Scharakteryzuj i porównaj osobowości wybranych bohaterów literackich będących autorami pamiętników, listów i dzienników.
Szanowna komisjo!
Tematem mojej prezentacji są bohaterzy literaccy, będący autorami pamiętników, listów i dzienników. W swoim wystąpieniu postaram się scharakteryzować i porównać wybrane przeze mnie osobowości, zaczerpnięte z literatury.
Pozwolą państwo, że swój wywód rozpocznę od zdefiniowania form pisemnych, którymi posługiwali się bohaterowie wybrani przeze mnie do zaprezentowania tematu. Zarówno pamiętnik, list i dziennik należą do literatury stosownej (tak zwanej użytkowej). Literatura stosowana to teksty (pisane lub ustne) o charakterze praktycznym i użytkowym, w odróżnieniu od, tradycyjnie pojętej, "literatury pięknej", która służy czystemu pięknu. Wobec użytkowo nakierowanej literatury stosowanej odmiennym zespołem dzieł jest, tradycyjnie pojęta, literatura piękna, w której przeważa funkcja estetyczna tekstu. Literatura stosowana i literatura piękna składają się na całość literatury.
Pierwszą formą pisemną, zgodnie z tematem jest pamiętnik. Jest to relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. Pamiętnik (w przeciwieństwie do dziennika) opowiada o zdarzeniach z pewnego dystansu czasowego, w związku z czym kształtuje się dwupłaszczyznowość narracji: autor pamiętnika opowiadać może nie tylko o tym, jak zdarzenia przebiegały, może ujawniać również swoje stanowisko wobec nich w momencie pisania.
Natomiast list to także gatunek literatury stosownej. Jest to pisemna wiadomość wysyłana przez jedną osobę (nadawcę) do drugiej (adresata). Tradycyjny list to wiadomość zapisana na kartce (kartkach) papieru i zapieczętowana lub wysłana do adresata w kopercie. Sztuką pisania listów, jako zjawiskiem kulturowym, zajmuje się epistolografia.
Ostatnią formą pisemną, którą będę się zajmował w mojej prezentacji jest dziennik. Są to zapiski bieżące, rodzaj pamiętnika, sporządzane dla potrzeb własnych, lub w charakterze twórczości literackiej (publikowanej na bieżąco, lub później w postaci zbiorczej). Od zapisywania wspomnień dotyczących tych samych czasów, dziennik odróżnia się tym, że jest sporządzany na bieżąco, co w praktyce przejawia się zupełnie inną optyką — inne rzeczy są uznawane za warte upamiętnienia i inaczej są uwypuklane. Zwykle ma charakter zapisków intymnych, których autor nie przeznacza do druku w ogóle lub w bliskiej przyszłości.
Pierwszą postacią, którą chciałbym się zająć aby opisać osobowość autora pamiętników, jest prawdopodobnie najbardziej znany polski pamiętnikarz epoki baroku, Jan Chryzostom Pasek.
Jan Chryzostom Pasek to jeden z największych polskich twórców-sarmatów, autor najbardziej interesującego pamiętnika doby staropolskiej. Bujny temperament i awanturnicze usposobienie wpłynęły znacząco na burzliwe koleje życia pisarza. Gwałtowny, a nawet okrutny, ustawicznie pojedynkujący się i procesujący szlachcic potrafił jednak być towarzyski i bawić słuchaczy opowieściami o swoich wojennych przygodach. Wykazywał się wówczas niezrównanym talentem gawędziarskim i wybornym dowcipem. Cechy te stały się największym atutem spisywanych przez niego pod koniec życia pamiętników. Pasek przedstawia swoje wspomnienia niezwykle barwnie, z olbrzymią werwą i humorem, ukazując je na tle wypadków historycznych, w których brał udział. Dzięki temu Pamiętniki są nie tylko bogatą i wciągającą biografią szlachcica, lecz stanowią także w dużej mierze wiarygodny obraz ówczesnej Polski.
Aleksander Brückner, wybitny znawca literatury, doceniając gawędziarskie umiejętności Paska, tak pisał o jego dziele: (Kartka z cytatami - cytat 1)
Utwór ten, wkrótce po ukazaniu się w 1836 r., zdobył wśród czytelników olbrzymią popularność. Dzieło Paska odegrało także istotną rolę w historii literatury, przyczyniając się do rozwoju gatunku powieściowego i stając się źródłem pisarskiej inspiracji w literaturze XIX i XX w.
Natomiast niechętny Paskowi historyk literatury I. Chrzanowski tak pisał o bohaterze Pamiętników: (Kartka z cytatami - cytat 2).
