Imię i nazwisko:

TEMAT:

I. Literatura podmiotu:

1. B. Prus, Lalka, Zielona Sowa, Kraków 1998, ISBN 83-7220-001-7.

2. H. Balzac, Ojciec Goriot, Greg, Kraków 2004, ISBN 83-7327-165-1.

3. S. Żeromski, Ludzie bezdomni, Zielona Sowa, Kraków 2001, ISBN 83-7220-590-6.

4. J. Przyboś, Gmachy, Na kołach, [w:] www.poezja.art.pl

5. T. Czyżewski, Miasto w jesienny wieczór (niesielanka) [w:] Poezja w szkole średniej, red. E. Kram - Mikoś, Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa - Kraków 1995, ISBN 83-85558-45-4, s. 27.

6. G.G. Marquez, Sto lat samotności, Muza, Warszawa 2003, ISBN 83-7200-988-0.

7. A. Camus, Dżuma,

II. Literatura przedmiotu:

1. „miasto” [w:] A. Markiewicz, Szkolny Leksykon motywów literackich, Printex, Warszawa 2004, ISBN 23-86025-03-4.

2. „miasto” [w:] Słownik Języka Polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1998, ISBN 83-01-11835-0.

3. H. Markiewicz, Prus i Żeromski, PIW, Warszawa 1964, s. 7-18, 74-91.

4. H. Markiewicz, Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Czytelnik, Warszawa 1975, s. 5-32.

5. A. Hauser, Balzak [w:] Antropologia kultury, red. G. Godlewski i inni, UW, Warszawa 2004, ISBN 83-235-007-8-9.

6. Jerzy Waligóra, Wiersz o mieście XX wieku. Jak powstaje antygatunek? [w:] Poezja w szkole średniej, red. E. Kram - Mikoś, Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa - Kraków 1995, ISBN 83-85558-45-4.

7. J. Gawlikowska, Przeboje prozy XX wieku. Literatura światowa i najnowsza polska, D.W. Bellona, Warszawa 2001, ISBN 83-11-09293-1, s. 47-59.

1. Ramowy plan wypowiedzi

1. Określenie problemu:

• Cel prezentacji - wykazanie popularności motywu miasta w literarturze XIX i XX - wiecznej, wskazanie różnych sposobów literackich realizacji tego motywu oraz wpływu przestrzeni miasta na bohaterów utworów.

• Definicja pojęć „miasto”, „przestrzeń”.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:

• Misato jako przestrzeń życia w aspekcie struktury społecznej: Prus, Lalka, Żeromski, Ludzie bezdomni.

• Miasto jako przestrzeń życia w aspekcie problematyki moralnej: Balzac, Ojciec Goriot.

• Miasto jako przestrzeń życia w aspekcie problematyki egzystencjalnej: Camus, Dżuma.

• Miasto jako przestrzeń mityczna: Marquez, Sto lat samotności.

• Miasto jako obiekt futurystycznej fascynacji: Przyboś, Gmachy, Na kołach, Czyżewski, Miasto w jesienny wieczór (niesielanka).

Wnioski:

• Miasto jako przestrzeń życiowa bohatera literackiego pojawia się bardzo często w literaturze XIX i XX wieku.

• Jest częściej przestawiane krytycznie - jako siedlisko zła i niesprawiedliwości społecznej oraz żródło klęski bohatera, co można już uznać za pewien stereotyp miasta w literaturze.

• Ciekawsze są nietypowe wizerunki miasta (np. w powieści Marqueza).

