Wątki fantastyczne w literaturze dawnej

(opracowanie materiału na podstawie wykładów dr Dariusza Dybka na Uniwersytecie Wrocławskim oraz własnych uzupełnień)

Rozumienie prawdy, fałszu i fikcji w różnych epokach (od antyku do XX w.).

Miejsce prawdy i kłamstwa w sztuce - zagadnienie podstawowe niezależnie od metodologii.

Istnieją różne definicje prawdy:

• klasyczna/korespondencyjna (Artstoteles):

• Powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem. Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą.

• Nie da się stwierdzić związku między językiem, a rzeczywistością.

• Ujęcie Św. Tomasza z Akwinu (http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawda):

• Słowo „prawda” może być rozumiane trojako:

• metafizycznie - verum est id, quod est. (Prawdą jest to, co jest.) Prawdziwe jest to, co istnieje. Prawda jest zamienna z bytem. Każda rzecz, o ile istnieje, jest prawdziwa. Prawda jest transcendentalium.

• teoriopoznawczo - verum est adaequatio intellectus et rei. Prawda zachodzi gdy to, co jest w naszym intelekcie, jest zgodne z rzeczywistością.

• logicznie - verum est manifestativum et declarativum esse. Wszystko co wskazuje na prawdę, ukazuje ją, prowadzi do niej.

• pragmatyczna (James):

• Postępowanie zgodne ze zdaniem, przynosi odkreślony skutek.

• Przeciw klasycznej teorii prawdy.

• definicja Tarskiego:

• Cechę zdań, wyrażalna w języku zewnętrznym - metajęcyku wobec języka, w którym wypowiadane są zdania.

• 2 języki w języku:

• język rzeczywisty,

• metajęzyk - odnosi się do języka jako pewnej formuły.

Prawda w sztuce ma inne znaczenie niż w naukach:

Homer: Sztuka mów prawdę.

Pindal: Sztuka to kłamstwo.

Hezjod: Sztuka może przynosić ze sobą prawdę i kłamstwo.

V w. p. n. e. - Gorgiasz stworzył podwaliny pod retorykę oraz koncepcję oddawania prawdy w sztuce (Obrona Heleny Trojańskiej).

Prawdę w sztuce można rozważać na zasadach:

1. Nic nie istnieje.

2. Nawet jeśli coś istnieje, to nie jesteśmy w stanie tego poznać.

3. Nawet gdybyśmy umieli coś poznać, to nie jesteśmy w stanie tego przekazać innym (Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie A. Mickiewicz).

Sztuka potrafi pięknie kłamać. Kłamstwo niekiedy funkcjonuje w niej do pewnego momentu.

Język jest neutralny, sztuka jest neutralna.

Platon napisał traktat poświęcony Gordiaszowi.

• Artyści i twórcy uzurpują sobie prawo do mówienia o świecie, przekazują własne wyobrażenia jako prawdę.

+	-
Gimnastyka Medycyna Prawodawstwo	Sztuka kucharska Kosmetyka retoryka

Sztuka ma mówić o tym, co jest rzeczywiste.

• Mimesis - wierne odwzorowanie rzeczywistości.

W sztuce nie ma możliwości ukazania prawdy.

Arystoteles: prawda + fałsz = fikcja.

św. Augustyn: W sztuce nie ma możliwości ukazania prawdy.

Roger de Piles (Kurs malarstwa dla księcia): Warunkiem podstawowym dzieła sztuki jest dążyć do prawdy.

Prawdą w sztuce jest szczerość, przetwarzanie rzeczywistości.

Fantastyka w literaturze dawnej - to, co nie istniało, dla ludzi było rzeczywiste, a współcześnie jest absurdalne.

Świat fantastyki wyodrębnił się z tęsknoty ludzi do:

• panowania nad przestrzenią i czasem,

• zdrowia, urody, wiecznego życia, itp.,

• zapobiegania zniszczeniom,

• stałego dobrobytu,

• bezpieczeństwa.

4 grupy fantastyki:

• Hiperboliczna

• Egzotyczna

• Instrumentalna

• Naukowa

Sytuacje fantastyczne:

• W świecie realnym pojawia się nierealny przybysz.

• Człowiek pojawia się w innym świecie.

2 podstawowe schematy postrzegania:

• Koncepcja platońska zbudowana na haśle furoru poetyckiego.

• Koncepcja Horacego i Cycerona: Artysta powinien mieć talent (on jest w nas); można go zrealizować tylko przez rzemiosło.

Omówienie funkcjonowania zagadnienia w kontekście poszczególnych motywów:

Muzy w sztuce i literaturze.

Muzy - w mit. gr. boginie, z początku była tylko jedna - muza pamięci - opiekunka aojdów (wędrownych śpiewaków). W starożytności nie było wątpliwości, że muzy istnieją. Za ich rodziców uważano Zeusa i Mnemozytę - personifikacją Pamięci, tytanidą. Wszystkie muzy miały zdolność wieszczenia i wchodziły w skłąd orszaku Apollina - boga piękna, będącego ich przewodnikiem. Ośrodkiem kultu muz był Parnas lub też Helikon w Beocji (muzy heliońskie). Muzy rzymskie określane były mianem kamen.

