Literackie obrazy okrucieństwa wojny w literaturze dawnej
i współczesnej.
Z obrazami wojny możemy się spotkać w wielu utworach
literackich różnych epok, od starożytności aż po czasy współ-
czesne. Związane jest to z tym, że wojny toczyły się od najdaw-
niejszych czasów, zaś literatura była jak gdyby "zwierciadłem"
rzeczywistości. Wojny możemy podzielić na zaborcze i obronne.
Zgadzam się ze słowami A. Frycza-Modrzewskiego, wielkie-
go publicysty czasów renesansu, że:
Ci, którzy dają się popchnąć do wojny, nie jakąś inną konie-
cznością, ale żądzą sławy i rozszerzenia swego panowa-
nia, najmniej troszczą się o sprawy ludzkie. Bo podczas,
gdy chcą rozsławić swoje imię, narażają na niebezpieczeń-
stwo mienie i głowy obywateli, napełniają wszystko rzezią
i nie kończącymi się klęskami obu stron, a sami przy tym
nie dość sobie zdają sprawę z tego, czego tak bardzo
pożądają.
A więc rzezie, okrucieństwo - oto co cechuje, według Modrze-
wskiego, każdą wojnę.
Najstarszą wojną w dziejach Europy, ukazaną przez starożyt-
nego pisarza Homera, była wojna trojańska z XII wieku p.n.e. Jak
podają stare mity, przyczyną jej było porwanie przez Parysa, kró-
lewicza trojańskiego, Heleny, żony króla Sparty. Grecy w pełnym
uzbrojeniu przepłynęli Morze Śródziemne, otoczyli Troję, nie mo-
gąc zdobyć jej przez 10 lat. W ostatnim roku wojny, kiedy toczy się
akcja Iliady, Homer opisuje liczne pojedynki pomiędzy wojowni-
kami i bitwy toczące się wokół miasta. Poeta szczegółowo opisuje
pojedynki sławnych rycerzy, ich uzbrojenie, a przede wszystkim
podkreśla ich odwagę, zarazem jednak i okrucieństwo. Szczegól-
nie widoczne jest ono w czasie słynnego pojedynku Hektora, syna
króla Troi, i Achillesa, najdzielniejszego z greckich wojowników.
Okrucieństwo, zwłaszcza Achillesa, nie ma miary. Mści się on bo-
wiem za śmierć przyjaciela nawet na zwłokach dzielnego Hektora.
Homer oddaje hołd wojownikom zarówno jednej, jak i drugiej
strony, ale zarazem ukazuje wielkie straty, jakie powoduje wojna.
Ginie bowiem nie tylko Hektor, ale i jego bracia: Parys i Deisob.
Okrucieństwo jej jest więc ogromne.
Średniowieczna Pieśń o Rolandzie również przedstawia nie
tylko cele, dla jakich wojna była prowadzona, ale również jej okru-
cieństwo.
Roland był dowódcą straży tylnej króla Karola Wielkiego. Pod-
czas powrotu z krucjaty został zaskoczony przez Saracenów w wą-
wozie górskim. Autor pieśni maluje bitwę, która rozegrała się
w wąwozie i wielką przegraną chrześcijan - Francuzów. Obraz bit-
wy jest niezwykle plastyczny, zaś pisarz podkreśla okrucieństwo,
zwłaszcza pogan. Ginie również Roland raniony w głowę, jak i cały
kwiat rycerstwa francuskiego. Wojna ta miała charakter religijny.
Autor pieśni podkreśla męstwo chrześcijan i okrucieństwo pogan.
Najciekawszym utworem polskim ukazującym okrucieństwa
wojny jest Transakcja wojny chocimskiej W. Potockiego. Utwór
przedstawia słynną bitwę pod Chocimiem z 1721 roku, w której
Sarmaci odnieśli wielkie zwycięstwo nad Turkami, poganami. Jest
to również wojna religijna, ponieważ Polska w owym czasie była
przedmurzem chrześcijaństwa. Poeta w sposób niemal naturali-
styczny przedstawia bitwę, podkreślając nie tylko odwagę chrze-
ścijan, ale również ich okrucieństwo. Autor jest przekonany, że sam
Bóg pomagał Polakom, ponieważ walczyli w słusznej sprawie za
wiarę i zagrożoną ojczyznę.
Obrazy bitew zawarte są również w Pamiętnikach J. Ch. Pas-
ka. Wiek XVII w Polsce to czasy wojen z Turkami, Szwedami, Mos-
kwą. Pasek służył pod Czarnieckim i zawędrował z nim aż do Da-
nii. W swoim dziele rysuje obraz żołnierza-Sarmaty, który jest
odważny i zachowuje się mężnie w bitwach, ale o tym decyduje
bardziej przywiązanie do wodza, ambicje osobiste i chęć zdobycia
łupów niż świadomy patriotyzm. Bierze on udział w wojnach obro-
nnych, jest więc zacięty w walce. Szczególne okrucieństwo zacho-
wuje wobec pogan, którzy napadli na jego rodzinny kraj.
