ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH
Procesami poznawczymi nazywa się te wszystkie czynności psychiczne, które służą człowiekowi do uzyskania informacji w otoczeniu. Dzięki nim jednostka może zdobywać informacje i budować wiedzę o świecie zewnętrznym i samej sobie.
Podstawowe rodzaje procesów poznawczych:
Odbieranie wrażeń i spostrzeganie to proste procesy, za pomocą których człowiek przyswaja sobie informacje bezpośrednio do niego napływające z otoczenia czy własnego organizmu.
Myślenie stanowi wyższą formę poznania, polegającą na przetwarzaniu uzyskanych informacji w nowe; pozwala to na wykraczanie poza dane wrażeniowo - spostrzeżeniowe, na poznawanie tego, co nie jest lub nie może być bezpośrednio obserwowalne.
Procesy pamięci umożliwiają przechowywanie i przypominanie zdobytych informacji.
ZMIANY ROZWOJOWE W ZAKRESIE ODBIERANIA WRAŻEŃ
Wrażenie stanowi odzwierciedlenie pojedynczej cechy bodźca - takiej jak barwa, zapach, dźwięk - działającego na układ nerwowy człowieka. Odbieranie wrażeń jest najbardziej elementarnym procesem poznawczym. Źródłem wrażeń jest nie tylko świat zewnętrzny (receptory wzrokowe, słuchowe, smakowe, skórne służące do odbioru tych wrażeń), ale i to, co dzieje się wewnątrz organizmu (receptory, które odbierają bodźce związane z wykonywanymi ruchami oraz stanem narządów wewnętrznych).
Dziecko odbiera wrażenia zmysłowe już od urodzenia, czynność ta podlega jednak w toku rozwoju wyraźnemu doskonaleniu. Zmiany rozwojowe idą w kilku kierunkach.
Po pierwsze - wzrasta wrażliwość zmysłowa, co przejawia się obniżeniem jej dolnych progów. W pierwszych kilku tygodniach życia zakres intensywności bodźców na które dziecko potrafi reagować jest wyraźnie ograniczony. Noworodek przejawia stosunkowo dużą wrażliwość na bodźce działające na narząd równowagi czy związane z ruchem, natomiast jeśli chodzi o wrażenia słuchowe reaguje na bardzo silne dźwięki. Choć doskonalenie się wrażliwości jest procesem ciągłym, postępującym przez cały okres rozwoju dziecka, najistotniejsze zmiany stwierdza się w wieku szkolnym (np. ostrość wzroku - mierzona odległością z jakiej dziecko potrafi rozpoznać przedmiot - wzrasta o 60% w wieku 6 - 15 lat).
Po drugie - doskonali się zdolność rozróżniania bodźców, czyli czułość zmysłowa. Zdolność ta występuje u człowieka stosunkowo wcześnie. Np. stwierdzono, że niemowlę w pierwszym miesiącu życia dłużej lub krócej zatrzymuje wzrok na pokazywanym mu przedmiocie w zależności od jego koloru, a na początku 4 miesiąca wykonuje ruchy ssania jako reakcję warunkową na określonego rodzaju oświetlenie stosowane zwykle przy karmieniu. Na początku 3 miesiąca można wyuczyć niemowlę rozróżniania dwóch odmiennych zapachów. Wcześnie dużą czułość osiągają zmysły skórne.
Podobnie jak wrażliwość tak i czułość zmysłów wzrasta najbardziej w wieku szkolnym (np. stwierdzono, że zdolność rozróżniania barw między 6 a 14 rokiem życia wzrasta o 89%, zmiany te dotyczą szczególnie różnicowania odcieni, jako że barwy zasadnicze są różnicowane i prawidłowo nazywane przez większość dzieci pod koniec wieku przedszkolnego).
