Temat: Literackie obrazy małżeństw. Przestaw motyw przywołując wybrane utwory literackie.
Motyw małżeństwa należy do najstarszych, a zarazem najpopularniejszych motywów literackich. W swojej pracy skupię się na przedstawieniu poszczególnych modeli małżeństwa, które zmieniały się na przestrzeni epok. Zanim jednak przejdę do analizy literackich obrazów małżeństw chcę wyjaśnić jak rozumiane jest słowo „małżeństwo”. W oparciu o słownik języka polskiego małżeństwo to związek prawny kobiety i mężczyzny, mający na celu utworzenie rodziny. Odwołanie do motywu małżeństwa odnaleźć można we wszystkich epokach literackich. Twórcy wykorzystywali bardzo często obraz małżeństwa do ukazania charakterystycznych cech epoki, co będę starała się uchwycić w prezentowanych przeze mnie przykładach motywu. Archetypowy model, nie tylko pierwszych rodziców, ale także małżeństwa odnajdujemy już u źródła literatury, czyli Biblii. Już na samym początku czytamy o Adamie i Ewie, którzy spełniali podstawowe wymogi instytucji małżeńskiej, a kolejni twórcy czerpiąc z tego archetypu tworzyli kolejne obrazy małżeństw, dostosowując je do wymogów epoki. Spotkamy więc małżeństwa szczęśliwe, oddane sobie, małżeństwa zawarte z rozsądku czy chęci wzbogacenia się, ale i małżeństwa nieszczęśliwe, znające smak zdrady i rozstań.
Rozpoczynając wędrówkę po literackich obrazach małżeństw zacznę od nieco nietypowego związku dwojga ludzi, powstałego już w średniowieczu. „Legenda o św. Aleksym” ukazuje małżeństwo św. Aleksego z Królewną Familjaną. Aleksy urodził się w Rzymie jako syn bogatego patrycjusza. Kiedy miał 24 lata poślubił córkę cesarza. Jednak już w dzień małżeństwa opuścił swa żonę, żegnając ja słowami: „ostawiam cię przy twym dziewictwie…”, a sam wyruszył w świat jako żebrak, rozdając wcześniej całe swe bogactwo biedakom. Swoje życie poświęcił Bogu, żyjąc w nędzy i poddając się ascezie. Po powrocie do rodzinnego miasta resztę życie spędził pod schodami własnego pałacu, skazując się dobrowolnie na poniżanie, ponieważ „każdy nań pomyje lał”. Dopiero po jego śmierci poznano tajemnicę jego pochodzenia, gdyż jego żonie, królewnie Familjanie, udało się wyjąc z jego ręki karteczkę z imieniem i nazwiskiem. Poprzez swoje pełne poświęceń, ascezy i oddanie się Bogu życie został ogłoszony świętym. „Legenda o św. Aleksym” ukazuje nam podstawowe założenia średniowiecznej rzeczywistości. Jak wiemy średniowieczny wzór postępowania zakładał, że Bóg znajduje się w centrum życia człowieka, a wszystko inne ma się do niego odnosić. Zgodnie z tym założeniem upragnionym celem życia było życie wieczne. Stąd też św, Aleksy zostawił swoja żonę, a zdecydował „iść służyć temu, co jest w niebie”. Mając świadomość założeń epoki nie dziwi nas już tak bardzo zachowanie małżonka, a jesteśmy w stanie go nawet zrozumieć.