Kolejnym utworem, który powstał w II połowie XVII wieku, był
Potop H. Sienkiewicza, pisany "ku pokrzepieniu serc" Polaków
znajdujących się pod zaborami. Przedstawia on wojnę obronną,
polsko-szwedzką w XVII wieku. Najwspanialszym opisem jest o-
brona klasztoru na Jasnej Górze, którą dowodził ksiądz Kordecki,
a brał w niej udział główny bohater powieści A. Kmicic-Babinicz.
Polacy bronili Częstochowy z wielkim poświęceniem, gdyż była
ona ostoją wiary i polskości. Ale i tu odnajdujemy sceny pełne
okrucieństwa, mrożące krew w żyłach czytelnikowi. Po wysadze-
niu szwedzkiej kolubryny Kmicic zostaje przez Szwedów wzięty do
niewoli i zdrajca Kuklinowski mści się na nim, przypalając mu roz-
palonym żelazem boki. H. Sienkiewicz przedstawia w powieści
wiele okrutnych scen, jednak ponieważ Polacy bronili swojego
kraju i swojej wiary, ich postępowanie jest usprawiedliwione.
Obrazy okrucieństwa wojny odnajdujemy w wielu utworach
literatury powojennej. Cechą charakterystyczną II wojny świato-
wej było to, że toczyła się nie tylko na frontach. Hitlerowcy
podejmowali walkę z ludnością cywilną, ponieważ faszyzm zakła-
dał wyniszczenie podludzi. Planował podporządkować sobie lud-
ność krajów okupowanych i zmusić do pracy dla Wielkiej Rzeszy.
Temu służyły obozy koncentracyjne, w których gazowano więk-
szość ludzi, zaś silnych i młodych zmuszano do pracy.
Pisarze, którzy przeżyli wojnę: Z. Nałkowska, T. Borowski
i G. Herling-Grudziński byli wstrząśnięci zbrodniczą działalnoś-
cią hitlerowców i sowietów, toteż zaraz po wojnie napisali utwory
poświęcone tym zagadnieniom.</i
Utworem, który szczegółowo przedstawia wojnę w okupowa-
nej Warszawie, było opowiadanie T. Borowskiego Pożegnanie
z Marią. Obrazy Warszawy z tego okresu są pełne okrucieństwa;
autor ukazuje bombardowania, zaciemnienia, godziny policyjne,
a także łapanki uliczne. W takiej właśnie łapance została zatrzy-
mana Maria, narzeczona Tadeusza i wywieziona następnie do o-
bozu koncentracyjnego. Borowski opisuje sposoby zdobywania ży-
wności w owym czasie czy wykupywania ludzi z więzień. Z war-
szawskiego getta do dzielnicy aryjskiej przedostają się uciekinierzy
żydowscy, którzy szukają schronienia u Polaków. Jednak Tadeusz
i Maria starają się żyć normalnie, w tym "nienormalnym" świecie,
w którym śmierć czyha na każdym kroku.
Kwintesencją II wojny światowej były obozy koncentracyjne,
tak zwane obozy pracy i piece krematoryjne, w których gazowano
wielu, zwłaszcza starych, słabych ludzi czy dzieci. Opisała ten fakt
Z. Nałkowska w Medalionach oraz T. Borowski w swoich opowia-
daniach obozowych, np. U nas w Auschwitzu czy Proszę państwa
do gazu. W scenach opisanych przez T. Borowskiego tkwi praw-
dziwe okrucieństwo faszystów, którzy inne nacje traktowali jak
podludzi. Przedstawia transporty ludzi przeznaczonych na zagła-
dę, selekcje, gazowanie słabych i chorych i ciężką pracę silnych
i młodych. Racje żywnościowe dla więźniów były tak małe, że po
kilku tygodniach zaczynali chorować i umierali z wycieńczenia.
Pisarz ukazuje spekulacje żywnością, ponieważ ludzie usiłowali
przeżyć za wszelką cenę.
Okres II wojny światowej słusznie został nazwany epoką pie-
ców, ponieważ taka zbrodnia w naszej cywilizacji nigdy jeszcze
nie miała miejsca.
Inną zbrodnią była wytwórnia mydła z trupów ludzkich, zało-
żona przez profesora Spanera. Obrazy, które pisarka tam zobaczy-
ła po wojnie i opisała, pracując w Komisji do Badania Zbrodni Hi-
tlerowskich, wstrząsają do dzisiaj. Gdy Komisja weszła do Akade-
mii Medycznej, oczom jej ukazały się szczątki ludzkie w kadziach,
przygotowane do przetworzenia na mydło.
Powstało jeszcze wiele utworów przedstawiających okrucień-
stwa ostatniej wojny na wielu jej frontach. Jedną z takich książek
jest A. Fiedlera Dywizjon 303, która przedstawia bitwę o Anglię
i udział w niej Polaków.
Od 50 lat na szczęście na terenie Polski i w jej najbliższych
okolicach nie toczą się żadne wojny. W lokalne konflikty mające
miejsce daleko od Polski nie jesteśmy bezpośrednio zaangażowa-
ni. Jest to więc okres wyjątkowo szczęśliwy dla Polski, w którym
dorastające pokolenia wojnę i okrucieństwo, jakie ona niesie,
znają tylko z utworów literackich, dokumentów i opowiadań dziad-
ków.