IV. Wykaz materiałów pomocniczych

1. Wykaz cytatów.

1.Miasto jako przestrzeń życia w aspekcie struktury społecznej

2.Miasto jako przestrzeń życia w aspekcie problematyki moralnej

3.Miasto jako przestrzeń życia w aspekcie problematyki egzystencjalnej

4. Miasto jako futurystytczna Arkadia nowoczesności

5. Miasto jako przestrzeń mityczna

1Określenia zamysłów kompozycyjnych

Tematem mojej prezentacji jest „Miasto jako przestrzeń życia bohatera literackiego”. Postaram się wykazać, że miasto to miejsce, któremu w literaturze poświęcono bardzo wiele uwagi szczególnie w literaturze epok późniejszych tzn. od wieku XIX. kiedy to tak naprawdę możemy mówić o mieście wg obecnej słownikowej definicji. Druga połowa XIX wieku to okres rewolucji przemysłowej i co za tym idzie również rewolucji urbanistycznej, czas, kiedy miasta gwałtownie rozrastają się stając się wielkimi skupiskami ludności. Skupiska takie charakteryzują się swoim odrębnym życiem, odrębnymi zasadami które starali się uchwycić pisarze XIX i XX wieku. Wyjaśnienie to uznałam za konieczne gdyż w mojej prezentacji wykorzystałam literaturę z okresu pozytywizmu, Młodej Polski XX-lecia i współczesności. Moją wypowiedz podzieliłam na pięć części, które odpowiadają pięciu różnym aspektom przedstawienia miasta literaturze. Będę więc mówiła o:

-przestrzeni miasta w aspekcie struktury społecznej

- przestrzeni miasta w aspekcie problematyki moralnej

- przestrzeni miasta w aspekcie problematyki egzystencjalnej

-mieście jako przestrzeni mitycznej

W obrębie tych zagadnień skupię się głownie na problemie wpływu miasta na bohatera literackiego, na uwarunkowaniach jego życia w takiej przestrzeni.

2.Definicje i wyjaśnienia

Uznałam, że aby precyzyjnie omówić wybrany przeze mnie temat należy na początku wyjaśnić kluczowe dla niego pojęcia:

Miasto i przestrzeń.

Wg słownika języka polskiego misato to: „Duży obszar intensywnie i planowo zabudowany, podlegający odrębnej administracji, będący skupiskiem ludności wykonującej zawody nierolnicze” oraz „ludność, mieszkańcy takiego obszaru; czasem także zarząd miejski”.

(str.144), oba te znaczenia słowa miasto będą pojawiać się w mojej prezentacji.

Przestrzeń to stały wg słownika terminów literackich „element strukturalny dzieła literackiego wchodzący w obręb świata przedstawionego. Każdy jego składnik (postać, orzedmiot, wydarzenie) jest w pewien sposób osadzony w przestrzeni bądź bezpośrednio (np. gdy staje się przedmiotem opisu), bądź pośrednio. (...) Przestrzeń, obok funkcji strukturalnych, pełni ważne funkcje symboliczne, często wiązane z symboliką przestrzenną zawartą w języku”. Łącząc obie te definicje można stwierdzić, że miasto jako przestrzeń literacka odnosi się zarówno do miejsca jak i struktury społecznej.

II „Lalka”

Pierwszym utworem, który będę chciała omówić jest „Lalka” Bolesława Prusa. Jest to powieść realistyczna a więc w dokładny sposób ukazuje świat przedstawiony. Miasto jest tam główną przestrzenią życia bohatera Stanisława Wokulskiego. Bolesław Prus często w sposób niezwykle drobiazgowy przedstawia Warszawę, np. takie miejsca jak Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Łazienki. Jednak skupia się pisarz przede wszystkim na ukazaniu struktury społecznej Warszawy, ogromnego rozwarstwienia tego społeczeństwa. Warszawa to miasto w którym żyje bardzo bogata arystokracja obok swoistego lumpenproletariatu. Prus opisuje także inne grupy społeczne, środowisko kupców i subiektów, urzędników, Żydów i studentów. Celem pisarza było jak sam stwierdził przedstawienie polskich idealistów na tle społecznego rozkładu. Powieśc traktuje bowiem o kryzysie ideologii zarówno romantycznej jak i pozytywistycznej, a Warszawa to właśnie przestrzeń w której Stanisław Wokulski funkcjonuje i obserwując otaczającą rzeczywistość przeżywa dylematy. Przykładem tego może być opis Powiśla widzianego oczyma Wokulskiego:

„Oto miniatura kraju - myślał - wm którym wszystko dąży do spodlenia i wytępienia rasy. Jedni gina z niedostaku, druszy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmic niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące dobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć. Tu nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, żeby ją spętać i zużyć w pustej walce - o nic”.

