Sposoby mówienia o doświadczeniach drugiej wojny światowej w literaturze.

1.WSTĘP:

Tematem mojego wystąpienia są sposoby mówienia o doświadczeniach II wojny światowej w literaturze. Wybrałam ten temat ze względu na moje zainteresowanie tą tematyką. Uważam, że II wojna światowa była jednym z najokrutniejszych doświadczeń z jakim przyszło się zmierzyć ludzkości. Działania wojenne II wojny światowej objęły praktycznie wszystkie kontynenty, toczyły się na lądzie, w wodzie i na powietrzu. Była to wojna totalna, angażująca całe społeczeństwa . Śmierć poniosło ponad pięćdziesiąt milionów ludzi.

Powstało wiele przekazów opisujących doświadczenia tego okresu, chcąc zwrócić uwagę na charakterystyczny sposób mówienia o doświadczeniach wojny, w swojej prezentacji skoncentrowałam się na trzech wybranych. Są to:

- wiersz Tadeusza Różewicza „Ocalony”

-pamiętnik Tadeusza Klimaszewskiego „Verbrennungs-kommando Warschau”

-oraz opowiadanie „Proszę państwa do gazu” Tadeusza Borowskiego

Wszyscy trzej autorzy należą do tej generacji pisarzy, którą po ukazaniu się głośnej powieści Romana Bratnego zaczęto powszechnie nazywać „pokoleniem Kolumbów”. Urodzeni w latach dwudziestych XXw. Dzieciństwo i młodość przeżyli w okresie Polski niepodległej. Los oszczędził im niewoli zaborów, ale skazał ich na doświadczenia i skutki okupacji hitlerowskiej. W tym czasie zginęło wielu wspaniałych artystów. Różewicz, Borowski, Klimaszewski przeżyli wojnę. Przedtem jednak przeszli przez piekło wojny i obozów koncentracyjnych. Doświadczenie życiowe każdego z artystów ukształtowały sposób mówienia o tym co widzieli i przeżyli. Pewne jest, że każdy z nich mógłby podpisać się pod strofami wiersza:

„Mam dwadzieścia cztery lata

Ocalałem

Prowadzony na rzeź”

Są to słowa autorstwa Tadeusza Różewicza. I od tego wiersza, pt.”Ocalony” rozpocznę rozwinięcie mojego tematu.

2 .ROZWINIĘCIE

a)Różewicz

Wiersz ”Ocalony” pochodzi ze zbioru „Niepokój” z 1947r.Od tamtej pory najistotniejszym tematem w twórczości pisarza staje się doświadczenie wojny, porażenie nią, pytanie: jak teraz żyć?

W wierszu „Ocalony” jesteśmy świadkami relacji młodego człowieka, który uniknął zagłady przeżywając wojnę. Wiersz rozpoczyna się słowami:

„Mam dwadzieścia cztery lata

Ocalałem

Prowadzony na rzeź

To są nazwy puste i jednoznaczne:
człowiek i zwierzę
miłość i nienawiść
wróg i przyjaciel
ciemność i światło”

Autor jest oszczędny w opisie. Wynika to z postawy światopoglądowej pisarza. Po wojennych doświadczeniach, pozbawieniu ludzi wszelkich zasad moralnych i etycznych, wyjałowieniu kultury i języka niemożliwy jest powrót do wiary w dobro, sens życia . Niewłaściwy jest także tradycyjny styl poezji, bogatej w wartości, które już przestały istnieć. Po traumatycznych doświadczeniach wojny sprowadza wyniosą dotąd poezję do języka codziennego. Używa potocznych sformułowań „furgony porąbanych ludzi” .

Różewicz posługuje się techniką behawioralną, koncentruje się na zachowaniach dwukrotnie powtarza: „widziałem”, „ocalałem”. Na opis uczuć towarzyszących doświadczeniom wojny w poezji Różewicza nie ma miejsca.

Stosuje technikę mówienia wprost, zgodnie z która język ma być transparentny, jednoznaczny, zrozumiały. Ten wiersz w prostych środkach wyrazu ukazuje całą brutalność rzeczywistości powojennej. Ocalony z zagłady to człowiek upośledzony przede wszystkim moralnie, a ocalenie nie jest tu darem niebios, ale ciężarem. Wiersz kończy się powtórzeniem słów początkowych.