3 pierwsze muzy:

Aoede (śpiew i poezja)

Melete (nauka i praca)

Mneme (pamięć, wspomnienia)

W Delfach: Nete, Mesi, Hypate - nazwy trzech antycznych strun liry.

9 muz (podział powszechny):

MUZA	DZIEDZINY	ATRYBUTY
Kalliope	poezja epicka, filozofia, retoryka	tabliczka i rylec
Klio	historia	zwój papirusu
Erato	poezja miłosna	kitara
Euterpe	poezja liryczna, gra na flecie	aulos
Melpomene	tragedia i śpiew	maska tragiczna
Polihymnia	poezja chóralna, pantomima	głęboko zamyślona, bez atrybutu
Talia	komedia	maska komiczna
Terpsychora	taniec	lira i plektron
Urania	astronomia i geometria	cyrkiel i kula ziemska

• Grecy i Rzymianie wierzyli w muzy, bo wchodziło to w ich religijność, dopiero z czasem ich znaczenie zaczynało maleć.

• Hezjod: Muzy opiekują się królami i poetami, są córami Ziemi i Powietrza.

• Muzy pełnią funkcję terapeutyczną - dają artyście umiejętność leczenia ludzi., są bardzo istotne i ewidentnie pozytywne.

• Teokryt: Kraina, gdzie żyją muzy - cudowna przestrzeń pełna szczęścia, dostępna artyście.

• Homer pisząc epos, zwraca się do jednej muzy. Artysta to tylko usta przekazujące opowieść słowną stwarzaną przez muzę - sprawczynię sztuki. Artysta - narzędzie w rękach muzy.

• Apoloniusz: Muza jest ważna, ale nie najważniejsza. Artysta jest na pierwszym planie.

• Wergiliusz: Muza ma prowadzić poetę. Obojgu nierówny jest zwykły człowiek. Artysta jest bardzo ważny.

• W czasach chrześcijańskich, muzy funkcjonują w świadomości jako złe, pogańskie demony.

• Średniowiecze: Bóg, nie muza ma pomóc twórcy.

• Bóg, Duch Święty lub Matka Boska wchodzili w wielu dziełach w miejsce muzy, a artysta mówił w ichj imieniu.

• Luizjada - epos portugalski traktujący muzy jako miastowe, znające się na rzeczy.

• Renesans:

• Muza jako zwrócenie się do tradycji.

• Muzy pojawiają się w szczątkowych ilościach w utworach o tematyce poważnej i religijnej.

• Muzy pogańskie - małoważne.

• Sięgano do muzy jako przyjaciółki (Adam Naruszewicz).

• Tworzono żarty z muz (Jan z Wiślicy).

• Brak muz (Mikołaj Rej).

• Muzy zastępowana miłością, winem (Jan Kochanowski).

• Polski barok - powrót do muz.

• XVIII i XIX w. - muzy stopniowo znaikają

• XX w. - przez analogie określono film i kino X muzą, którą w starożytności była Safona.

• XI muza - TV i Internet.

• Podkasana muza - operetka.

Muzy w dawnej literaturze polskiej:

• Paweł Wyszkowski W imieniu Augusta Bielawskiego (Odpowiedź Bielawskiego)

• Bielawski - „ojciec Parnasu”, patron, na szczycie. Muzy upadły na samo dno.

• Jan Czeczot Wiersz na uzdrowienie Adama

• Miron Białoszewski Namuzowywanie

• Muzy przynoszą brak inspiracji.

Pojmowanie zaświatów (niebo i piekło oraz ich niechrześcijańskie odpowiedniki).

Niebo (raj)- mityczna kraina, lub jedna z krain stanowiących zaświaty. Kojarzona zazwyczaj z osiągnięciem stanu wiecznej szczęśliwości, który tak jak i miejsce, występuje pod różnymi nazwami w wielu różnych systemach wyznaniowych.

• Religie abrahamiczne (chrześcijaństwo, islam, judaizm):

• Stan radości duszy spowodowany wiecznym przebywaniem z Bogiem i zarazem miejsce przebywania dusz w takim stanie.

• Czasem mówi się o wielu niebach - egipska kosmografia mówiła o 11 niebach, żydowska i muzułmańska o 7.

• Dżannah - określenie nieba wg muzułmanów, którzy uważają, że jest ono miejscem rozkoszy duchowej i cielesnej.

• Buddyzm: 26 niebios zamieszkiwanych przez różnych bogów (dewów); światy doskonalsze niż ludzki. Można się w nich narodzić dzięki nagromadzeniu korzystnych karmicznie działań a także zobaczyć je dzięki zaawansowanej medytacji.