(cytat Markiewicz str.22). Warszawę ocenia więc Wokulski krytycznie często przeciwstawiając jej chociażby Paryż. Bohater ten żyjąc w takiej właśnie przestrzeni jest wewnętrznie rozdarty, z jeden strony chce być bliżej Izabeli więc musi obcować z arystokracją, z drugiej zaś jest szczególnie wrogo nastawiony do tej grupy, ma świadomość tego, że zdradza pozytywistyczne ideały pracy u podstaw. Miasto jak przestrzeń życia bohatera w „Lalce” jest przedstawiona pr5zez Prusa w sposób krytyczny. Szczególnie krytykuje autor rozwarstwienie stanowe i pozostałości feudalizmu, które hamują rozwój społeczny ale także przyczyniają się do klęski Wokulskiego o czym świadczy wypowiedz Szumana o głównym bohaterze: Zginął przywalony resztkami feudalizmu”

„Ludzie bezdomni”

Kolejnym literackim przykładem do którego chcę się odwołać omawiając miasto jako przestrzeń życia bohatera w aspekcie społecznym jest powieść Stefana Żeromskiego „Ludzie bezdomni”. Żeromski w dokładny sposób przedstawia przede wszystkim dwa miejsca: Paryż i Warszawę. Już otwierająca powieść scena spaceru głównego bohatera Tomasza Judyta po Polach Elizejskich stanowi zapowiedz dychotomicznego sposobu postrzegania świata w obrębie utworu: świata wielkiego, pięknego i wykwintnego ze światem motłochu, brudu i wielkiej nędzy. W taki dwudzielny sposób ukazane są właśnie Paryż i Warszawa. Powieść Żeromskiego podejmuje problematykę społeczną przedstawiając wielką nędzę wymienionych wcześniej przeze mnie miast i na tle tej nędzy postawę Judyta- idealisty chcącego samotnie zmieniać złą rzeczywistość. rzeczywistość tą złą rzeczywistością po raz pierwszy spotyka się w Paryżu.

Podobny sposób przedstawiona jest bieda robotniczych dzielnic Warszawy- szczególnie ulicy Ciepłej i Krochmalnej. Autor nie skąpi czytelnikowi żadnych szczegółów posługując się techniką naturalistyczną.

Wąskimi przejściami, pośród kramów, straganów i sklepików, wszedł na Korochmalną. Żar słoneczny zalewał ten rynsztok w kształcie ulicy. Z wąskiwej szyi między Cipełą i placem wydzielał się fetor jak z cmentarza. Po dawnemu roiło się tam mrowisko żydowskie. Jak dawniej siedział na trotuarze stara, schorzała Żydówka, sprzedająca gotowany bób, fasolę, groch i ziarna dyni. Tu i ówdzie włóczyli się roznosiciele wody sodowej z naczyniami u boku iszklankami w rękach. Sam widok takiej szklanki oblepionej zaschłym syropem, którą brudny nędzarz trzyma w ręce, mógł wywołać torsję. Jedna z roznisiecielk wody stała pod murem. Była prawie do naga obdarta. Twarz miała zżółkłą i martwą.