Jeśli zachować hierarchiczny układ treści kolejną epoką literacką, przedstawiającą zupełnie inny od wcześniej przedstawionego modelu małżeńskiego jest oświecenie. Twórcą z tego okresu jest Ignacy Krasicki, autor satyry „Żona modna”. Pan Piotr, główny bohater utworu poślubia kobietę oschła, rozrzutną i egoistyczną, której głównym celem jest sprostanie cudzoziemskiej modzie. Należy zauważyć, że sam pan Piotr przyznaje się, że poślubił kobietę nie ze względu na uczucia, lecz z uwagi na „owe wioski co z mymi graniczą,/ Te mnie zwiodły…”. Małżeństwo zaś zostało zawarte w oparciu o przedmałżeńską intercyzę. Całe nieszczęście pana Piotra polega na tym, że jego małżonka została wychowana w mieście. Zwiedziony urokami „dziwnych gestów i misternych wdzięków” nie przewidział konsekwencji ożenku z „modną Filiś”. Kobieta zgodziła się wyjechać na wieś tylko na okres letni, w angielskiej karecie na resorach, w której pan Piotr z trudem znalazł dla siebie miejsce, gdyż dama zabrała ze sobą niezliczoną ilość pudełeczek, kanarka w klatce, mysz na łańcuszku, srokę, kotkę z kociętami i suczkę faworytkę. Wiejski dom za sprawą żony zmienił się w wytworny pałac, pełen zbytków, służby i kosztowności. Również ogród dotąd wypełniony bukszpanem stał się podobny angielskim parkom. „Bolące serce” żony staje się swoistym narzędziem dydaktycznym, mającym nakłonić męża do rewolucyjnych zmian i uległości. Mężczyzna żali się „A ja w kacie nieborak jak płacę tak płacę”. Z nowomodnym obyczajem przychodzi również nowomodna moralność. Małżeństwo nie ma już statusu związku „do śmierci”. Jedynie pan Piotr jeszcze w takie nadal wierzy, czym wywołuje powszechne rozbawienie. Co więcej, uczuciowe życie małżonków uzależnione jest od pochodzenia służby: „Wierz mi waćpan, jeżeli mamy się sposobić/ Do uczciwego życia, weźże ludzi zgodnych, kucharzy cudzoziemców, pasztetników modnych, / Trzeba i cukiernika”. Satyra Ignacego Krasickiego jest krytyką kosmopolityzmu i modnego życia. Zjawiska ta zostały szczegółowo opisane poprzez zachowanie tytułowej „żony modnej'. Kolejne ostrze krytyki wymierzone zostało w małżeństwo dla zysku, co było w ówczesnych czasach często spotykanym zjawiskiem. Ale i w takich wypadkach należy kierować się rozumem i mieć na uwadze również inne względy, jak na przykład zgodność charakterów, a w przypadku przedstawionej satyry głównie upodobań. Satyra przedstawia obraz małżeństwa zawartego dla korzyści finansowych, niż z miłości. Z pewnością nie można go zaliczyć do grupy małżeństw szczęśliwych i udanych.
Kolejną epoką kreującą specyficzny, a zarazem ciekawy wzorzec małżeństwa jest romantyzm. Romantyczny kochanek musiał zakochać się nieszczęśliwie, gdyż tego wymagał od niego przyjęty model bohatera bajronicznego. Odrzucał więc szczęście małżeńskie, gdyż szczęśliwie zakochany przestałby być bohaterem romantycznym i wyruszał do walki za ojczyznę, co przekładało się również na nieszczęśliwy obraz małżeństwa. Taki model małżeństwa przedstawia Adam Mickiewicz w utworze „Konrad Wallenrod”. Tutaj znowu przedstawiony jest obraz pozbawiony małżeńskiej sielanki. Młody Walter Alf pokochał z wzajemnością córkę Kiejstuta- Aldonę. Pojął ją za żonę, lecz małżonkowie nie długo cieszyli się szczęściem małżeńskim, gdyż Walter „szczęścia w domu nie zaznał, gdyż go nie było w ojczyźnie”. Miłość do ojczyzny staje się przyczyną dopełnienia życiowego powołania. Walter powrócił do Krzyżaków, został ich mistrzem, aby doprowadzić znienawidzony zakon do zguby. Aldona, kiedy dowiedziała się, że jej mąż w wyniku jego demaskacji dokonanej przez Krzyżaków został zmuszony do wypicia trucizny, umarła z żalu. Ich miłość przetrwała wiele lat rozłąki, była miłością prawdziwą, ale nieszczęśliwą, właściwie z góry skazaną na niepowodzenie. Kochankowie jednak połączeni byli tak silną więzią, że kobieta nie potrafiłaby by żyć bez ukochanego. Romantyczny kochanek ukazał podstawowe założenie epoki, uświadomił, że nadrzędnym celem jest dobro ojczyzny, nawet kosztem dobra własnego i bliskich.
Pozytywizm to z kolei epoka prezentująca zupełnie inne założenia i wyznaczniki, a co się z tym wiąże kreuje odmienny wzorzec małżeństwa. Pozytywiści za największą wartość uznali pracę, naukę i życie zgodne z otaczającym światem, dlatego też zbudowali małżeństwa wzorowe, oparte na partnerstwie, wzajemnym szacunku, wspierające się i bezgranicznie sobie oddane. Taki właśnie obraz małżeństwa ukazał Bolesław Prus w noweli pt. „Kamizelka”. W utworze poznajemy dwoje ludzi darzących się bezgraniczną miłością. To w jej imię posługują się wzajemnym podstępem, a co warto zauważyć, w tym przypadku okłamywanie staje się wartością pozytywną. W noweli przedstawiona jest walka ze śmiercią. Niemym świadkiem postępującej choroby była tytułowa kamizelka. Mąż chcąc zaoszczędzić żonie zmartwień każdego dnia ściągał sprzączkę, by przekonać żonę o powracającym zdrowiu. Pewnego dnia zauważył, że kamizelka zrobiła się rzeczywiście za ciasna, poinformował o tym żonę i przyznał się do kłamstwa , którego dopuścił się w imię miłości. O sile uczucia świadczy pełnia zaufania, jaką obdarza on żonę. Oboje są mocno przywiązani do siebie. Podczas próby ich miłości żona co dzień skracała paski kamizelki, aby mąż myślał, że zdrowieje. Bolesław Prus ukazał piękny obraz bezgranicznej miłości pomiędzy małżonkami.