Odpowiedzią na nawoływanie „szukam nauczyciela i mistrza” jest cisza. Nikt nie oferuje mu pomocy, nie pojawia się ów nauczyciel i mistrz. Świat przedstawiony przez autora to świat zdezintegrowany, w którym hierarchia wartości zachwiała się. Autor nie wyobraża sobie normalnej egzystencji w rzeczywistości powojennej – nie potrafi zapomnieć tego co było. Pamięć i prawda to jedne z fundamentalnych wartości jego twórczości.

b)Klimaszewski

Tadeusz Klimaszewski w swojej książce opowiada o tym jak został ujęty przez Niemców i włączony do Verbrennungs - kommando. Był to oddział złożony z Polaków, wykorzystywanych do przymusowej pracy fizycznej w czasie powstania warszawskiego. Ich zadaniem było uprzątanie i palenie ciał ofiar masowych rzezi na Woli, które miały miejsce początkiem sierpnia 1944. Autor 14 lat po wojnie spisał swoje wspomnienia. Książka doczekała się kilku wydań i często służyła jako dokument i źródło w opisywaniu zbrodni faszystowskich. Książka wiernie oddaje wydarzenia tego okresu.:

„Mimo wszystko musiało się myśleć o jedzeniu, spaniu, rozmawiać, a nawet żartować. Gdybyśmy nie czynili tego, czekał nas obłęd i śmierć. Prosta tajemnica przetrwania , tłumacząca ludzi, którzy wytrzymali piekło obozów koncentracyjnych, długoletnich więzień, frontów, bombardowań, wojny.” (str.83)

To jeden z fragmentów pochodzących z pamiętnika.

Klimaszewski w sposób bardzo bezpośredni pisze o prawach jakimi rządziła się wojna. Język narracji jest wartki i barwny. Opisuje drobiazgowo każdą ze scen koncentrując się na plastycznym, dokładnym i jak najbardziej obrazowym dla czytelnika opisem zachowań ludzkich, okoliczności im towarzyszących oraz wojennej scenerii, sprawnie posługując się licznymi środkami językowymi. Czytamy:

„Instynkt nie zna logiki. Nie było już wtedy w nas ludzkiej godności i rozsądku. Nasze ruchy, wysiłek były już tylko mechaniczną praca mięśni, zwierząt tłukących się w pułapce, ślepo i potwornie pragnących życia”

Stosując porównanie pracy mięśni do zwierząt pobudza wyobraźnie czytelnika, wywołuje emocje i skłania do refleksji. Spotykamy liczne epitety. Animizację w opisie skrzyni, która z powodu swojego ciężaru wrosła w ziemię. Eufemizmy, za pomocą których ubierał w słowa doświadczenia śmierci nazywając ją „znieruchomieniem”, „ ostatnim tchnieniem” czy też „snem”.

Wspomnienia Klimaszewskiego robią silne wrażenie, szczególnie gdy drobiazgowo opisuje prace, które musiał wykonywać za cenę życia, jak i gdy opisuje swoich dozorców, esesmanów i oficerów. Przekaz Klimaszewskiego jest bogaty w opisy zachowań ale forma pamiętnika jaką wybrał na opis zobowiązuje do nieco szerszego spojrzenia na doświadczenia. Dzieli się swoimi myślami gdy staje w obliczu śmierci. Przyznaje się, że jego ludzka godność została sprowadzona do zwierzęcych instynktów. Celem jest egoistyczne pragnienie przetrwania. Szczególnie do refleksji skłonił mnie opis:

„Patrzyłem tępo na klęczących przede mną. Przecież moje ciało ich osłoni, chociażby tego naprzeciw. Opanowała mnie dzika, nieprzeparta chęć ułożenia się plackiem na ziemi, przeczołgania się przez ten rząd klęczących ludzi, żeby ukryć się, tak, ukryć się za ich korpusami.”(s.17)

Relacja Klimaszewskiego przy swojej dużej wartości dokumentarnej nie jest tylko suchym przekazem historycznym ale w sposób obrazowo nakreślonych scen zamyka treść ludzkiego przeżycia w sytuacjach najokrutniejszej dla człowieka próby.

c)Borowski

Życie Tadeusza Borowskiego, choć przeżył wojnę, było bardzo krótkie. Zmarł w wieku 29 lat, najprawdopodobniej śmiercią samobójczą. W swoich opowiadaniach przedstawia nam przerażającą prawdę o obozowym życiu.