Czytając powieść widzimy także oczyma Judyta fatalne warunki pracy robotników np. fabryki cygar. Należy pamiętać, że powieść powstała w ostatnich latach XIX-go wieku czyli w dobie gwałtownego rozwoju przemysłu i systemu kapitalistycznego, którego pierwszym etapem kształtowania się jest zawsze rażąca dysproporcja pomiędzy warunkami życia poszczególnych warstw społecznych. Oprócz wspomnianej już przeze mnie nędzy autor ukazuje także wyzysk robotników np. Wiktora Judyta i jego żony. Na tle tak okrutnej rzeczywistości główny bohater próbuje realizować swoje szczytne zamiary. Jako lekarz chce przede wszystkim dbać o higienę, której zaniedbanie jest przyczyną wysokiego wskaźnikiem zachorowań i śmiertelności pośród tych ludzi. Należy pamiętać, że taką postawę Judyta determinuje jego przeszłość, on sam wywodzi się z biednej, patologicznej rodziny, z ulicy Ciepłej dlatego czuje, że ma długo do spłacenia wobec grupy społecznej której losu udało mu się uniknąć. Judym krytycznym okiem patrzy na nędze paryskich czy warszawskich ulic, krytycznie nastawiony jest też do schematu życia mieszczaństwa bogatego. Boi się, że także on sam stanie się ofiarą dorobkiewiczostwa jeżeli założy rodzinę. Jego obawy potwierdzają postawy innych lekarzy, którzy mając już rodziny zapomnieli o społecznych ideałach a profesję lekarza uważają za zawód jak każdy inny. Można dopatrzyć się tu charakterystycznej dla Młodej Polski krytyki filisterskiego sposobu życia.

Powieść Żeromskiego ukazuje więc miasto w aspekcie społecznym jako przestrzeń realizacji socjalnych ideałów głównego bohatera, ideałów, które jednak wydają się być skazane na klęskę.

„Ojciec Goriot”

Miasto bywa tez przedstawione w literaturze jako przestrzeń życia bohaterów w aspekcie problematyki moralnej. Jest to najczęściej negatywna wizja miasta jakjo miejsc gdzie wartości etyczne nic nie znaczą, zastępuje je kult pieniądza. W taki sposób ukazał Paryż Honoriusz Balzac Balzak swojej powieści pt:”Ojciec Goriot”. Paryż rządzi się swoimi prawami, przypomina trochę piekło co może potwierdzić fakt, że cały cykl do którego należy powieść „Ojciec Goriot” nosi tytuł „Komedia ludzka” i jest to czytelna aluzja do „Boskiej komedii” Dantego opisującej między innymi wędrówkę poaty przez piekło. Bohaterem, który poznaje reguły życia w Paryżu jest Eugeniusz Rastignac , młody student prawa pochodzący z prowincji. Jego głównymi „nauczycielami” nowej moralności są pani de Beausand, daleka krewna i znana w całym Paryżu arystokratka, ojciec Goriot i przede wszystkim Votrin. Przekazują oni Rastignacowi swoje doświadczenia i wskazówki w jaki sposób należy postępować w tym mieście. Trzeba przede wszystkim postępować tak, by zdobyć pozycję i pieniądze - np. poprzez bogatą kochankę, hazard, bezwzględność i odrzeucenie wszelkich zasad moralnych. Przykładem tego może być historia ojca Goriot i jego córek a także późniejsze działania Rastignaca. Arnold Hauser, autor opracowania twórczości Balzaka w taki sposób charakteryzuje paryski świat:

Nowoczesne społeczeństwo mieszczańskie, ze swymi politykami, biurokratami, bankierami, spekulantami, światowcami, kokotami, dziennikarzami, wydaje się mu (Balzakowi) zmorą, przetaczającym się korowdem tańca szkieletów (...) Liczby, sumy, bilanse majątkowe sa tutaj formułami zaklęć i orzeczeniami wyroczni nowej mitologii, nowego czarodziejskiego świata.

Twierdzi nawet, że Balzac tworzy mit Paryża jako nowego Babilonu, czyli miasta pełnego pokus, bogactw i rozwi.ązłości. takim mieście nie ma miejsca na przykład na uczucia, czego boleśnie doświadczył ojciec Goriot.

Chociaż powieść Balzaca Balzaka realistyczny i dokładny sposób opisuje ten wygląd miasta, tak naprawdę pisarz koncentruje się na ludziach. Miasto to dla niego przede wszystkim jego mieszkańcy, mieszkańcy których Balzac ocenia bardzo krytycznie. Jeszcze raz posłużę się tutaj słowami Arnolda Hausera:

Pogoń za pieniądzem i zyskiem rozbija życie rodzinne, oddala żonę od męża, córkę od ojca, brata od brata, zamienia małżeństwo we wspólnotę interesów, a miłość w interes i przykuwa do siebie ofiary niewolniczymi łańcuchami. (...) Czyż istnieje coś bardziej upiornego niż ta władza natury, materii nad duszami!