Po trzecie wzrost aktywności i z czasem intencjonalnego charakteru procesu odbierania wrażeń. Proces ten nie polega na mechanicznym rejestrowaniu bodźców „atakujących” narządy zmysłów. Za najwcześniejszy przejaw aktywnego udziału sprawowanego w nim przez dziecko można uznać tzw. koncentrację wzrokową i słuchową. Niemowlę staje się do niej zdolne w pierwszych tygodniach życia - potrafi przez dłuższą chwilę utrzymać wzrok na pokazywanym mu przedmiocie, a w odpowiedzi na bodziec dźwiękowy nieruchomieje. Dziecko kilkumiesięczne śledzi wzrokiem poruszające się przedmioty i umie zlokalizować źródło dźwięku, zwracając w odpowiednim kierunku głowę. Świadczy to o nastawieniu narządów zmysłu na działające bodźce. W późniejszym okresie zaczyna w coraz większym stopniu samo dostarczać sobie bodźców. Już w drugiej połowie pierwszego roku życia potrafi przedłużać czas trwania interesujących je zdarzeń - wielokrotnie powtarza czynność, która dostarcza mu pewnych wrażeń np. potrząsanie grzechotką. Początkowo jest to odtwarzanie czynności wykonywanych przypadkowo, ale już od drugiego roku życia zaczyna się zamierzone uzyskiwanie określonych, znanych z wcześniejszego doświadczenia doznań zmysłowych. Z czasem zachowania tego rodzaju przybierają postać coraz bardziej świadomego i konsekwentnego poszukiwania określonego rodzaju wrażeń w kontakcie z przyrodą, sztuką czy w aktywności ruchowo - sportowej, tak charakterystycznego dla wieku szkolnego i młodzieńczego. Analogicznie kształtuje się umiejętność unikania wrażeń nieprzyjemnych. Małe dziecko reaguje na przykre bodźce krzykiem i innymi objawami niezadowolenia, które pociągają za sobą interwencję dorosłych; stopniowo uczy się samo je usuwać, a także zaczyna unikać czynności i miejsc grożących nieprzyjemnymi doznaniami.
Zmiany rozwojowe jakie zachodzą w procesie odbierania wrażeń, są więc w znacznej mierze efektem ćwiczenia: Aparat zmysłowy doskonali się w toku swojego funkcjonowania. Jest to rozwój samoczynny, ale w znacznej mierze odbywa się on dzięki własnej aktywności dziecka i stymulacji ze strony środowiska.
ROZWÓJ CZYNNOŚCI SPOSTRZEGANIA
W większości sytuacji na człowieka działają bodźce złożone, posiadające wiele różnych cech, a więc stanowiące źródło wielu różnych wrażeń. Ponadto bodźce te na ogół są znane człowiekowi z wcześniejszego doświadczenia i fakt ten ma istotny wpływ na sposób ich widzenia.
Spostrzeganie można określić jako proces odzwierciedlania bodźców złożonych, dokonujący się z wykorzystaniem wcześniejszego doświadczenia.
O roli doświadczenia w spostrzeganiu świadczy m.in. zjawisko jego stałości, które polega na tym, że znane nam przedmioty zwykle widzimy wciąż jako te same, mimo zmian ich położenia, oświetlenia czy odległości. Czyli posiadamy w umyśle wewnętrzne reprezentacje różnych obiektów świata zewnętrznego. Reprezentacje te często nazywane schematami poznawczymi - są niejako modelami, z którymi człowiek porównuje i dzięki którym rozpoznaje to, z czym się styka.
Pierwsze schematy poznawcze tworzą się w drodze kojarzenia przez dziecko różnego rodzaju doznań wzrokowych, słuchowych, dotykowych i in., których źródłem jest jeden i ten sam przedmiot. W wyniku takiego poznania tworzą się scalone obrazy spostrzeżeniowe, które w późniejszym kontakcie z przedmiotami ulegają aktywacji nawet wówczas, gdy kontakt ten jest ograniczony do pewnych pojedynczych doznań zmysłowych. Czyli możemy rozpoznać znany nam przedmiot dzięki jego konturom, kształtowi itp.
W toku rozwoju zawarta w schematach poznawczych wiedza o przedmiotach bogaci się, nie tylko pod wpływem bezpośrednich kontaktów z nimi, lecz również w wyniku informacji otrzymywanych od innych ludzi (ważny w tym aspekcie jest rozwój zdolności językowych). Zarazem nabiera ona charakteru werbalnego - dziecko przyswaja sobie nazwy przedmiotów i ich właściwości, co zwiększa dokładność spostrzeżeń oraz sprawia, że sa one bardziej świadome i podlegające kontroli.
Doskonalenie się analizy i syntezy spostrzeżeniowej.
Spostrzeżenia małego dziecka charakteryzują się małą dokładnością - odzwierciedlają otaczającą rzeczywistość w sposób znacznie uproszczony. Jest to efektem słabego rozwoju schematów poznawczych w związku z małą liczbą doświadczeń. Schematy te są mało zróżnicowane i odzwierciedlają jedynie ogólne zarysy przedmiotów.
