78. Sarmatyzm w ujęciu W. Potockiego i J. Ch. Paska.
Sarmatyzm to nazwa polskiej szlacheckiej ideologii i kultury XVII i XVIII wieku. Określenie to nawiązywało do tezy ówczesnych kronikarzy polskich, głoszących mit o polskiej szlachcie, która rzekomo wywodzi się od starożytnych Sarmatów - ludu walecznego, bohaterskiego, którego część osiedliła się nad Dnieprem i Wisłą przywędrowawszy tu znad Dolnej Wołgi. Elementami szlacheckiej ideologii sarmackiej stały się głównie: hasło nieograniczonej swobody osobistej, megalomania narodowo stanowa, przekonanie, że Polska ma najlepszy ustrój społeczno-polityczny, niechęć do cudzoziemszczyzny, pochwała swojszczyzny i fanatyzm religijny, przejawiający się w nietolerancji i dewocji. W początkowym okresie swojego funkcjonowania sarmatyzm miał wydźwięk pozytywny, jednak później nastąpiła odmiana. Ideologia ta w dużej mierze przyczyniła się do regresji politycznej i kulturowej w tym okresie. Ideały sarmackie znalazły swe odbicie w ówczesnym piśmiennictwie, co zaowocowało wyodrębnieniem się typowego dla tego okresu - nurtu sarmackiego. Jego reprezentantami w baroku byli: Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki.
Już życiorys Paska sugeruje jego sarmacki rodowód. Pochodził ze średniej szlacheckiej rodziny, kształcił się w kolegium jezuickim. Zdobywał tam wiedzę głównie z dziedziny retoryki i łaciny, które to przedmioty przydawały się na sejmikach. Wykształcenie takie nie było raczej wszechstronne; mało tego kreowało dość ograniczone spojrzenie na świat i gruntowało konserwatyzm myślowy. Konserwatyzm ten polegał głównie na negowaniu wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zaburzyć istniejący stan rzeczy. Pasek wierzył, że Polsce nie potrzeba żadnych reform, jedyne co jest istotne dla kondycji państwa to dbanie o bezpieczeństwo. Tak właśnie rozumiał Pasek patriotyzm: walka w obronie, ale i nie dla czystej idei, bo często przyświecały mu cele finansowe i chęć zdobycia wielu cennych łupów. Wojenne dzieje sarmackiej szlachty są właśnie tematem "Pamiętników" Jana Chryzostoma - dzieła spisanego przed jego śmiercią. Autor pragnął w utworze przedstawić obraz szlachcica-sarmaty dumnego ze swej przynależności do braci szlacheckiej, przekonanego o swym wyjątkowym posłannictwie na ziemi, pełnego buty i sprytu. Pasek przeprowadza afirmację takiej postaci, widzi w niej same zalety nie dostrzegając wad. Wady te, jednak, mimo woli autora, wynikają wyraźnie z treści zachowań i opisów szlachcica-sarmaty. W jednym z fragmentów swych pamiętników zatytułowanym "W obozie" Pasek przedstawia sytuację panującą w obozie wojskowym, w którym szlachta sarmacka zgrupowana w pospolitym ruszeniu oczekiwała na starcie z wojskami szwedzkimi. Nudząc się organizowała sobie rozrywki, nie bacząc, że w każdej chwili mógł pojawić się nieprzyjaciel. Rozrywki szlachty polegały głównie na pijaństwie a następnie na burdach, które prowadziły do zakazanych wówczas pojedynków. Nie przejmowano się, że zranieni w pojedynkach żołnierze nie będą w stanie walczyć w razie potrzeby. Z fragmentu tego wynika obraz sarmaty - lekkomyślnego, pozbawionego politycznej wyobraźni, skłonnego do kieliszka, posiadającego awanturniczą żyłkę i niesubordynowanego. Sąd Jana Chryzostoma Paska o sarmackiej szlachcie jest zupełnie bezkrytyczny i przerysowany, skoro w tych wadach dopatrywał się takich zalet jak: fantazja, animusz, bohaterstwo, radość życia, odwaga i umiłowanie wolności osobistej.