• Mitologia Słowian: Bajeczna kraina w koronie kosmicznego drzewa (axis mundi), zwana Rajem lub Wyrajem, do której na zimę odlatują ptaki (czasem pod ich postaciami dusze ludzkie) i z której przychodzi wiosna. Wierzono, że z tego miejsca wele (dusze) za pomocą bocianów i lelków (wiosną i latem) oraz kruków (jesienią i zimą) trafiały na ziemię i wstępowały do łon kobiet. Dawni Słowianie znali również Nawie, jako krainę zaświatów, do której podążają dusze zmarłych.

• Mitologia Nordycka: Walhalla - miejsce przebywania poległych w chwale wojowników.

• Kalwinizm: Dusze mające się dostać do nieba, zostały wyznaczone, pozostałe go nie osiągną

• Katolicyzm: Doskonałe życie z Trójcą Świętą, komunia życia i miłości z Nią, z Dziewicą Maryją, aniołami i wszystkimi świętymi. Do nieba trafiają ci, którzy umierają w łasce i przyjaźni z Bogiem oraz są doskonale oczyszczeni. W niebie żyje się "w Chrystusie", ale zachowuje się i odnajduje tam swoją prawdziwą tożsamość. Do nieba miałyby iść, wg nauk kościoła rzymskokatolickiego, osoby które się nawrócą przed śmiercią, co może dokonać każdy z pomocą Boga. Nawrócenie jest to proces, a nie pojedyncze zdarzenie lub akt woli. Zewnętrznym objawem nawrócenia jest życie prawe i dobre oraz dokonanie aktu żalu za grzechy. W niebie każdy osiągnie pełnię szczęścia, ale według swoich zasług zdobytych za życia. Osoba bardziej święta będzie bardziej szczęśliwa, niż ostatni nawrócony grzesznik, jednak i on osiągnie najwyższy możliwy dla siebie poziom szczęśliwości wiecznej.

• Raj i niebo mieszają się w dawnych tekstach:

• Raj jest na ziemi.

• Dante pisze o raju.

• Józef Wereszczyński Wizerunek na kształt kazania (koniec XVIw.)

• Jasność nigdy się nie kończy.

Piekło - funkcjonuje w eschatologii religii uznających życie pozagrobowe; jest miejscem przebywania lub stanem dusz zmarłych, potępionych za życie na ziemi.

• Mezopotamia (wg Gilgamesza):

• Miejsce ciemne, pozbawione światła, pełne popiołu, gdzie ciało zmieniało się w glinę. Na dole znajdują się wyrzutkowie społeczeństwa i ludzie zwykli.

• Nie ma demonów.

• Brak podziału na lepszych i gorszych.

• Męka - zostanie w zapomnieniu.

• Asyryjczycy:

• Ereszkigal - głęboko położona kraina, wiecznie ciemna, do której bezpowrotnie schodzą dusze zmarłych.

• Jest ktoś, kto pilnuje, aby nikt nie wyszedł. Istnieją siły zła.

• Brak jednakowego traktowania. Wszyscy czują się źle, ale niektórzy mają mniejszą mękę.

• Od tego, w jakie miejsce podziemia się trafi zależy rachunek sumienia.

• Indie:

• Piekło istnieje i jest równe dla wszystkich.

• Występuje coś w rodzaju sądu.

• Później wierzono w reinkarnacje - kara (nirwana) powtarzana czasowo, nagroda (ciało).

• Dusze bez ciał - widma potępione, gorsze.

• Przebycie kary nie oznaczało wyzwolenia.

• Grecja:

• Hades - kraina w podziemiach, miejsce na zachodzie, państwo zmarłych, przestrzeń nie do opuszczenia, ale kilkadziesiąt postaci mitologicznych (np. Achilles) z niej wyszło.

• Podziemie nie jest jednorodne.

• Homer: Łąki wewnątrz podziemi - teren niedotykalny, gdzie są dusze szlachetne. Hades - poniżej łąk, teren dla gorszych - dusze ludzi złych.

• Rzeki Hadesu:

• Styks - główna rzeka podziemia, po której płyną dusze zmarłych,

• Acheron - rzeka smutku,

• Kokytos - rzeka lamentu,

• Phlegethon - rzeka ognia,

• Lete - rzeka zapomnienia.

• Minos, Radamantys, Ajakos - sędziowie w Hadesie.

• Wszystkie dusze czują się źle, siedzą na łąkach asfodelowych, gdzie panują ciemności, jęk, płacz i narzekanie.

• Filozofie:

• Sofokles odrzuca karę za życie.

• Arystoteles neguje istnienie podziemi.

• Epikur twierdzi, że bogom nie chce się wymyślać kar.

• Platon definiuje piekło jako system pieczar bez konkretnej, geometrycznej konstrukcji.

• Gordiasz: Niektórzy zasłużyli na wieczne potępienie.

• Rzymianie:

• Cyceron: piekło - wymysł poetów.

• Lukrecjusz: piekło - wymysł ludzi.

• Wergiliusz stworzył elitarny utwór zawierający wyobrażenia Rzymian:

• Miejsce ciemne.

• Wejście otoczone wodami, u którego stoją centaury i cerber.

• Najgorzej mają ci, którzy sprzeciwili się bogom.

• Połączenie grzechów z prawnym kodeksem rzymskim.