Pasek spisywał swoje pamiętniki dopiero pod koniec życia. Sam autor stwierdził, że miał zamiar stawić się jako wzór dla innych, aby brali z niego przykład jako idealnego żołnierza - sarmaty. Skoro zaś chciał stawiać siebie za wzór, zapewne pominął mniej chlubne momenty swojej biografii. Wizerunek bohatera Pamiętników - nawet ten wyretuszowany - przedstawia się jednak, łagodnie mówiąc, dość niejednoznacznie. Pisząc o latach swojej wojennej służby, ukazuje się Pasek czytelnikom jako świetny kompan, wzorowy patriota i dobry żołnierz, cieszący się autorytetem zarówno przełożonych, jak i podwładnych. Podkreśla swoje zasługi wobec ojczyzny, ale nie jest całkowicie bezinteresowny, zapału do walki dostarcza mu nie tyle bowiem miłość do ojczyzny, co własna ambicja. Męstwo w boju wynika na ogół z chęci zdobycia jak największych łupów. Ciekawość i żądza przygód zapewne także miały wpływ na decyzje szlachcica i przyczyniły się do wzięcia przez niego udziału w wyprawie duńskiej. W czasie swojej służby ojczyźnie bohater zaskakuje ponadto czytelnika niefrasobliwością i brakiem poczucia obowiązku, gdy na przykład, wysłany z ważnymi listami Jana Kazimierza do Czarnieckiego, zatrzymuje się gdzieś po drodze i hula przez dwa tygodnie. Dziwić może również jego okrucieństwo, kiedy bez żadnych wewnętrznych oporów bierze udział w sporze o to, kto ma osobiście ściąć pojmanego oficera.
Kolejną osobowość, którą chciałem państwu przedstawić jest Werter. Bohater stworzony przez Johanna Wolfganga Goethe, w utworze „Cierpienia młodego Wertera”, miał wielki wpływ na losy pokolenia burzy i naporów w Niemczech i Europie. W swoim czasie dzieło zostało zakazane w kilku państwach, z powodu masowej liczby samobójstwa, dokonywanych przez ludzi zafascynowanych postacią Wertera. „Cierpienia młodego Wertera” są powieścią w formie listów. Zawiera ona listy pisane wyłącznie przez Wertera do przyjaciela Wilhelma, jedynie trzy listy pisane są do Lotty i jeden do Alberta. Wśród listów znajduje się też fragment pamiętnika Wertera. Nietypowa forma tego dzieła - będącego zbiorem listów, nazywa się formą epistolarną.
Losy i światopogląd głównego bohatera powieści Goethego ukształtowały nową postawę - postawę werteryczną - werteryzm, a także nowy typ bohatera - bohatera werterycznego. Bohater werteryczny zazwyczaj jest człowiekiem samotnym i niezrozumianym przez otoczenie. To odosobnienie wiąże się z jego charakterem i postawą życiową. Zajęty wyłącznie sobą, zwrócony do wewnątrz, odwraca się od drugiego człowieka. Dlatego między innymi nie rozumie i nie docenia tego, co dla innych jest sensem życia: praktycznego działania, użyteczności społecznej.
Czuje bezsens egzystencji, brak celu w życiu, według niego czynne działanie zawsze przynosi rozczarowanie i klęski, dlatego przyjmuje postawę rezygnacji. Zamiast próbować realizować górnolotne zamierzenia, woli pozostać w sferze marzeń i tęsknoty za lepszym życiem. Bierna postawa skłania go do rozmyślań i rozpamiętywania drobiazgowo każdej sytuacji. Bohater werteryczny jest wrażliwy i uczuciowy. Szuka kontaktu z naturą, bliskości przyrody. Buntuje się przeciwko niesprawiedliwym prawom, przesądom stanowym, złej naturze, a także rozdwojonej istocie człowieka. Nie może zrealizować swoich ideałów i osobowości w otaczającej go rzeczywistości. Popada w stany depresyjne. Konflikt ze światem i ze sobą samym najczęściej doprowadza go do samobójstwa.
Werteryzm jest to więc ból duszy, ból istnienia, wywołany nadwrażliwością i niemożliwością spełnienia się pragnień, zaspokojenia oczekiwań. Zranione uczucia i urażona duma wprowadzają umysł w stan zamętu, skłócony ze światem bohater pogrąża się w rezygnacji. Samobójstwo jawi mu się jako jedyne wyjście z dręczącej sytuacji. Werteryzm to niemożność opanowania, ani kontrolowania własnych namiętności, co prowadzi do odkrycia niszczącej potęgi samodestrukcji. Jednostka popada w głęboką melancholię, pesymizm, ponieważ uczucie miłosne, które jej towarzyszy, zakłada nieuchronne poczucie winy. Werteryzm prowadzi więc do cierpienia, które jest nieuleczalne. Niezgodność marzenia z rzeczywistością sprawia, że bohater staje się ofiarą konfliktu między swymi złudzeniami i oczekiwaniami, a praktycznym, banalnym życiem.
Ostatnią osobowością, która pragnę zaprezentować jest Ignacy Rzecki z „Lalki” Bolesława Prusa. Historia Rzeckiego stanowi w tej powieści jeden z głównych wątków. Wątek ten wyróżniony został nawet poprzez poświęcenie bohaterowi osobnych rozdziałów na jego dziennik. W tych zapiskach opowiada on swoje dzieje, a także relacjonuje i komentuje bieżące wydarzenia. Poprzez wspomnieniowe retrospekcje poszerza on perspektywę czasową oraz łączy się ściśle z funkcjonowaniem historii w utworze. To właśnie w pamiętniku Rzeckiego pojawiają się komentarze do ówczesnej i dawniejszej sytuacji politycznej Europy, to tu przywoływana jest większość ważnych wydarzeń historycznych.
