13. Dwujęzyczność literatury polskiego renesansu.
W renesansowej Polsce istniał podział na poezje dworską ( polsko- łacińską) i poezję mieszczańską ( pisaną po polsku). Autorzy skupieni wokół Zygmunta I :Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy, Mikołaj z Husowa, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki. Autorzy prerenesansu, wzorowali się na prerenesansie francuskim i włoskim z XII w., oraz na autorach klasycznych takich jak: Wergiliusz, Owidiusz, Terencjusz, Horacy. Nowołacińskich: Crinitusie, Mantuanusie, Sabellicusie. Przejęcie antyku w ujęciu XII pozwalało na pogodzenie tradycji klasycznej z chrześcijaństwem. Miało to wpływ na późniejszy przejęty z Włoch humanizm, który dążyl do pogodzenia spuścizny starożytnej z wymaganiami doktryny chrześcijańskiej. Poezja polsko- łacińska była poezją humanistyczną, trzymającą się zasad klasycznego wiersza metrycznego. Tematykę religijną podejmują wszyscy wybitni poeci polsko- łacińscy XVIw. Stanowią one dużą, ważną część twórczości Pawła z Krosna, Dantyszka, Jana z Wiślicy, Agrykoli młodszego, Mikołaja Hussowskiego, Krzyckiego, Janickiego, Rozjusza. Tematyka religijna jest u tych twórców przedstawiona odmiennie niż u autorów tworzących po polsku, przede wszystkim dlatego, że poeci polsko- łacińscy swoje utwory pisali według zasad poetyki renesansowej, opartej na wzorach antycznych. Religijna poezja polsko- łacińska miała inna funkcję niż twórczość w języku ojczystym, nie służyła ona celom religijnym sensu stricto, mimo tematyki religijnej pozostawała ona poezją publicystyczną, a nawet poezją świeckiej stylistyki. (Więcej o poezji polsko- łacińskiej w następnym punkcie)
Gdy w zakresie poezji łacińskiej czynnikiem decydujących były potrzeby i mecenat dworu królewskiego o losach poezji polskiej rozstrzygało bezimienne zapotrzebowanie czytelnicze, zaspokajane przez drukarzy- wydawców robiących na książce doskonałe interesy. To właśnie działalność drukarzy krakowskich spowodowała rozkwit literatury mieszczańskiej. Zaangażowali oni autorów do tłumaczenia dzieł, dostosowanych do nawyków czytelnika, odziedziczonych po średniowieczu. Do pisarzy mieszczańskich należeli : Biernat z Lublina, Stanisław z Bochni (Stanisław Kleryka, Anserinus), Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber. Utwory powstające w języku polskim dotyczyły sfery kościoła (tłumaczenia biblii, żywoty świętych, apokryfy). Po polsku wydawano również romanse i literaturę błazeńską . Do dzieł literatury mieszczańskiej należą : „Żywot Ezopa Fryga (Biernat z Lublina), „Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym, a sprośnym” ( Jan z Koszyczek), „Problemata Aristotelis, czyli Gadki o skłonności członków człowieczych” ( Andrzej Glaber). W odróżnieniu od literatury humanistycznej, mieszczańska nie musiała trzymać się sztywno wyznaczonych miar. W technice pisarskiej ściśle najściślej związana była z średniowieczem.
Tak więc istniał dość wyraźny podział między stylem i tematyką poezji łacińsko- polskiej, a tej tworzonej po polsku. Ów podział ostatecznie przestał istnieć kiedy Jan Kochanowski zaczął tworzyć swoje dzieła w języku polskim.