• Kara zostaje dana na jakiś czas.

• Biblia - Stary Testament:

• Szeol/Gehenna - przestrzeń w podziemiach o kształcie pieczary, jaskini z wyjściem lub bez, wypełnionej błotem, ciszą i ciemnością, gdzie wędrują wszyscy.

• Iz - podział na miejsce dobre i złe; sąd ostateczny.

• Kary: robaki i ogień.

• Ez, Jr: Umrze tylko ten, kto zgrzeszył. Syn nie jest karany za winy ojca.

• Hi - ukazanie bezradności intelektualnej (do końca nie wiadomo jak jest), a kara to niewola, zaraza. Po śmierci wszyscy wracają do miejsca ciemnego, wspólnego.

• Koh: Po śmierci wszystko idzie nie pamięć.

• Księga Joela - podział na dobre i złe, dzień pański i dzień sądu.

• Biblia - Nowy testament:

• Faryzeusze: Do piekła idzie się za karę i przebywa do dnia reinkarnacji.

• Esończycy: Nieśmiertelna dusza otrzyma wieczną karę lub nagrodę.

• Jezus patrzył na piekło w sposób poboczny.

• Św. Marek tylko raz wspomina o piekle.

• Św. Łukasz podkreśla, że piekło nie jest jednolite; istnieje w nim nagroda i kara.

• Św. Jan - dualizm piekła - miejsce kary, gdzie jest źle.

• Żaden z ewangelistów nie straszy piekłem, nie jest ono centralnym motywem.

• Listy apostolskie: Tartar - miejsce zbuntowanych aniołów.

• Dzieje apostolskie: Hades, otchłań - wszyscy zmarli.

• Oda Salomona - Jezus pokonuje Szeol.

• Apokryfy:

• W piekle umieszczone są postacie z mitologicznych historii, np. Platon.

• Rzeki Hadesu (O czterech rzekach ostatecznych - XVI w., twórca francuski.)

• Zgotowana męka w piekle - wymyślone źródło wyobrażeń.

• Mitologia Słowian:

• Piekło jako miejsce pobytu wyłącznie dusz potępionych nie występowało. Istniała podziemna kraina zaświatów zwana Nawiami, do której trafiała większość dusz po śmierci.

• Sejm piekielny z XVII w. - satyra obyczajowa o motywie zaczerpniętym z wcześniejszych czasów; zebranie demonów, w którym rządzą postacie z antycznej mitologii.

• Miejsce piekła:

• Słońce lub Księżyc.

• Ziemia lub w środku Ziemi.

• Limbus.

• Przedpiekle - przedsionek limbusu (z czasem czyściec); może mieć różną formę, niekoniecznie straszną, np. forma łąki.

• Łono Abrahama.

• Wergiliusz: Dwa razy droga na Olimp, ale do środka Ziemi.

• Pieczary:

• ludzie pyszni

• ludzie zazdrośni (grzesznicy skuci lodem po pas)

• ludzie gniewni ( ciemna pieczara ze sprzętami demonów)

• ludzie leniwi (węże odgryzające części ciała)

• ludzie chciwi (rozgrzanie kotły)

• ludzie żarłoczni ( stoły z paskudnymi posiłkami)

• ludzie rozpustni (kocioł z ogniem i siarką)

• Kary:

• Ogień, który nie rozjaśnia, lecz pali.

• Dusze mieszczą się w bardzo gorącym miejscu, potem w lodzie.

• Demony używają sprzętów (widły, miecze, toporki, itp.)

• Obecne są dzikie zwierzęta (lwy, węże, cerber z wieloma głowami), które jedząc pożerają nas od środka.

• Liczebność demonów:

• XVI w. - O wyobrażeniach demonów.

• 1111 legionów.

• 6666 diabłów w każdym legionie.

• Demonów jest więcej niż aniołów.

• Różne, średniowieczne hierarchie:

• 7 książąt piekielnych;

• Arcydemony piekielne;

• Arcydemonice.

Diabeł i anioł (oraz ich niechrześcijańskie odpowiedniki).

Diabeł (gr. diábolos - oskarżyciel, oszczerca) - zły, upadły anioł, zwany również szatanem, demonem. Zaznacza się problem istnienia diabła jako istoty - osobowy jest Bóg, diabeł nie jest osobą. Zło istnieje, ale może my sami je tworzymy lub wymyślamy. Demonologia judaizmu i chrześcijaństwa oraz satanologia średniowieczna przekazuje hierarchię diabłów w raz z ich upostaciowaniem.

• Biblia: Diabeł - upadłe stworzenie duchowe, które sprzeciwiło się Bogu. Nie jest jednak Mu równy, bo został przez niego stworzony.

• Biblia jest punktem wyjścia do innych źródeł.

• Słowo szatan pojawia się kilkadziesiąt razy, co ma związek z kwestia epizodyczną diabła.

• Występują demony różnych kategorii, np. demony pustyni - kozioły, padają imiona Lilith, Asmodeusz (wiemy jak działają, nie jak wyglądają).