Rzecki, przyjaciel Wokulskiego jest jedną z barwniejszych postaci w powieści. Jest przedstawicielem pokolenia, które już odchodzi - doktor Szuman po jego śmierci mówi, że właśnie odszedł ostatni romantyk. Rzeczywiście, swoim zachowaniem i poglądami jest subiekt człowiekiem minionej epoki. Zdradza to każdy szczegół jego charakterystyki - począwszy od stroju a na cechach osobowości skończywszy.
Rzecki jest osobą bardzo dobrze poukładaną, od kilkudziesięciu lat żyje dokładnie ustalonym rytmem. Jest dobrym i rzetelnym pracownikiem oraz oddanym przyjacielem Wokulskiego. Obowiązki subiekta traktuje jako życiową powinność, stara się wypełniać je jak najskrupulatniej. Być może daje mu to poczucie, że jest potrzebny - początkowo uważa, że bez jego codziennego nadzoru sklep przestałby funkcjonować. Kiedy zaczyna dostrzegać, że tak nie jest rozpoczyna się wielkie rozczarowanie i osamotnienie subiekta, zwłaszcza że pokrywa się to w czasie z zalotami Wokulskiego, który nie ma czasu dla dawnego przyjaciela. Mimo to Rzecki do końca broni kupca przed plotkami, posądzeniami o szaleństwo czy bankructwo, do końca pragnie jego szczęścia.
Najważniejszą cechą znamionującą Rzeckiego jest jego zamiłowanie do politykowania. Jako romantyk nieuleczalnie wierzy w odzyskanie niepodległości z pomocą rodu Bonaparte. Również ten mit zostanie obalony - w 1879 r. Napoleon IV ginie w bitwie z Zulusami. Subiekt jednak nawet wtedy nie chce do końca w to wierzyć. To właśnie Rzecki namówił Wokulskiego do udziału w powstaniu styczniowym i od tej pory ciągle spekuluje, że Stach na pewno musi mieć coś wspólnego z polityką. Nie chce uwierzyć, że wszystkie szaleństwa na jakie decyduje się przyjaciel wynikają z miłości do kobiety. W swojej naiwności, niemal dziecięcej wierzy w porządek świata. Jawi się jako postać niezwykle pozytywna, sympatyczna. Do końca pozostaje dodatnio oceniana postacią, jednak wyraźnie widoczne jest w nim rozczarowanie światem. Najtragiczniejsze jest to, że większość rozczarowań Rzeckiego wynika z postępowania Wokulskiego.
Pod koniec powieści brak Rzeckiemu tego początkowego humoru, z którym opowiadał o tym, że jako staremu kawalerowi podoba mu się wspólnota żon, głoszona przez socjalistów. Jest za to coraz więcej goryczy, poczucia pustki i osamotnienia. Gdy wydaje się, że być może zdecydował się wyrwać z ogarniającego go marazmu ostateczny „cios” zadaje mu Szlangbaum. Żyd godzi w jego poczucie obowiązku, w traktowanie pracy jako powinności ludzkiej, a nie smutnej konieczności. Serce romantyka nie jest w stanie tego znieść.
Porównując przedstawione przeze mnie trzy postacie, zwróciłem uwagę przede wszystkim na stosunek autora do samego siebie, jako uczestnika wydarzeń przez niego relacjonowanych. W historii Jana Chryzostoma Paska oczywiste jest, że pamiętnik miał na celu wybielenie jego osoby. Mimo zastosowania w niektórych wypadkach oszczędniejszego opisu, a czasem nawet wyolbrzymionego po wielokroć, osobowość polskiego wojaka jawi mi się negatywnie. Ponieważ z tego dzieła wyłania się postać podążająca za własną chwałą i szukająca na wojnie jedynie dorobku. Kolejne wybrane przeze mnie postacie, żyły w innych czasach i ich problemy są znacznie różne. Jednak uważam, że sposób widzenia własnej osoby przez Wertera jest podobny do polskiego pamiętnikarza. Z tego powodu, że Werter wciąż uważa siebie za osobę pokrzywdzoną i cierpiącą - jego pretensjonalne nastawienie do życia sprawia, że czytelnik, taki jak ja, odbiera go bardzo negatywnie. Rozpatrując na tym tle ostatnią wybraną przeze mnie postać Rzeckiego, jawi się on jako przykładny romantyk, pełen wspaniałych cech osobowości. Stary subiekt przedkładał swoje życie i szczęście nad innych. Był do końca oddanym przyjacielem Wokulskiego i przez swój styl życia, który zasługuje na nienaganną pochwałę, zaskarbia sobie sympatię czytelnika.
Dziękuję za wysłuchanie mojej prezentacji!