Dr hab. Aleksandra Tokarz
PSYCHOLOGIA EMOCJI I
MOTYWACJI. WYKŁAD
Ważniejsze prawidłowości dotyczące
procesu emocjonalnego: neuronalne
podstawy emocji, emocja jako poznanie
wartości, emocje a mechanizmy obronne
Dr hab. Aleksandra Tokarz
PSYCHOLOGIA EMOCJI I
MOTYWACJI. WYKŁAD
Ważniejsze prawidłowości dotyczące
procesu emocjonalnego: neuronalne
podstawy emocji, emocja jako poznanie
wartości, emocje a mechanizmy obronne
Kontekst NEURO----
KONCEPCJE SZCZEGÓŁOWE
Wzorce psychofizjologiczne
Zmienne psychofizjologiczne
Eksperymenty nad funkcjami różnych struktur
KONCEPCJE CAŁOŚCIOWE
„Integracyjna działalność mózgu”
Koncepcje i wizje współczesne (post
modernistyczne?)
Całościowa interpretacja
procesów emocjonalnych
Wg przedstawiciela
„neuroscience” Antonio
Damasio
Ważniejsze prace Antonio
Damasio:
Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i
ludzki mózg, 1994/1999
Tajemnica świadomości. Ciało i
emocje współtworzą świadomość,
1999/2000
Looking for Spinoza
Deklaracja metodologiczna
A Damasio
„Nasza rozmowa nie będzie tylko nudną lekturą,
choć nie będziemy prowadzili gwałtownych
sporów ani próbowali powiedzieć zbyt wiele.
Mowa będzie o faktach uznanych, o faktach
wątpliwych oraz hipotezach - nawet tych, które
jeszcze tkwią tylko w sferze domysłów. Będę się
powoływał na prace, które są w toku (…) które
przeprowadzono jakiś czas temu, jak i na prace,
które będą zapewne prowadzone długo po
zakończeniu naszej rozmowy. Rozumie się (…)
będziemy czasami posuwali się na skróty i
bocznymi drogami” (s.14)
Podstawowe tezy A Damasio
1.Procesy emocjonalne i uczuciowe nie
są balastem dla umysłu i źródłem
zakłóceń racjonalności
2. Są niezbędne dla prawidłowego
funkcjonowania umysłu i osobowości
3. Ich brak jest tak samo destrukcyjny,
jak zaburzenia, które mogą powodować
Casus Fineasa Gage’a
Rekonstrukcja
Obszary uszkodzeń typowych
dla syndromu Gage‘a
Casus Gage’a - wnioski
„Wybiórcze” uszkodzenie kory
przedczołowej, w mózgu Gh.Gage’a
spowodowało upośledzenie jego
zdolności do planowania swej
przyszłości, zachowania zgodnego z
wcześniej przyswojonymi regułami
społecznymi i decydowania o własnych
działaniach tak, by przynosiły mu (…)
korzyśc.”(s.50, s.80)
Tezy Damasio
KWESTIA PIERWSZA
1.
Umysł opiera się na współpracy
aktywnych systemów mózgowych w
ramach różnych struktur neuronowych
2.
Emocje i uczucia są wtopione w te
struktury
3.
Najprostsze i najbardziej złożone funkcje
umysłu są w tym powiązane wielorako
Tezy Damasio [cd]
KWESTIA DRUGA
1.
Istotą i funkcją emocji i uczuć jest percepcja
zmian w strukturze i stanie naszego ciała
2.
ANTYKOGNITYWIZM: budowanie koncepcji
umysłu z pominięciem emocji i uczuć jest
niemożliwe i nietrafne
3.
Emocje przypisane są nie tylko starszym
strukturom podkorowym
4.
Funkcjonowanie nowej kory jest dla emocji i
uczuć równie ważne
Tezy Damasio [cd]
KWESTIA TRZECIA
1.
„UMYSŁ ISTNIEJE WEWNĄTRZ I
DLA CAŁEGO CIAŁA” [s.13]
2.
Mózg i ciało tworzą nierozerwalną
całość [biochemiczne i nerwowe
obwody regulujące], w interakcji ze
środowiskiem
3.
Umysł zależy od tej całości
Argumenty Damasio [cd]
4.
Ciało jest podstawowym przedmiotem
reprezentowanym w umyśle
5.
Ciało jest odniesieniem dla umysłowych
konstrukcji tworzących obraz rzeczywistości
6.
Konstytuuje poczucie naszej obiektywności,
ciągłości, tożsamości
„UMYSŁ JEST NIE TYLKO ZAWARTY W MÓZGU,
ALE „WCIELONY” W PEŁNYM TEGO SŁOWA
ZNACZENIU” [s.141]
Istota i funkcje emocji wg
Damasio
„Emocją nazywam zbiór zmian,
pojawiających się zarówno w ciele,
jak i mózgu, zazwyczaj wywołanych
przez określoną treść umysłową.