Zupełnie inny portret szlachcica-sarmaty przedstawił w swojej twórczości Wacław Potocki. Mimo że sam wywiódł się ze szlachty i nieraz chlubił się swym pochodzeniem, to jednak potrafił podejść do zjawiska sarmacji z obiektywizmem i piętnować jego wady. Duma z przynależności do stanu szlacheckiego i jego walecznych tradycji widoczna jest w "Wojnie chocimskiej", a dokładnie we fragmencie "Mowa Chodkiewicza". Wódz chcąc podnieść ducha walki żołnierzy powołuje się na bohaterstwo i odwagę szlachty polskiej w przeszłości. Pomniejsza militarną wartość Turków ("durny Turczyn", "psia pogańska jucha"), przeciwstawiając im wrodzone zalety rycerskie polskiej szlachty. Lekceważy inne stany i nacje: traktuje na równi Żydów i kupców z dziadami i handlarzami niewolników. Jednak sarmaci bynajmniej bezinteresowni nie byli, a więc aby zagrzać ich odpowiednio do boju, nie mogło zabraknąć w "Mowie Chodkiewicza" obietnic bogatych łupów. Ponadto Chodkiewicz zgodnie z trendem samratyzmu powołuje się w swej mowie na wolność osobistą szlachty sarmackiej w słowach "Do was obie wyciąga ręce wolność złota".
Odmienny obraz sarmaty odnajdujemy w takich fraszkach jak: "Pospolite ruszenie". Tym razem sarmatę widzimy jako człowieka, który: przywykł do wygód, zapomniał już żołnierskiego rzemiosła, jest lekkomyślny i głupi, skoro śpi, podczas gdy złodzieje zakradają się do jego domu (kraju). Jest on człowiekiem, który rad by czerpać zysków z Rzeczypospolitej, ale nic w zamian nie dawać. Egoizm polityczny tego sarmaty idzie w parze z egoizmem społecznym, bowiem człowiek ten żyje wyłącznie z wyzysku chłopa, którym pogardza, mimo że ten całe życie ciężko na niego pracuje. W portrecie sarmaty ukazanym w twórczości Wacława Potockiego zaznacza się brak konsekwencji, co wynika z nieustabilizowanego stosunku pisarza do swojej warstwy społecznej.
Podsumowując w okresie baroku pojawiają się dwa nieco odmienne obrazy polskiego sarmaty. Jeden z nich jest ukazany w twórczości Jana Chryzostoma Paska, a drugi w twórczości Wacława Potockiego. Pasek afirmuje sarmatę, czyniąc z wszelkich jego wad zalety, natomiast Potocki wytyka mu szereg wad, czyniąc tym samym obraz sarmaty mniej przerysowany i bardziej autentyczny.
79. Troska o los ojczyzny w poezji W. Potockiego.
Najwybitniejszym poetą polski drugiej połowy XVII wieku był Wacław Potocki. Zgodnie z literackim obyczajem swej epoki czerpał swe pomysły twórcze, a niekiedy całe wątki tematyczne z istniejących już utworów, rodzimych i obcych, nadając im własny kształt i piętno swej indywidualności. Najbardziej znane jego utwory to wierszowana kronika rycerska pt. "Wojna Chocimska" oraz dwa ogromne zbiory wierszy "Moralia" i "Ogród fraszek". Wacław Potocki pisał językiem niewyszukanym, lecz żywym i obrazowym, czerpiąc słownictwo z zasobów mowy codziennej. Wiek XVII był okresem wielkich klęsk politycznych polski.
Poeta widział obojętność szlachty na upadek znaczenia ojczyzny. Podjął więc próbę wskrzeszenia tradycji rycerskich i obudzenia ducha patriotycznego u szlachty. Obszerny poemat pt. "Wojna Chocimska" autor ukończył w 1670 roku. Materiał dostarczyły mu głównie pamiętniki uczestnika tej bitwy Jakuba Sobieskiego. Poemat ten bardzo dokładnie opisuje przygotowania do walki wojsk Polskich i tureckich, a następnie dzień po dniu wydarzenia bitwy pod Chocimiem. Poeta nie rezygnuje z wyrażenia uczuciowego stosunku do opisywanych spraw. Nad całym obrazem góruje uczucie miłości do ojczyzny, szczególnie uwydatnione w mowie Chodkiewicza, którą cechuje bardzo uroczysty styl. Utwór ten miał być poematem "ku pokrzepieniu serc" i wobec ponownej groźby wojny z Turcją powinien budzić patriotyzm.
Wiersz pt." Pospolite ruszenie" ukazuje rozprzężenie wśród szlachty, która zajmuje się jedynie swoimi prywatnymi sprawami. Pomimo bezpośredniego zagrożenia ze strony Kozaków, szlachta nie zajmuje stanowisk bojowych gdyż smacznie śpi.
W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego, które chyli się ku upadkowi, nikt nie przestrzega praw. Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy. Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa. Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję. Ojczyzna chyli się ku upadkowi. Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama. W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej. Katolicy to silny lew, zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem. Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.
Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.