologicznym, demaskującym mechanizmy i struktury faszystowskich Niemiec.
Powstanie w warszawskim getcie żydowskim stanowi najbardziej dramatyczna cześć książki Moczarskiego. Stroop bał się poruszania pewnych elementów Grossaktion a jednocześnie nie mógł oprzeć się pokusie rozmów na ten temat. Moczarski zachęcał a nawet prowokował Stroopa do zwierzeń dla "wyłuskania możliwie pełnej prawdy o Stroopie i jego życiu.
Likwidacja getta była z góry zaplanowana przez Himmlera, a jej termin był wyznaczony na II połowę kwietnia 1943r. W tym celu odkomenderował on Stroopa do Warszawy wiedząc, ze " sprosta on każdej sytuacji". 17 kwietnia 1943 roku Stroop objął dowództwo nad oddziałami atakującymi Żydów. Następnie uporządkował je, zarządził pogotowie dla wszystkich jednostek SS oraz zwiększył siłę uderzeniową. Likwidacja getta okazała się jednak trudnym zadaniem. Stroop stosował różne metody walki, jednak stwierdził, ze najskuteczniejsze jest palenie budynków. Stroop opowiada o tym następującymi słowami: "Doszedłem do wniosku, ze tylko jedna metoda zapewni skuteczne działanie[..] wykurzenie ogniem Żydów zmusi ich do opuszczenia kryjówek i nor. Po co moi podwładni mają się bezpośrednio bić z ta hołotą". Jednak bohaterstwo Żydów, ich determinacja, a zwłaszcza udział kobiet w walce imponowały Stroopowi mimo pogardy i nienawiści, z jaką się do nich odnosił. Likwidował on getto dzień po dniu z cala bezwzględnością: "Postanowiłem palić dom po domu. Nawet te bloki, gdzie znajdowały się nasze urządzenia i składy fabryczne niszczyłem".
Żydzi masowo w obliczu śmierci popełniali samobójstwa. Skakali na bruk z płonących domów. Niektórzy zrzucali przedtem kołdry i poduszki, żeby śmierć była mniej bolesna. Esesmani zaczęli nazywać ich spadochroniarzami i urządzali sobie zabawę strzelając do Żydów w "locie". Jürgen Stroop wykazał się bezwzględnością i masowymi mordami. Widział jak umierają kobiety, dzieci i starcy. Jednak nie miał wyrzutów sumienia. Po klęsce Niemiec Stroop został aresztowany i skazany na karę śmierci. Do końca nie miał wyrzutów sumienia.
Zarówno w utworze Krall jak i Moczarskiego jest mowa o tym samym wydarzeniu. Jednak punkt widzenia przedstawiony w tych utworach nie jest inny. Krall ukazuje wydarzenia z punktu widzenia obserwatora i uczestnika, natomiast Moczarski te same zdarzenia ukazuje z innej strony - z punktu widzenia kata - niemieckiego generała.