Uczucie jest percepcją tych zmian
[s.297]
Marker somatyczny
Sytuacja: czy robić interesy z wrogiem przyjaciela?
„zanim zaczniesz dokonywać […] jakiejkolwiek analizy
zysków i strat i zanim twój umysł zacznie zmierzać ku
rozwiązywaniu problemów, gdy na myśl przychodzą złe
skutki danej decyzji [..] doświadczasz nieprzyjemnego
uczucia w trzewiach. Ponieważ owo odczucie odnosi się
do ciała i sygnalizuje pojawienie się określonego
uczucia, nazwałem to zjawisko markerem
somatycznym […] słowa somatyczny używam tutaj
znowu w najszerszym sensie (odnoszącym się do ciała),
który – gdy mowa o markerze somatycznym - obejmuje
zarówno doznania trzewne i pozatrzewne” [s.200]
Marker somatyczny
Markery tworzą system automatycznego
przewidywania i selekcji
Markery działają jako wyznaczniki wartości
reprezentowanych obiektów
Są „wzmacniaczami” p. poznawczych
Są rodzajem mechanizmu
ukierunkowującego
Są wrodzone, nabyte, pozytywne i
negatywne
Teoretyczne konteksty w
badaniach nad emocjami
1.
Wspólne założenia dotyczące natury
emocji/ procesów nadrzędnych
2.
Odwołanie do znaczącej teorii
nadrzędnej
3.
Metodologia i metodyka
4.
Typowe problemy badawcze
5.
Ograniczenia
Jak oceniać wartość teorii?
Moc wyjaśniająca – wyjaśnienia odpowiadające
warunkom danego paradygmatu
(naturalistycznego lub antynaturalistycznego)
Odpowiednie właściwości formalne (spójność,
niesprzeczność…)
Moc heurystyczna (możliwość generowania
nowych koncepcji, wyjaśnień, badań) –
weryfikowalność
Moc prognostyczna
(por. Tokarz, 1999)
Kontekst psychoanalityczny -
kontrowersje
„dane (…) skłaniają nas do przyznania
racji opiniom głoszącym, iż to, co jest
nowe w teorii Freuda jest nieprawdziwe, a
to, co jest prawdziwe – nie jest nowe”.
(Eysenck, 1965, za: Dobroczyński, 1999,
s.37)
Kontekst psychoanalityczny -
kontrowersje
„Psychoanaliza jest najokropniejszym przykładem bałaganu
i i intelektualnych nonsensów, do jakich doprowadza
nadużywanie abstrakcyjnych pojęć, a poważne,
społeczne i indywidualne szkody, które wyrządza ten
zgubny, mistyczny system, wyraźnie wskazują na
praktyczne niebezpieczeństwa takiego przesądnego
myślenia(…). Główny demon psychoanalizy - wyparcie –
stracił swój ogon, widły i odór siarki, przestraszyć może
już tylko co słabszych mnichów (...) Jest nadzieja, że w
najbliższym czasie psychoanalitycy nauczą się
psychologii na tyle, by się pozbyć swego naczelnego
bóstwa – Nieświadomego umysłu” (Dunlap, 1927, za:
Dobroczyński, 1999, s. 37)
Kontekst psychoanalityczny –
żywotność inspiracji
„Wbrew temu, co twierdzą liczni krytycy Freuda, wiele
twierdzeń psychoanalitycznych można poddać
próbom weryfikacji empirycznej,, czego dowodem
jest, miedzy innymi, ogromna literatura na temat
eksperymentalnej weryfikacji freudowskich
mechanizmów obronnych”
Grzegołowska-Klarkowska, 1986, s.41
Por. program ćwiczeń: fragment tekstu Dollarda i Millera
Oraz schemat powstawania konfliktu wg Dollarda-
Millera, (za: Madsen, 1984)
Geneza kontekstu dynamicznego:
koncepcja Freuda
Biologiczne zdeterminowanie emocji
Złożona, niejasna, raczej psychologiczna
interpretacja „energii psychicznej”
Zasada przyjemności
Przymus powtarzania
Działanie mechanizmów obronnych
jako mechanizmy transformacja emocji w toku życia
Złożona relacja świadomości, podświadomości,
nieświadomości jako struktur „zawierających”
treści emocjonalne
Geneza kontekstu dynamicznego:
koncepcja Freuda
Prymat zasady przyjemności jako naczelnego
regulatora psychiki
Dysocjacja emocji od ich treści jako zjawisko
typowe
Paradoks istnienia emocji wypartych
Mechanizmy obronne (nieświadome, wadliwe
sposoby rozwiązywania problemów) i ich funkcje
Symbolika w ekspresji emocji
„Kultura jako źródło cierpienia”
Mechanizm obronny w ujęciu
Freuda
1.