14. szesnastowieczne przekłady Biblii
- 1532 r. Psałterz albo Kościelne śpiewanie Króla Dawida - był to tekst z Psałterza krakowskiego, trzeciej redakcji zaginionego średniowiecznego przekładu psalmów pochodzącego z XIII
- 1539 r. Zołdarz Dawidów przez mistrza Walentego Wróbla z Poznania na rzecz polską wyłożony- miał błędy, musiał zostać poprawiony. Wydano go po śmierci autora
-1551-1552 Nowy Testament przełożył Stanisław Murzynowski
- 1556 r. Nowy testament- poprawiony piętnastowieczny przekład\
1561 r. Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu (biblia Leopolity) pierwszy, całościowy, katolicki przekład biblii
-1563 r. Biblia Święta Ti jest Księgi Starego i Nowego Zakonu (biblia brzeska lub radziwiłłowska) uznawana za najpiękniejsze przekładowe przedsięwzięcie epoki. Dokonali go kalwiniści min. Jan Łaski, Franciszek Stanakar, Piotr Statorius
-1572 r. Biblia Nieświeska przekład ariański
-1599 r. Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, przełożonej z wulgaty przez Wujka. Pełne wydanie biblii wyszło po śmierci tłumacza. Wcześniej(1593r.) ukazał się jego przekład Nowego Testamentu, w 1594r. Psałterz Dawidowy i drugie wydanie, zmienione Nowego Testamentu.
Rola tłumaczeń w dawnej literaturze polskiej
Tłumaczenia pełniły w dawnej Polsce bardzo ważną rolę.
- Po pierwsze rozpowszechniały literaturę europejską wśród ludzi, którzy z powodu nieznajomości łaciny nie mogli jej poznać w oryginale.
- Znajomość literatury zachodniej, klasycznej umożliwiała polakom uczestnictwo w życiu kulturalnym europy.
-Zagraniczne utwory miały znaczący wpływ na kształtowanie się literatury polskiej.
W epoce średniowiecza przekładano głównie teksty biblijne lub religijne ( apokryfy). Wiązało się to z upowszechnieniem chrześcijaństwa i zburzeniem bariery językowej, która uniemożliwiała wielu wiernym pełne poznanie i zrozumienie pisma świętego. Początkowo wyższy kler był przeciwny przekładom biblii na języki narodowe. Pierwsza księgą tłumaczoną na polski był psałterz królowej Jadwigi (psałterz floriański), pochodzi z ok.1400r. Następnie w 1455r. ks. Andrzej z Jaszowic kończy przekład Biblii Królowej Zofii.
W epoce renesansu pisarze tłumaczą autorów klasycznych (min. próby przekładu Homera i Eurypidesa dokonuje Kochanowski) i średniowiecznych. Dochodzi również do przekładów tekstów biblijnych. Psalmy tłumaczą Rej 1546r. (przekład księgi psalmów z łaciny prozą, dedykowany Zygmuntowi I Staremu) i Kochanowski ( Psałterz Dawidów wydany w 1579r.) Ukazały się wtedy przekłady romansów i literatury błazeńskiej.
- Biernat z Lublina „Żywot Ezopa… ”- 1522r. Autor korzystał z wersji pochodzących z XV w.
- Jan z Koszyczek „ Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem…”- 1514r.
- polska wersja „Sowizdrzała” - 1530-1540r.
- przekłady napisanych w XII i XIII w. romansów o tematyce antycznej „Historia trojańska” -1522, „Historia o Aleksandrze”- jej echa znaleźć można w kronice kadłubka, oraz u autorów piszących po polsku Jana Kochanowskiego, mikołaja Reja czy Bielskiego. ,„ Gesta Romanorum”- XVI, Historia o Poncylianie” -1540
W roku 1566 ukazał się Dworzanin polski autor Łukasz Górnicki dokonał przeróbki włoskiego dzieła Il Cortegiano
16. polsko- łacińska poezja wczesnego renesansu
Pierwsi poeci- humaniści rekrutują się z warstw nieszlacheckich. Paweł z krosna był synem burmistrza, Jan z Wiślicy urodził się w rodzinie mieszczańskiej. Klemens Janicki był chłopem. Jedynie Andrzej Krzycki był szlacheckiego pochodzenia.