• Szatan nie jest równorzędny Bogu i występuje jako przeciwnik człowieka ( Ha Satan - przeciwnik).

• Szatan jest na usługach Boga - ma ukazać zło człowieka, wypróbować go.

• Demon nie ma tylko negatywnego znaczenia.

• II/I w. p. n. e. - ostatnie księgi Starego Testamentu - próba wyjaśniania: Skąd zło w naszym świecie?

• Nowy Testament:

• Określenia równorzędne w stosunku do szatana:

• Daimon (duch) - siła niematerialna; związany jest z chorobami.

• Diabolos - oszczerca, kłamca.

• Satan (nadal istnieje); nazwa synonimiczna do diabła i na odwrót - diabeł jest synonimem szatana.

• Szatan/diabeł przeciwstawia się Chrystusowi (podniesienie znaczenia diabła).

• Św. Pawekł i św. Jan najwięcej mówią o złych.

• Żydzi nigdy nie postawią Boga i szatana na jednej płaszczyźnie.

• XII-XVIII w. - diabeł jako oczywistość; istnieją różne jego postacie.

• XX w. - diabeł jako „pan w garniturze”, choć wygląda zwyczajnie, jest niebezpieczny.

• Wg teologów diabeł może nie istnieć, ale piekło tak. Piekło jest istotniejsze niż to, co namawia do zła.

• Istnieją dobre postacie diabła.

• Zoroastryzm - irańska religia, która zbudowała silnie dobro i zło.

• Aryman - przeciwnik Boga stojący na czele zła.

• Walka dobra ze złem trwa nieustannie; wierzący muszą wybrać stronę. Dobro zawsze zwycięży.

• Równorzędność przeciwników.

• Zło jest potężne, ma armię zbudowaną z demonów i dzikich zwierząt.

• Apokryfy:

• Lucyfer jako potężny przeciwnik.

• Demony powstały ze związków aniołów i kobiet.

• Bunt z pychy dotyczy najczęściej najpiękniejszych aniołów.

• Demony - dzieci Ewy i Adama z duchami, po wygnaniu z raju.

• Bóg stworzył zło.

• Siłami demonów dowodzi potężna siła.

• Człowiek powstał na podobieństwo Boga. Aniołowie mają pokłonić się ludziom, ale tego nie robią, więc zostają demonami.

• Diabły (folklor polski) - legendarne, rogate postacie, wywodzące się od złych lub złośliwych demonów - tzw. czartów lub biesów - pochodzących z mitologii słowiańskiej. Dopiero po chrystianizacji słowo diabeł stało się synonimem słowa szatan.

• Demony ambiwalentne nie są tylko złe; przydarzają im się dobre uczynki.

• Czarnobóg o wielu twarzach - wielopostaciowość.

• Demony leśne, powietrzne, wodne.

• Krasnoludy - podobnie jak w mitologii germańskiej czasami pomagają ludziom (motyw diabła - pomocnika).

• Znane diabły folkloru polskiego:

• Belzebub, Belzebubiak,

• Boruta ,

• Dusiołek ,

• Pokuśnik,

• Rokita,

• Waligóra,

• Żupnik.

• Faust: Hierarchia królestw:

• Beelzebub - Północ,

• Lucifer - Wschód,

• Belial - Południe,

• Astaroth - Zachód

• Phelegathon - Środek.

• Wierzenia Egipcjan: Dwóch braci walczy przeciw sobie (są równi). Sed - pan cienia, chce pokonać Ozyrysa i połknąć światło. Do walki wkraczają inne demony.

• Wierzenia Greków:

• Hades i Tantal, siły związane z erotyzmem.

• watek rozrodczości ważny u diabła.

• Persefona ma związek z narodzinami.

• Empus(a) - kobiecy demon o stopie z brązu, dzika istota pożerajaca ludzkie mięso.

• Echidna - kobieta o wężowej głowie; miała zwodzić mężczyzn do gier cielesnych.

• Cerber - kilkugłowy pies.

• Erynia - bogini zemsty.

• Strzygi - kobiece demony wysysające krew z noworodków.

• Febra - wywołuje choroby (wg Biblii, demony wiążą się z chorobami).

• Faun - powoduje złe sny.

• Dzikie bożki (orszak Pana) : centaury, nimfy, satyry, syleny.

• Mitologia germańska:

• Krasnoludy - dobre diabły (teksty chrześcijańskie).

• Kultura wysoka:

• Eneida Wergiliusz

• Marcin Luter poniżał diabła, który w XVI w. funkcjonował jako potężny przeciwnik.

• Diaboliczna manie w tekstach i malarstwie.

• Raj utracony John Milton - poemat z pogranicza renesansu i baroku.

• Komizm - diabeł i śmiech. Komizm nie wyklucza się z sacrum (kultura ludowa).

• Saturnalia - śmiano się z bogów lub demonów). Ośmieszanie diabła szczególnie zarysowało się w kulturze celtyckiej jako forma najlepszej obrony.

• Postać diabła dobrze się sprzedawała zwłaszcza w dramacie staropolskim:

• Demon częściej śmieszy niż jest poważny.