„(…) zasadniczo wszystkie te mechanizmy maja dwie
wspólne cechy: 1) działają nieświadomie – inaczej ich
właściwy cel byłby zaprzepaszczony; oraz 2) z reguły
negują, zniekształcają lub fałszują dokonywane przez
ego spostrzeżenia zdarzeń wewnętrznych,
zewnętrznych lub jednych i drugich.
2.
Mechanizmy „którymi może posługiwać się ego, gdy
usiłuje zabezpieczyć się przed porażka”
3.
Mechanizmy obronne są nieświadomym ,
nieadekwatnym ale utrwalonym sposobem radzenia
sobie z jakąś sytuacją trudną
Za: Cofer, Appley,1964/1972)
Główny mechanizm obronny:
wyparcie
„ Nie ulega wątpliwości, że ego musi bronić się
przed wybuchem nieopanowanego leku. Jeśli
integralność ego jest zagrożona z zewnątrz, może
ono albo szukać ratunku w ucieczce, albo podjąć
skuteczne działanie ruchowe dla zlikwidowania
niebezpieczeństwa. Jeśli jednak zagrożenie jest z
wewnątrz, obrona ego musi przyjąć inna formę, W
tym przypadku główną bronią jest usunięcie ze
świadomości.”
Cofer, Appley, 1964/1972, s.520
Główny mechanizm obronny:
wyparcie
Freud używał pojęcia wyparcie w 4 znaczeniach:
1.
Psychologiczna funkcja odrzucania i niedopuszczania do
świadomości treści obciążonych negatywnymi emocjami
(lękiem)
2.
Jako umotywowane zapominanie wydarzeń
traumatycznych
3.
Jako synonim ogólnego pojęcia obrony
4.
Zahamowanie zdolności do doświadczania emocji
(skutkiem ich wyparcia)
Za: H. J. Grzegołowska-Klarkowska (1986). Mechanizmy
obronne osobowości. Warszawa: PWN.
Metody badania procesów
emocjonalnych
Psychoanaliza czyli proces
terapeutyczny („uświadomienie”
wypartych emocji)
Analiza treści symbolicznych w
zachowaniu, czynnościach pomyłkowych
i marzeniach sennych
Analiza i interpretacja [hermeneutyka]
zjawisk kultury
Następcy Freuda
Karen Horney
Poczucie bezpieczeństwa jako warunek
prawidłowego rozwoju i lęk podstawowy jako
skutek zaburzeń w rozwoju i osiowy objaw
nerwicy
„Wyidealizowany obraz własnego ja”, „ja
rzeczywiste” i „ja realne” jako składniki
struktur osobowości
Oddziaływanie kultury jako przyczyna nerwic
Charakterystyczne problemy
koncepcji emocji z kontekstu
dynamicznego
Analiza emocji w doświadczeniu i życiu jednostki,
bogaty kontekst analizy (por. „Neurotyczna
osobowość naszych czasów” K. Horney,
„Anatomia destrukcyjności” E. Fromma)
Domniemanie traumy jako „przyczyny” emocji
Złożoność relacji pomiędzy procesami
poznawczymi a emocjonalnymi
Pomijanie natury i funkcji emocji świadomych i
„normalnych”
Osobliwy status metodologiczny
Kontekst
fenomenologiczny
Max Scheler
von Hildebrandt
Co to znaczy
„intencjonalność”
Intencjonalność:
„Nakierowanie („dotyczenie czegoś”)
wielu, jeśli nie wszystkich stanów
świadomości.(…)
Intencjonalność wymaga zrozumienia
relacji zachodzącej pomiędzy stanem
psychicznym, bądź też jego wyrazem, a
rzeczami, do jakich stan ów się odnosi.”
Oxfordzki słownik filozoficznny,1994,s. 172
Kontekst fenomenologiczny
Geneza:
Max Scheler: „Istota i formy sympatii”
(1980)
„Emocje są forma poznania wartości.
Przeżycia emocjonalne są intencjonalne,
czyli skierowane na obiekt. Skutkiem
tego: odczucie wartości ma przedmiot,
posiada ono znaczenie i sens”
Kontekst fenomenologiczny
Poglądy Schelera:
Sfera przeżyć emocjonalnych jest złożona.
Wyróżnia 4 poziomy uczuć:
1.
Uczucia zmysłowe (głód, pragnienie)
2.
Uczucia cielesne (poczucie zmęczenia,
słabości)
3.
Uczucia psychiczne (smutny lub wesoły
nastrój)
4.
Uczucia duchowe
Poglądy Schelera
Uczucia duchowe to np. radość, rozpacz, szczęście.
Są one przeżyciami osoby.
„Uczucia psychiczne i uczucia duchowe są zawsze
intencjonalne i mają własny sens; który nie jest
spowodowany procesami rozgrywającymi się w
podmiocie, jak w przypadku głodu czy zmęczenia.