Tom „Pożegnanie z Marią” to zbiór opowiadań, poruszających tematykę doświadczeń obozowych, zwraca zwłaszcza uwagę na niszczenie wszelkich wartości moralnych w ekstremalnych warunkach. Świat więzienny autor obserwuje z perspektywy bohatera Tadka i opisuje go z punktu widzenia człowieka biorącego w tym życiu czynny udział. Zbiór ten zawiera sześć opowiadań: cztery o tematyce obozowej oraz dwa o nieco innej. Te dwa opowiadania tworzą swoistą klamrę całego zbioru, jakby prolog i epilog opowiadań obozowych. Ich akcja rozgrywa się poza terenem obozów koncentracyjnych - jednego z nich wcześniej (przed obozem koncentracyjnym - opowiadanie pt. „Pożegnanie z Marią”), zaś drugiego - bezpośrednio po wyzwoleniu („Bitwa pod Grunwaldem”). Opowiadanie pierwsze odpowiada na pytanie o genezę tego, co obserwuje autor, natomiast ostatnie tłumaczy skutki.

W swojej prezentacji skoncentruje się na opowiadaniu „Proszę państwa do gazu”

W swoich opowiadaniach pisarz posługuję się behawioryzmem. Taki sposób narracji polega na tym, że autor kładzie szczególny nacisk na opis ludzkich zachowań, gestów. Bez wchodzenia w wewnętrzne przeżycia bohatera. Brak w wypowiedziach narratora bezpośrednich informacji o przeżyciach, stanach psychicznych czy uczuciach bohaterów. Liczy się to co jest „tu i teraz”. Narrator opowiadań pozbawiony jest swojej „sfery wewnętrznej”. Jest to spowodowane tym, że więźniów w obozie traktowano jak rzeczy, a rzeczy nie posiadają sfery duchowej ani życia psychicznego. Dlatego właśnie w opowiadaniach tych dominuje zewnętrzność.

Jako przykład tego sposobu relacjonowania wydarzeń przytoczę fragment z jednego z najbardziej wstrząsających opowiadań: „Proszę państwa do gazu” , w której opisana jest procedura, przez jaką przechodzą nowo przybyli więźniowie. Znajdujemy tam opis pracy tzw. Kanady. Była to wybrana grupa pracująca przy rozładunkach transportów ludzi. W opisie sprzątania pustych wagonów czytamy:

„Wskakuję do środka. Porozrzucane po kątach wśród kału ludzkiego i pogubionych zegarków leżą poduszone, podeptane niemowlęta, nagie potworki o ogromnych głowach i wydętych brzuchach. Wynosi się je jak kurczaki, trzymając po parę w jednej garści”.

Borowski stosuje metodę kontrastu pomiędzy potwornością zbrodni, a codziennością towarzyszących jej okoliczności. W ten sposób podkreśla zwyczajność zbrodni, obdziera ja z jakiejkolwiek niezwykłości. Gdy przybywa transport rozgrywają się tragiczne sceny- krzyki uspokaja seria z karabinu maszynowego, ludziom odbierane są rzeczy osobiste, następuje selekcja- silni pójdą do obozu, do pracy, a kobiety z dziećmi do aut, do gazu. Kalecy są rzucani na stos trupów.

Taki sposób opisu z jednej strony ukazuje wpływ zniewolenia na psychikę ludzką, pokazuje zobojętnienie, zanik uczuć wewnętrznych, wartości. Z drugiej strony ten prosty przekaz absurdalnej rzeczywistości czyni ją bardziej wiarygodną. Pozwala czytelnikowi samemu ocenić postępowanie więźniów.

3.ZAKOŃCZENIE:

Na lekcjach języka polskiego przerabiałam literaturę poszczególnych epok. Twórcy zawsze starali się formułować odpowiedzi na najtrudniejsze pytania człowieka. Podczas opracowywania swojej prezentacji nasunął mi się jeden wniosek: dopiero po II wojnie światowej do jednostki dotarło, jak trudno jest radzić sobie z rzeczywistością pozbawioną stałych fundamentów. Dominacja totalitarnej wizji świata poczyniła straszliwe spustoszenie. Właściwie wszystko, co wydawało się już ustalone, pewne odnośnie ludzkiej natury zostało zakwestionowane. Pisarze musieli więc wziąć pióro do ręki, zasiąść przy biurku, aby na nowo uporządkować świat. Dlatego też zrodził się nowy sposób mówienia o doświadczeniach: bardzo konkretny, oparty na faktach, zachowaniach a nie uczuciach lakoniczny opis tego co miało miejsce w latach 1939-1945. W dziełach przeze mnie omawianych można odnaleźć głęboką refleksję nad życiem, obliczem świata przedstawiony w charakterystyczny dla literatury tego okresu sposób. Oszczędność słowa, wyłączenie emocji a niejednokrotnie przemilczenie to najodpowiedniejszy sposób na wyrażenie bestialstwa, którego żadne słowa nie są w stanie opisać.