• Malus demon - zły (Szymonowic).

• Stary frant - oszust, obłudnik.

• Bezimienne demony przychodzące w pojedynkę.

• Sejm piekielny (21 diabłow).

• Motyw diabła szkolnego - Mnemocha.

• Asmodeusz, Lucyfer, Beliar - imiona biblijne.

• Cerberus - pies na łańcuchu (antyk)

• Słomka, Wietrzyk, Latawiec - imiona ludowe diabłów.

• Latawica - demon.

• Demony na scenie:

• Przywoływane czarami i zaklęciami.

• Przypadkiem wymówione imię.

• Wysoko zza pieca.

• Nawiązania do chrześcijaństwa.

• Wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela Jakub Gawatowic (XVIw.)

• Diabły śmieszą, ale ukazują tez prawdy wiary.

Anioły (gr. ángelos - posłaniec) - duchy czyste, które mają rozum i wolną wolę, ale nie mają ciała. Słowo anioł przeniknęło do polszczyzny z języka czeskiego, za sprawą misji Cyryla i Metodego.

• Kościoły protestanckie odsuwają się od kwestii aniołów.

• W Biblii występują 3 imiona: Gabriel (Bóg jest moją siłą, Mąż boży, Wojownik boży) - archanioł - ważniejszy(4 razy), Michał - Którz jest tak wielki jak Bóg (4 razy), Rafał Bóg uleczył (Księga Tobiasza). Inne imiona są jakby dodane, np. Uriel.

• Są istotami duchowymi nadrzędnymi względem ludzi - Ps 8, 6; Hbr 2, 7,

• Stworzeni przed człowiekiem - Hi 38, 4-7,

• Nie żenią się, ani za mąż nie wychodzą - Mk 12, 25,

• Jest ich ogromna liczba - Ps 68, 18; Mt 24, 31; Hbr 12, 22; Ap 5, 11,

• Nie należy ich wielbić - Kol 2, 18-19; Ap 19, 10; 22, 8-9; (zasada: co masz, czego nie otrzymałeś?),

• Służą ludziom Hbr 1, 14; i ich ochraniają Ps 34, 8,

• Służyli Jezusowi Mt 4, 11; Mk 1, 13; Łk 22, 43,

• Część z nich upadła Jud 6; 2P 2, 4; i służy szatanowi Ap 12, 9; Mt 25, 41.

• Wpływy na postać anioła z innych religii:

• 2 podstawowe funkcje: Przekazywanie informacji, opieka nad człowiekiem.

• Hinduizm: Ogień/Blask Agami - posłaniec; Angires - informuje o prawdach.

• 12 aniołów, duchów - Aditów.

• Sfinks miał wpływ na wygląd aniołów.

• Grecja: Dajmoniony - duchy towarzyszące ludziom.

• Rzym: Lary - opiekunki domostw.

• Stary Testament: Anioł Jahwe.

• Człowiek rozmawiający z Bogiem zwraca się do niego: Aniele Jahwe, Aniele Boży (jeden ze sposobów objawienia).

• Jest pośrednikiem między niewidzialnym Bogiem, a człowiekiem (uwypuklenie przepaści między tymi osobami).

• Anioły stoją do Boga plecami.

• Cherubini (hebr. silni) - unoszą Boga, znajdują się u Jego podnóża. Na wygląd cherubów mieli wpływ Egipcjanie: 4 głowy, 4 nogi i skrzydła. Cherubin to pewna kategoria. Cherub - dzikie zwierze pilnujące Boga, zatrzymujące człowieka.

• Serafini (płonący)- stanowią drugi chór, płoną z miłości, są najbliżej Boga, mają 6 lub więcej par skrzydeł z czego: 3 służą lataniu, zasłanianiu Boga i zasłanianiu stóp.

• Nowy Testament: Anioł Pański/Boży.

• Anioł - wysłannik od Ojca do Syna.

• Motyw zabierania przez anioły duszy do nieba, do którego nawiązywały żywoty świętych, teksty apokryfów, Pieśń o Rolandzie.

• Ukazanie się dwóch aniołów - zmartwychwstanie, okres po zmartwychwstaniu.

• Nawrócenie egipskiego dworzanina.

• Śmierć zadana Herodowi II (anioł jako „bicz boży”)

• Św. Paweł: Aniołowie nie chcą czci.

• Aniołowie różnych tekstach:

• Pasterz Hermasa - utwór apokryficzny, napisany po grecku między 140 a 150 r., o cechach charakterystycznych dla apokalips: anioł objawienia, oczekiwanie paruzji. Hermas urodził się niewolnikiem, sprzedano go rzymskiej chrześcijance Rhode, dzięki której stał się i on chrześcijaninem. Zajmował się kupiectwem i rolnictwem, dochodząc do znacznego majątku. Jego żona była kobietą kłótliwą, a dzieci podczas prześladowań zaparły się wiary chrześcijańskiej. Ponadto władze rzymskie skonfiskowały cały jego majątek. Te przykre doświadczenia życiowe zbliżyły go do Boga i popchnęły ku mistyce. Miał serię widzeń, z których wynikało, iż odstępcy od Chrystusa mają szansę powrotu na łono Kościoła i odpuszczenia grzechów. Był on jednym z "proroków-charyzmatyków" (znanych z Didache), a niektóre elementy jego dzieła, np. angelologia, wskazują na tło judeochrześcijańskie, mimo typowo hellenistycznej formy literackiej.