Ostatnim prezentowanym przeze mnie utworem ukazującym literacki obraz małżeństwa jest utwór „Granica” autorstwa Zofii Nałkowskiej powstały w okresie XX-lecia międzywojennego. Pisarka tworzy tragiczny i zdecydowanie nieudany obraz małżeństwa. Ziemkiewiczowie, rodzice Zenona, mieszkają w Boleborzy. Jest to małżeństwo zakłamane, w którym pan Walery zdradza swoją żonę. Zdaje się wydawać, że ten schemat boleborzańkiego schematu wisi nad Zenonem jak fatum. Mimo tego, że nie chciał popełniać błędów ojca los okazuje się być dla niego bezlitosny. Jego małżeństwo z Elżbietą Biecką jest powtórzeniem związku jego rodziców. Zenon w trakcie wakacyjnego pobytu w Boleborzy poznaje młodziutką córkę kucharki- Justynę Bogutównę i nawiązuję z nią romans. Mężczyzna po ukończeniu studiów zostaje redaktorem naczelnym czasopisma „Niwy” i rozpoczyna starania o rękę Elżbiety, którą poznał już w trakcie nauki w gimnazjum, pomagając jej w nauce matematyki. Jego oświadczyny zostały przyjęte, ale nie przeszkadzają mu w tym, aby nadal kontynuować romans z Justyną, którego owocem okazało się być dziecko. Elżbieta próbowała w wyniku tego zerwać zaręczyny z Zenonem, ale silniejsze okazały się jednak uczucia niż rozsądek. Kobieta utrzymuje decyzje wyjścia za mąż za Ziemkiewicza. Justyna zostaje odrzucona przez Zenona, kiedy ten dowiedział się, że dziewczyna jest w ciąży. W wyniku tego dziewczyna decyduje się na usunięcie ciąży, co negatywnie wpłynęło na jej stan równowagi psychicznej. Losy Zenona kończą się popełnionym przez niego samobójstwem, kiedy skompromitowany i oślepiony kwasem żrącym przez Justynę po kilku dniach strzela sobie w usta z rewolweru. Swym nieodpowiedzialnym zachowaniem zranił jednocześnie dwie kobiety. Granicę odpowiedzialności moralnej przekroczył w pewnym, niedostrzegalnym dla niego momencie, co jest wyrażone w słowach wypowiedzianych przez Elżbietę: „Chodzi przecież o to, ze musi coś istnieć. Jakaś granica, za która nie wolno przejść, za którą przestaje się być sobą”. Przekroczenie przez mężczyznę tej granicy miało niestety tragiczne w skutkach konsekwencje. Zofia Nałkowska przedstawiła w utworze szczególnie nieszczęśliwy obraz literackiego związku tworząc go na zasadzie trójkąta małżeńskiego.
Na podstawie omówionych przeze mnie przykładów literackich małżeństw łatwo zauważyć, że jest to motyw często wykorzystywany prze twórców poszczególnych epok literackich a swoje źródło ma już w Biblii. Twórcy tworząc obrazy związków małżeńskich dostosowywali je do warunków epoki jaką reprezentowali. Z każdego obrazu małżeństwa wyłania się jeden, główny wniosek, nie ulegający zmianom mimo upływu lat, a mianowicie, że nie zmieniły się czynniki decydujące o istnieniu prawdziwego, szczęśliwego związku małżeńskiego, a za taki uważam, kiedy on i ona uzupełniają się wzajemnie i tworzą wspólne dobro. Musi istnieć miłość, szacunek, zrozumienie i wspieranie się w krętej i trudnej ścieżce życia. Często nie jest łatwo zapomnieć o samolubnych ideałach, niełatwo przyjmuje się cudze racje, gdy ma się świadomość słuszności własnych. Małżeństwo to wielka sztuka dwóch aktorów w roli głównej, sztuka kompromisu, ale są chwile dla których warto, które każdy przechowuje jak perełki w szkatułce wspomnień.