Mariusz Grzegorz Łubiński

Przedmiot: biblioteki szkolne

Biblioterapia jako forma łagodzenia stresu

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

Mariusz Grzegorz Łubiński

Biblioterapia jako forma łagodzenia stresu

Współczesna psychoterapia uznaje jako jedną z form łagodzenia skutków stresu biblioterapię. Ta mało jak dotychczas doceniana metoda może być pomocna jak powszechnie uznana muzykoterapia. Jej łagodzące skutki zauważalne mogą być przede wszystkim w szkolnictwie specjalnym, szkolnictwie sanatoryjnym czy szpitalnym, w szkolnictwie masowym w celu łagodzenia stresów, integracji w grupach rówieśniczych, czy też w odniesieniu do uczniów niedostosowanych społecznie (jako wspomaganie socjoterapii).

Biblioterapia, która wyrosła z praktyki i intuicji lekarzy, psychologów i bibliotekarzy stała się interdyscyplinarną formą terapii. W gestii jej leżą działania oscylujące na niwie medycyny, psychologii, pedagogiki oraz socjologii, jak również literaturoznawstwa i bibliotekoznawstwa. Każda z wymienionych dyscyplin nauki miała znaczący wpływ na obecny kształt biblioterapii. Współcześnie biblioterapię uznać należy za dziedzinę zajmującą się funkcjonowaniem człowieka chorego, niepełnosprawnego jako czytelnika oraz badaniem jego związków z różnego rodzaju tekstami upowszechnianymi za pomocą słowa drukowanego lub przekazu mówionego. Jednym z zadań biblioterapii jest także analizowanie wpływu poszczególnych utworów na psychiczny stan chorego, na jego postawy wobec siebie samego, jak i innych osób.

Irena Borecka określa biblioterapię jako działanie terapeutyczne opierające się o zastosowanie materiałów czytelniczych, rozumiane jako środek wspierający proces terapeutyczny, które jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów danej osoby przez ukierunkowane czytanie. Techniki biblioterapii mogą pomóc lepiej radzić sobie z własnym niedomaganiem, mogą przyczyniać się do zmiany samopoczucia, postaw i sposobu akceptacji siebie i innych osób.

Interdyscyplinarność biblioterapii implikuje coraz szersze zainteresowanie tą formą terapii. Jedną z popularniejszych definicji biblioterapii jest definicja przyjęta przez Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy: „jest to użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii; także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie".

Zazwyczaj kiedy skończymy czytać interesującą powieść przez pewien czas pozostajemy pod jej wpływem. Naturalne jest, że wpływ ten jest bardzo silny bezpośrednio po jej przeczytaniu a z czasem maleje. Jednakże nigdy nie osiągając stanu zerowego. Zawsze pozostaje coś z tego co przeczytaliśmy w naszej pamięci.

Bardzo powszechna jest teoria, że jesteśmy tym czym jest to co odbieramy i każda docierająca do nas informacja w jakiś sposób nas tworzy, każdy impuls, który przenika do nas jednym z pięciu kanałów komunikacyjnych jakimi są zmysły wpływa na to czym jesteśmy i czym się stajemy.

Człowiek pragnie ukojenia, zapomnienia o tym, co go dręczy, ruchome obrazy i natarczywe dźwięki przeważnie wówczas drażnią, obecność innych ludzi męczy. Wielkim dobrodziejstwem jest wtedy możność słuchania muzyki i to raczej klasycznej niż nowoczesnej, a przede wszystkim możność czytania.

Książka jest jednym ze środków, który pomaga zapomnieć o codzienności, stanowi relaks w ciągłym pośpiechu i nerwowości życia. Może też pomóc w rozwiązaniu niejednego trudnego problemu, przywrócić równowagę wewnętrzną, poprawić samopoczucie. Odpowiednio zatem dobrana lektura służy człowiekowi do samorealizacji, pomaga w samookreśleniu, ułatwia zmianę własnych przekonań, pomaga w znalezieniu nowych celów życiowych. Ale też może wpłynąć na poprawę poczucia własnej wartości, akceptację siebie takim, jakim się jest, uznanie własnych ograniczeń i zdolności, co może prowadzić do większej aktywności w życiu.