Poeci, którzy odrzucili średniowieczne wiersze rymowane i izosylabiczne, w drodze żmudnych i gruntownych stodiow zrekonstruowali system prozodyjny łaciny czasów Cycerona, tak że mogli bezbłędnie posługiwać się klasycznym wierszem mertycznym. Jeśli tę umiejętność uznamy za formalną cechę nowej poezji renesansowej, to pierwszym poetą nowołacińskim był Kallimach (Filip Buonaccorsi). Pisał poezję hagiograficzną, epigramaty oraz elegie miłosne. Młodszy od Kallimacha Konrad Celtis był wędrownym humanistą- poetą. Podczas pobytu w Polsce napisał wiele utworów związanych z pobytem w Polsce. Celtis głosił powrót do natury i naturalnych obyczajów. Podobnym typem humanisty- wędrowca był Paweł z Krosna. Pochodził z niemieckiego mieszczaństwa. Był mniej zdolny niż Celtis - pisał wiersze o tematyce okolicznościowej (min. Na ślub Zygmunta I z Barbarą Zapola) i religijnej. Uczeń Pawła z Krosna, Jan z Wiślicy wydał poemat „Wojna Pruska”- raczej kronikarsko opisał w nim bitwę grunwaldzką, ale w najważniejszej części podjął próby epicko- batalistyczne wzorowane na Wergiliuszu.
Mikołaj Hussowczyk napisał „Pieśni o Żubrze” na zlecenie biskupa Erazma Ciołka.
Włosi uznają filipa Kallimacha za wieszcza sarmatów.
O Andrzeju Krzyckim można powiedzieć, że był poetą dworzaninem. Twórczość jego wyrosła z atmosfery renesansowego dworu krakowskiego, atmosfery pełnej sprzeczności i namiętności. Wspierał króla panegirykami min. Opiwającymi zwycięstwo króla nad Moskwą,
opłakujące śmierć królowej Barbary czy sławiące nowe małżeństwo z Boną Sforza. Pisał również satyry, pamflety, erotyki. Krzycki był jedną z ciekawszych osobowości pisarskich polskiego renesansu. Jego działalność i twórczość mają coś z rozmachu, wspaniałości i bogactwa Kościoła epoki mijającej, a zarazem coś z bezwzględności i bezwstydu Rzymu.
Jan Dantyszek, dyplomata, literacko zadebiutował w 1510r. zbiorem wierszy Sen o różności Cnoty i Fortuny), zapowiadającym przewagę moralizatorstwa w całej jego późniejszej twórczości. Po wystąpieniu Lutra, w swoich utworach Dantyszek przybiera ton stylizowanej na biblijne proroctwa groźby i przestrogi.
Klemens Janicki- najwybitniejszy polsko- łaciński poeta wczesnego polskiego humanizmu. Nie powielał już gotowych klasycznych utworów. Tak jak Jan z Wiślicy i mikołaj Hussowczyk, doskonalił narzędzie humanistycznej łaciny na temacie historycznym polskim. Pierwszym zbiorem Janickiego były Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich. Zbiór epigramatów o dostojnikach polskiego kościoła nie był zbiorem panegiryków. Wiele z nich sławi domniemane zasługi arcybiskupów, w niektórych znajdzie się drobna krytyka nadużyć w Kościele. Napisał również Żywoty królów polskich wierszem elegijnym opisane, później do wydania Żywotów zostaje dołączona satyra Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów. W tej satyrze po raz pierwszy pojawia się postać Stańczyka. Najważniejszym wydarzeniem w dziejach wczesnej poezji humanistycznej był tom wydany w 1542r. Żale, Elegie, Epigramaty(Tristium Liber) . Obok utworów okolicznościowych są tam takie, które traktować możemu jako manifestację przekonań artystycznych poety. Wzorem do napisania tonu Tristium Liber był Nazon i Owidiusz, ten drugi jako autor zbioru wierszy Tristia, pisanych na wygnaniu w rozpaczliwym i beznadziejnym poczuciu krzywdy. Twórczość Janickiego cieszyła się dużą popularnością. Osiągną on w łacinie wysoką sprawność poetycką. Jednocześnie zapoczątkował te wątki myślowe, które rozwiną glównie jego następcy. To był punkt graniczny poezji nowołacińskiej.
Bibliografia:
J. Krzyżanowski, Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1970
T. Michałowska, Wielka historia literatury polskiej, Średniowiecze, Warszawa 2008
J. Ziomek, Wielka historia literatury polskiej, Renesans, Warszawa 2008