• Orygenes: Koncepcja aniołów jako istot - kategorie zależne od tego, czym się opiekują, np. żywioły, rośliny, zwierzęta.

• Początki tradycji anioła stróża jako opiekuna narodów.

• Demon stróż - anioł nieprawy.

• Dionizy Aeropagita:

• Podstawowe sposoby obrazowania aniołów:

• od IV w. rzadko jako postacie,

• piękni mężczyźni bez specjalnych znaków,

• skrzydła ptasie (gołąb, mewa sokół),

• stopniowo ukobiecane i udzieciawiane, np.

(Kuchnia anielska Bartolome Esteban Murillo)

• Anioł w literaturze polskiej:

• Nazwy w tekstach - aniołowie - służebnicy:

• Serafini - gorejący, płonący.

• Chrubi - uczennicy, umiejętnicy.

• Trony - trony, stolcowie.

• Panowania - państwa.

• Moce - siły, księstwa.

• Władze - potęgi, mocarstwa.

• Zwierzchności - dygnitarstwa, siły, męstwa, cnoty.

• Modlitewnik Gertrudy

• Modlitewnik Władysława Warneńczyka (imiona niebibilijne).

• Harfa duchowna Marcin Laterna - seria modlitw do aniołów.

• Gospodarstwo duchowe Piotr Skarga.

• Kroniki bractwa świętych Aniołów Stróżów.

• Kazania Świętokrzyskie.

• Rozmyślania dominikańskie.

• Anielska dobroczynność Maciej Ignacy Tłuczyński - pełnia wiedzy na temat aniołów funkcjonująca wśród innych ludzi.

• Wizerunek własny człowieka poczciwego, Zwierciadła, Apokalipsis Mikołaj Rej:

• Tło protestanckie.

• Aniołowie są postaciami fantastycznymi.

• Angelologia

• Nie ma mowy o skrzydłach u aniołów - jest to rzecz logiczna.

• Utwory Wacława Potockiego:

• Różnica w hierarchii i jednorazowość.

• Aniołowie zostali stworzeni przed kosmosem.

• Bóg i anioł nie są sobie równi.

• 2 metody opisu wyglądu aniołów:

• Nie odwzorowuje, nie daje prymitywnych wyobrażeń.

• Wyobrażenia anielskie przydatne prostemu ludowi.

• Porównanie M.Reja i W. Potockiego:

• Wiedza anielska - aniołowie nie wiedzą wszystkiego.

• Wyrok jaki zapadnie na sądzie - aniołowie wiedzą więcej niż człowiek.

• Hierarchia bytów - człowiek gorszy od anioła powinien dążyć do jego doskonałości.

• Puste miejsce po zbuntowanych aniołach powinno być zastąpione przez człowieka.

• Pojawia się kwestia liczby aniołów.

• Świadomość istnienia aniołów zajmujących się grupami, narodami, nacjami.

• Brak kategorii anioła.

• Jakim człowiekiem opiekuje się anioł? (ograniczenie do chrześcijan; nie odstępują od grzesznika; nie odstępują od grzesznika do czasu aż nie odtrąci ich rad).

• Trąby anielskie - budzą ludzi na sąd ostateczny.

• Anioł - oskarżyciel w czasie sądu ostatecznego - ma bronić przed oskarżeniami anielskimi i karać.

• Psychomachia - anioł walczy z diabłem o duszę człowieka.

• Motyw anioła stroża, śpiewów i chórów anielskich, tańca aniołów.

• Anioł - czysty duch, istota bezcielesna.

• Działanie aniołów niezrozumiałe dla człowieka.

• Tobiasz wyzwolony Stanisław Herakliusz Lubowmirski - przeróbka Księgi Tobiasza..

• Znaczenie Rafała - książę, serafin, archanioł (zamieszanie z postacią).

• Anioł pożywia się, zachowuje jak normalny człowiek.

• Opisy wyglądu anioła: blask i uroda.

• Leczy duszę i ciało.

• Bóg doświadcza swoich wiernych.

Wampir i wilkołak.

Wampir - fantastyczna istota o ludzkiej postaci, uważana za prawie nieśmiertelną, żywiąca się ludzką krwią o różnorakich zdolnościach paranormalnych.

• W literaturze europejskiej pojawia się głównie w dobie romantyzmu i modernizmu (XIX/XX w.)

• 1911 - Wampir Władysława Reymonta - młodopolski utwór powstały po Chłopach zawierający wątki magii i wampiryzmu znane pisarzowi, który przez jakiś czas pracował jako medium.

• Utwory bawiące się postaciami wampira, np. współcześnie Wampir Rolanda Topora.