Książka jako środek leczniczego oddziaływania na psychikę wykorzystywana jest w biblioterapii. Psychoterapia polega na procesie leczniczego oddziaływania na psychikę chorego lub grupy chorych. W procesie psychoterapii należy dotrzeć do rzeczywistych przyczyn choroby, czyli przeszłych i bieżących przeżyć pacjenta, zakłóceń w jego życiu uczuciowym i stosunkach z innymi ludźmi. Różne techniki i metody stosowane w psychoterapii nastawione są na to, żeby znaleźć dostęp do emocjonalnych problemów pacjenta od różnych stron, pomóc mu w lepszym zrozumieniu swoich trudności i poznaniu siebie.

Termin stres używany jest w psychologii od niedawna wcześniej używano terminu frustracja Teorie frustracji były pierwszymi naukowymi teoriami dotyczącymi sytuacji trudnych Odwołuje się ona do mechanizmów psychologicznych. Uważa się że człowiek świadomy realizuje jakiś cel i dobiera do niego jakieś środki. Gdy na drodze do realizacji jakiegoś celu pojawia się przeszkoda, która uniemożliwia realizację celu, to wywołuje ona reakcje psychiczne człowieka, które są związane z rozeznaniem czy ta przeszkoda jest tak duża, że w ogóle uniemożliwia wykonanie zadania, czy istnieje jakiś sposób poradzenia sobie z nią.

Stres jest to stan obciążenia psychicznego, gdy wykonanie ważnego zadania, realizacja ważnego celu staje się bardzo trudne albo trudniejsze od tego, które dotychczas wykonywaliśmy (zwracamy uwagę na element trudniejsze jest to pojęcie absolutnie względne bo trudne zadanie może za jakiś czas stać się łatwe np. jak uczymy się to na początku materiał jest bardzo trudny a po jakimś czasie jest on łatwy i to przestaje być stresem) lub wręcz niemożliwe. Źródłem stresu mogą być sytuacje zagrażające zdrowiu czy życiu, ale też poczucie braku kontroli nad wydarzeniami lub przeświadczenie, że zadanie jest zbyt trudne do wykonania. Gdy bodziec stresowy działa z umiarkowaną siłą i krótko, wzmaga emocje człowieka. Tu podkreśla się wagę stresu. Bez stresu nie ma życia. Gdyby nie te emocje nie było by motywacji, człowiek by po prostu nie mobilizował się, i to jest ta dobra strona stresu czyli wniosek z tego, że nie możemy i nie musimy mówić o stresie tylko negatywnie. Stres umiarkowany jest warunkiem jakiegokolwiek wysiłku związanego z rozwiązywaniem naszych celów życiowych.

Jednakże bywa tak, że stres wpędza człowieka w stany niepożądane. Wówczas niezbędna jest ingerencja z zewnątrz, tj. zastosowanie terapii. Wykorzystana tu może być funkcja psychoterapeutyczna lektury przejawiająca się ułatwianiem akceptacji odmienności i adaptacji do warunków życia. Ma to odniesienie do życia w placówkach opiekuńczo - wychowawczych jak również w placówkach oświatowych. Za pomocą książki można łagodzić niepożądane stany psychiczne jak stres, lęk, zniechęcenie, osamotnienie, apatia czy nuda. Czytanie w pewnym sensie wyłącza ze zbiorowości, pozwala na przeżywanie, myślenie i czucie na własny rachunek, co jest szczególnie upragnione przez dzieci z domów dziecka.