(…). „Ojciec Goriot” jest więc powieścią ukazującą miasto głownie w aspekcie morlanym.

„Dżuma”

Kolejna kategorią, którą wyodrębniłam w mojej prezentacji jest literacki obraz miasta jako przestrzeni życia bohaterów w aspekcie egzystencjalnym. Poprzez tą kategorię rozumiem także ukazywanie obrazu miasta w literaturze, które pozwala na dokonanie szerszej i uniwersalnej interpretacji. Lekturą w taki sposób przedstawiającą miasto jako przestrzeń życia bohaterów jest „Dżuma” Alberta Camusa. Powieść ta dotyczy zarazy która opanowała algierską miejscowość Oran w latach 40. Autor opisuje zmagania z dżumą poszczególnych bohaterów bohaterów których na pierwszy plan wysuwa się doktor Bernard Rieux. Chociaż fabuła z pozoru przedstawia realistyczne wydarzenia istotne jest metaforyczne odczytanie sensu utworu. „Dżumę” określa się powieścią parabolą gdyż porusza ona uniwersalne problemy dotyczące egzystencje człowieka. W ten sposób miasto Oran staje się symbolem całego świata, zmagania z dżumą to metafora walki ze złem i egzystencji człowieka w ogóle.

Kiedy w mieście wybucha zaraza władze decydują o zamknięciu bram, nastaje godzina policyjna, społeczeństwo musi dostosować się do tragicznej sytuacji. Pisarz ukazuje różne postawy ludzi wobec dżumy, które można odczytać jako uniwersalne postawy wobec zła świata. Poglądy, które reprezentuje doktor Rieux to najbardziej charakterystyczne elementy egzystencjalizmu. Wydarzenia, które rozgrywają się w Oranie oraz zmagania mieszkańców tego miasteczka z zarazą dają pretekst do ogólnych rozważań na temat życia człowieka. Dlatego uznałam, że powieść Alberta Camusa daje specyficzny obraz miasta jako przestrzeni życia bohaterów miasta, które jako metafora świata pozwala na ogólne refleksje na temat egzystencji życia człowieka.

Miasto - futurystyczna Arkadia nowoczesności

Inaczej niż wyminieni wcześniej przeze mnie twórcy, prezentują miasto przestawiciele XX-wiecznego futuryzmu i awangardy. Wyrażają oni zachwyt miejską przestrzenią, czego dowodem może być ich naczelne hasło: 3M - czyli Misato, Masa, Maszyna. Poetów kręgów awangardowych fascynyje dynamika, hałas, ogrom miasta. Głoszą oni kult cywilizacji, urbanizacji i postępu technicznego. Co więcej - przedmiotem fascynacji bywa nawet, to co obiektywnie złe, nieestetyczne. Tak jest np. w wierszu Tytusa Czyżewskiego pt. „Miasto w jesienny wieczór”. Pozornie jest to krytyczna wizja miasta, ale, jak pisze Jerzy Waligóra w eseju interpretacyjnym wiersza:

Wbrew pozorom ujęcia tego nie należy jednak łączyć z pojawiającymi się czasami w XX-leciu nastawieniami antyurbanistycxznymi, wyraźnymi szczególnie na terenie literatury regionalnej (...) Czyżewski był zafascynowany miastem, ale - podobnioe jak wileu innych przedstawicieli nowej sztuki - jego istotę widział w pozbawionym nimbu niezwykłości konkrecie, zwyczajności przedmiotów, pośpiechu i gorączce codziennych zatrudnień mieszkańców, wreszcie w otwarciu na ciemne strony życia, a nawet w brutalizmie. Jeśli wymienione cechy w mniemaniu współczesnych określały wielką metropolię, zadaniem sztuki było przekazać jej rzeczywisty kształt, bez żadnych estetyzujących zafałszowań.

............................