• Łączono postać wampira z wilkołakiem:

• Tracenie cech ludzkich na rzecz postaci żywiącej się krwią.

• Przemiana człowieka w postać zwierzęcą ma znaczenie negatywne.

• Wątki teologiczne: przemiana w jedną z tych postaci oznaczała karę boską lub udział szatana.

• Różnice miedzy wilkołakiem, a wampirem - motyw stawania się:

• WILKOŁAK - urodzenie, zwłaszcza data 24.12 - wigilia.

• WAMPIR - śmierć, zwłaszcza nagła lub bez sakramentu (nawiązanie - Platon: strach przed śmiercią, włóczęga duszy po cmentarzach).

• Definicja wampira z XVIII w. (opór wobec wiary w wampiry; powiązana z badaniami na temat nietoperzy: Duch zmarłej osoby lub jej trup ożywiony przez jej ducha albo demona. Może wyrządzać szkody żyjącym. Mógł nim być :

• ktoś zrodzony z nieprawego łoża,

• wyrzutek społeczny,

• zabity przez wampira,

• czarownik/czarownica,

• heretyk.

• Krew - wartość sakralna przedłużająca życie.

• Przed wampirem:

• Mitologia Grecka:

• Postacie kobiece o charakterze wampirycznym:

• Empuzy i lamie - kobiece demony przyciągające mężczyzn swoim erotyzmem. Wysysają krew (podczas sjesty) - porównywane do Lilith, określanej jako lamia.

• Strzygi - upiory, czarownice, nocne ptaki, demony kobiece wysysające krew z niemowląt.

• Larwy i memury - zbrodniarze powracający po śmierci na ziemię, wywołujący choroby.

• Syreny - kobiety ptaki.

• Erbyggja - opowieści grozy, historie związane z wampirem.

• Historia Anglii - historia pewnego człowieka, który wychodził z grobu.

• Postać DRACULI:

• 1897 - powieść Brama Stokera Dracula.

• Tytułowy bohater - hrabia, transylwański arystokrata, jednocześnie wampir.

• Dracula - imię napotkane w jednej z historycznych ksiąg, przydomek władcy Wołoszczyzny Vlada Draculi zwanego też Palownikiem (zob. nabicie na pal) - syna Vlada Diabła. Być może Stoker użył również fragmentów biografii wołoskiego władcy, o czym mogą świadczyć wzmianki o wyprawach wojennych na terytorium Turcji dokonywanych przez jednego z wielkich przodków hrabiego. Na ogół przyjmuje się że Stoker ograniczył się jedynie do zapożyczenia imienia.

• Opowieści i wierzenia rumiuńskie:

• Wiążą się z opowieściami węgierskimi.

• Wampirami stają się krzywoprzysiężcy i osoby cierpiące na porfirię.

• Gdy wampir spojrzy na ciężarną lub gdy ciężarna nie je soli, to jej dziecko będzie wampirem.

• Gdy na zwłoki padnie cień mężczyzny, powstaną jako wampir.

• Wykopywano zwłoki, by sprawdzić, czy zmarły nie jest wampirem.

• Różne sposoby zabijania wampirów.

• Edykt Marii Teresy zabraniający wykopywania zwłok.

• Wampir w literaturze pięknej:

• 1819 - pierwsza powieść o wampirach Johna Polidoriego - The Vampyre, zainspirowana ideą George'a Byrona. Jej głównym bohaterem był lord Ruthven-wampir.

• Sława pisarza dzięki noweli.

• Wampir - ktoś z wyższych sfer, nieśmiertelny Lord.

• Inspiracja dla tekstów E. T. A. Hoffmana (Vampirismus)

• Joseph Sheridan Le Fanu Carmilla - postać wampirzycy.

• John Stocker Dracula.

• Roland Topor Wampir.

• Twórczość Horacio Quiroga.

Wilkołak - ten, który przeobraża się w skórę wilka ( wilk + dłaka - skóra) lub staje się wilkiem (werwolf/virwolf). Wilkołaki działały nocą atakując ludzi i zwierzęta w stanie szału.

• Likaon - wódz Arkadyjski, który wystawił bogów na próbę podając im ludzkie ciało podczas uczty. Za kare został zamieniony w wilka.

• Hirunowie i Neurowie.

• Luperkalia (Lapus - wilk).

• Ossory - lud, z którego pochodzą wilkołaki (irlandzkie i bretońskie opowieści).

• Opowieści o dobrych, szlachetnych wilkołakach, cierpiących bez swojej winy.

• Biscaveret - rycerz skrzywdzony przez żonę, która namówiła go do zamiany w wilkołaka.

• Literatura polska nawiązująca do motywu wilkołaka:

• Kronika Wincentego Kadłubka

• Figliki Mikołaja Reja

• Encyklopedie XVIII w.

• Nowe Ateny Benedykt Chmielowski.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Niebo_(raj)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Anio%C5%82

tamże

tamże

tamże

tamże

tamże

tamże

tamże

http://pl.wikipedia.org/wiki/Drakula

http://pl.wikipedia.org/wiki/Drakula

17

---