Treści uczuć, jako przeżyć intencjonalnych
związane są z wartościami po stronie
przedmiotów, Uczucia nie są więc irracjonalne(…)
Poglądy Schelera (cd)
„Wśród uczuć duchowych
najważniejszym jest uczucie miłości,
która według Schelera jest ruchem ku
wyższym wartościom i jako taka
podbudowuje wszystkie przeżycia
emocjonalne. Z tej racji odgrywa ważną
rolę w „odkrywaniu” sensu wartości”
(Za: Hildebrandt, 1985, s.11)
Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego
SWS nawiązuje do teorii obiektywnej hierarchii wartości,
zatem umożliwia porównanie hierarchii subiektywnych z
wzorcem
Skala Rokeacha (wartości ostateczne i instrumentalne)
jest bardziej wszechstronna, ma badać „wszystkie”
wartości
Założenia:
Wartości istnieją obiektywnie, są niezależne od podmiotu
analogicznie jak byty materialne czy prawdy logiczne i
matematyczne
Istnieją idealnie.
Są poznawalne bezpośrednio
Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego
Skala składa się z 50 wartości, ma 6 podskal:
1.Wartości hedonistyczne (dostatnie życie, miłość
erotyczna, posiadanie, przyjemność, radość
życia, wygoda, wypoczęcie, życie pełne wrażeń)
2. Wartości witalne (odporność na zmęczenie, siła
fizyczna, sprawność, sprężystość ciała,
umiejętność znoszenia chłodu, umiejętność
znoszenia głodu)
3. Wartości estetyczne (elegancja, gustowność,
harmonia, ład rzeczy, proporcjonalność
kształtów, regularność rysów, uporządkowanie)
Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego
4. Wartości prawdy (inteligencja, logiczność,
mądrość, obiektywność, otwarty umysł,
rozumienie, szerokie horyzonty umysłowe, wiedza)
5. Wartości moralne (dobroć, honor, miłość
bliźniego, pokój, pomaganie innym,
prawdomówność, rzetelność, szczerość,
uczciwość, uprzejmość, życzliwość)
6. Wartości święte (Bóg, kraj, naród, niepodległość,
ojczyzna, państwo, patriotyzm, wiara, zbawienie,
życie wieczne)
Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego
Skale czynnikowe:
SPRAWNOŚĆ I SIŁA FIZYCZNA, WYTRZYMAŁOŚĆ,
ŚWIĘTOŚCI ŚWIECKIE, ŚWIĘTOŚCI RELIGIJNE
Wykonanie SWS:
Na arkuszu testowym wartości uporządkowane
są alfabetycznie
Badany ocenia wagę każdej wartości za
pomocą 101 punktów
Czas nieograniczony. Przeciętnie ok. 20 minut
Psychologiczna metoda
fenomenologiczna
wg A. Giorgiego, 2003
Inspiracje fenomenologiczne
„Powrót do rzeczy samych” (Husserl), brak założeń,
badanie zjawisk tak, jak się jawią
Opis i ogląd tego, co i jak jest dane
Wyjście ku codzienności, w której ludzie przeżywają
różne fenomeny w rzeczywistych sytuacjach
Etapy metody fenomenologicznej:
1.
Uzyskanie opisów (najlepiej wielokrotnych) wydarzeń i
przeżyć
2.
Czytanie opisów w celu określenia ogólnego sensu
wypowiedzi ( przeżycia)
3.
Określenie „jednostek sensu” danego fenomenu,
ważnych z perspektywy psychologicznej osoby
Psychologiczna metoda
fenomenologiczna
wg A. Giorgiego, 2003
4. Analiza „jednostek sensu” i określenie
zawartego w nich „sensu psychologicznego”
(poprzez odniesienie do ogólniejszych
kategorii psychologicznych).
5. Synteza wszystkich przetworzonych
„jednostek sensu” w spójną wypowiedź
dotycząca przeżywania jakiegoś zjawiska
przez podmiot, prowadząca do określenia
struktury przeżycia”
Charakterystyczne cechy
podejścia fenomenologicznego
Fenomenologia i personalizm jako
zaplecze filozoficzne
Traktowanie uczuć jako procesów
intencjonalnych
Uznawanie uczuć za aprioryczną formę
poznania wartości
Podkreślanie osobowego charakteru
przeżyć
Nowe konteksty?
NEURO- fizjologia, morfologia, endokrynologia,…
LeDoux, Damasio, Panksepp
Porównania między kulturowe: np. Hall („Uk ryty
wymiar”, „Bezgłośny język”), antropologiczne -
Shweder („emocja jako skryptopodobna narracja”)
Nowe zmienne i założenia:
Koncepcje emocji zróżnicowane z uwagi na
tożsamość związaną z płcią(?)