Najwybitniejszym poetą awangardowym, czołowym twórcą tzw. Awangardy Krakowskiej, który często afirmował przestrzeń miejską w poezji, był Julian Przyboś. Przykładem tej afirmacji mogą być takie wiersze jak „Gmachy” czy „Na kołach”. Przyboś, niczym rzemieślnik dokonujący obróbki słowa, tworzy zwięzły, metaforyczny, ale sugestywny obraz miasta. W pierwszym liryku zachwyt podmiotu lirycznego budzi przede wszystkim architektura miasta, ogrom, masa budynków, w drugim z kolei fascynuje go dynamizm życia miejskiego, jeżdżących samochodów, pracujących robotników i wszelkich wytworów ludzkiej ręki.

Jak w takiej przestrzeni funkcjonuje bohater literacki - czyli - tutaj - podmiot liryczny? Przede wszystkim nie może się nadziwić temu światu, jest nim zachwycony potęgą człowieka, który stworzył tę cywilizizację. O zachwycie tym i jednocześnie hołdzie oddanym ludzkiej inwencji świadczyć mogą zakończenia obu wierszy. Pierwszy z nich kończą słowa:

Pomyśleć

Każda cegła spoczywa na wyjętej dłoni

a drugi pytanie: „Jak zatoczyć poemat na kołach?”.

Dlatego miasto prezentowane przez awangardowych poetów nazwałam futurystyczną Arkadią nowoczesności.

„Sto lat samotności”

Kolejną kategorią, którą wyodrębniłam w mojej prezentacji są utwory, które ukazują miasto w aspekcie mitycznym, miasto na wpół realne, na wpół baśniowe. W pewnym sensie tak miejską ukazywały już omówione przeze mnie wcześniej wiersze awangardowe. Niemniej jednak klasycznym przykładem miasta mitycznego jest miejscowość Macondo, główne miejsce akcji powieści Gabriela Garcii Marqueza pt.: „Sto lat samotności”. Utwór Marqueza zaliczany jest do specyficznego gatunku literatury zwanego realizmem magicznym. Przedstawia on rzeczywistość często nadnaturalną, magiczną, ale w taki sposób, by nie deformować rzeczywistości. Realizm i magia stają się w powieściach Marqeza jednością.

Jak już wcześniej powiedziałam większość akcji utworu rozgrywa się w Macondo. Na pewno to miejscowośc ulokowana jest gdzieś daleko od świata, o czym świadczy chodźby fakt, że Cyganie przywozili różnorodna wynalazki, dobrze już gdzieś znane, np. magnes, teleskop, lupę itp. Już sama historia założenia Macondo jest magiczna. Założycielami osady byli Jose Arcadio i jego żona- Urszula. W bardzo rozlewnym, pełnym chronologicznych inwersji opowiadaniu Marquez ukazuje losy miasteczka, które nawiedzają rewolucje, pojawia się handel, nowoczesna technika, rodzą się i umierają kolejne pokolenia Buendiów. Wszystko to podlega prawu cykliczności, powtarzalności, dlatego można mówić o czasie magiczno- mitycznym w powieści. Jest to czas nieokreślony, wyznaczany przez przyjazdy i odjazdy Cyganów, zmieniające się pokolenia, wygląd Macondo. Wszystko to sprawia wrażenie cudowności i baśniowości Marquezowego miasteczka, budzące skojarzenia z mitologią, baśniami i biblią. Dlatego można mówić, że Macondo jest miasteczkiem mitycznym. A jak wygląda życie mieszkańców tej miejscowości? Jak już wcześniej wspomniałam Marquez przedstawia głównie losy rodziny Buendiów, losy bardzo burzliwe, przedziwne ale zawsze naznaczone piętnem samotności.

Wykaz cytatów

1. „Duży obszar intensywnie i planowo zabudowany, podlegający odrębnej administracji, będący skupiskiem ludności wykonującej zawody nierolnicze” oraz „ludność, mieszkańcy takiego obszaru; czasem także zarząd miejski”.

(Słownik Języka Polskiego, red. M. Szymczak)

2. ........................................................

itd.

---