Szkoła w swoim obecnym, przełomowym kształcie jest dla ucznia przyczyną najsilniejszych stresów. Konieczność podporządkowania się programom i planom nauczania, rozkładowi zajęć, normom zachowania oraz nauczycielom blokuje realizację wielu ważnych potrzeb młodzieży. Uczeń jest pod presją ciągłej oceny - swoich osiągnięć w nauce, zachowania, cech osobowości. Musi przystosować się do grupy rówieśniczej i znaleźć w niej swoje miejsce.

Nauczyciel wychowawca, oprócz działań zmierzających w kierunku ograniczania szkolnych stresów, może nauczyć uczniów radzenia sobie ze stresem i wzmacniać ich odporność psychiczną. Nie da się stresów uniknąć, więc trzeba nauczyć się z nimi żyć i radzić sobie w trudnych sytuacjach. Rozwijanie poczucia własnej wartości uczniów to ważny element tej nauki. Obok różnych technik terapeutycznych istotną może okazać się terapia poprzez literaturę w połączeniu z ćwiczeniami grupowymi.

Odpowiednia lektura beletrystyczna spełnia rolę relaksacyjną, co pozwala zregenerować siły psychiczne. Jedną z metod może być wymiana doświadczeń czytelniczych uczniów, np. tworzenie w klasie tzw. "antystresowych katalogów", czyli reklamowanych przez dzieci książek, które wprawiają je w dobry nastrój czy uspokajają. W sposób korzystny działają emocje wynikające z wesołości, humorystycznych sytuacji. Możliwości wprowadzania elementów śmiechu, rozbawienia, dobrego nastroju dostarcza twórczość folklorystyczna: zagadki, rymy satyryczne, rymowanki, absurdalny komizm. Przykłady takiej twórczości można znaleźć w książce Doroty Simonides: Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków.

Odrębną grupę narażoną na szczególne obciążenie stresem stanowią dzieci hospitalizowane. Czytelników bibliotek szpitalnych czy sanatoryjnych dzielimy na unieruchomionych i sprawnych ruchowo. Różne będą formy pracy biblioterapeutycznej w tych grupach. Dzieci unieruchomione wymagają dużej inicjatywy ze strony bibliotekarza, który powinien sprawić, aby dzieci potrafiły wykorzystać swoją wyobraźnię i fantazję.

Obok książek, które pomagają zaadaptować się w szpitalnej społeczności, wskazane są również te, które odciągają uwagę chorego od miejsca pobytu, czyli książki przygodowe, o szybkiej akcji, geograficzne, historyczne oraz takie, które wiążą się z zainteresowaniami czy hobby dzieci. Książki popularnonaukowe przyczyniają się do wyrównania braków programowych, co podniesie samoocenę pacjenta i uwolni od strachu przed powrotem do szkoły. Wskazaną jest też tematyka zdrowia, powrotu do szkolnej grupy rówieśniczej, do domu, a także książki autobiograficzne i biografie osób, które dotknęła choroba lub inwalidztwo i zdołały je opanować uczestnicząc w różnych formach działań

Borecka I.: Biblioterapia w szkole. Poradnik dla nauczycieli. Legnica 1998

Kruszewski T.: 0 roli książki w terapii, Świat Problemów, 2000, nr 5

Niedźuiecka M.: Biblioterapia jako jedna z metod kształtowania osobowości dziecka z upośledzeniem umysłowym na lekcjach języka polskiego. Szkoła Specjalna, 2000, nr 4

Krzemińska W.: Literatura piękna a zdrowie psychiczne. Warszawa 1973

Osuchowska I. Wykorzystanie bajek i baśni w psychoterapii dzieci i młodzieży. Warszawa : Koło Przyjaciół Dzieci i Młodzieży, 1973,

Terelak J.: Psychologia stresu, PWN, Warszawa, 1990

Biblioterapia w pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie, Elżbieta Barbara Zybert [w] Bibliotekarz.- 1992, nr 1

---