Zjawisko synkretyzmu - nieumiejętność odróżnienia figury od tła. W pierwszym roku życia obserwuje się u niemowląt zjawisko polegające na spostrzeganiu przedmiotów występujących razem jako jednej całości np. dziecko bierze do ust talerzyk zamiast położonego na nim jedzenia. Ten skrajny przejaw niedoskonałości spostrzeżeń zanika dosyć szybko, nadal jednak spostrzeganie jest mało dokładne. Dzieci nie potrafią dostrzec wszystkich elementów składowych przedmiotu, a jednocześnie nie są w stanie zauważonych szczegółów powiązać w całość.
Przeciwieństwem takiego spostrzegania jest spostrzeganie analityczno - syntetyczne, w którym wyodrębnione szczegóły ujmowane są jako elementy całości, co sprawia, że i całość i części widzi się jednocześnie we wzajemnym powiązaniu. Zdolność analizy i syntezy spostrzeżeniowej ulega systematycznemu doskonaleniu w wieku przedszkolnym i szkolnym, czego przejawem może być zwracanie uwagi na kształty i różnicowanie je, rozpoznawanie i odwzorowywanie kształtów geometrycznych
W toku rozwoju zwiększa się zakres tego, co może być przedmiotem analizy. Najpierw wyodrębnia się składowe elementy przedmiotu, potem zwraca się uwagę na relacje między elementami, stosunki przestrzenne, czasowe itp.
Ogromną rolę w rozwoju zdolności analityczno- syntetycznego spostrzegania odgrywa mowa. Znajomość nazw przedmiotów i ich części ułatwia ich spostrzeżeniowe wyodrębnianie, a posługiwanie się przyimkami np. na, pod, między, na lewo, na prawo, skośnie pomaga w analizie relacji między poszczególnymi elementami.
Umiejętność prawidłowej analizy i syntezy spostrzeżeniowej jest niezwykle ważna w nauce pisania i czytania. Wymaga bowiem subtelnego różnicowania znaków graficznych. Jak wykazały badania, opóźnienia rozwoju analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej są częstym powodem trudności w nauce czytania i pisania. Umiejętność ta jest niezwykle ważna w zakresie przedmiotów przyrodniczych, geometrii, w kształceniu technicznym i artystycznym.
Wzrost dowolności procesu spostrzegania
Doskonalenie się analizy i syntezy sprawia, że spostrzeżenia są coraz wierniejsze i coraz pełniej odzwierciedlają rzeczywistość.
Ogromna ilość napływających z otoczenia bodźców sprawia, że dziecko musi je odbierać w sposób selektywny tzn. przepuszczać przez swoisty filtr. Podstawowym narzędziem takiej selekcji jest uwaga, przez którą rozumie się wybiórcze kierowanie czynności spostrzeżeniowych na określone obiekty, przez co pominięte zostają inne, potencjalnie dostępne odbiorowi. Przedmiotem spostrzegania jest więc to, na czym skupia się uwaga.
W zależności od charakteru czynników, które wywołują uwagę wyróżnia się dwa rodzaje spostrzegania.
spostrzeganie mimowolne - sterowane przez uwagę mimowolną. Występuje, gdy czynność spostrzegania zostaje uruchomiona i ukierunkowana przez czynniki zewnętrzne np. inicjuje się uwagę dziecka podając mu do ręki różne przedmioty. W spostrzeganiu mimowolnym są odzwierciedlane głównie szczególnie wyraziste cechy zmysłowe np. uwagę przyciąga to co duże, jaskrawe, głośne, poruszające się oraz te, które maja dla spostrzegającego określone znaczenie emocjonalne. Spostrzeganie to nie ma charakteru czynności ciągłej, jest chaotyczne, często krótkotrwałe.
spostrzeganie dowolne - następuje w efekcie zamierzonego kierowania uwagi na określone przedmioty. Kierunek selekcji jest wyznaczony przez jego cel. Uwaga koncentruje się na właściwościach przedmiotu ważnych z punktu widzenia wykonywanego zadania. Niejednokrotnie wymaga to aktywnego uwolnienia się od wpływu tego co samo się narzuca. Spostrzeganie to odznacza się systematycznością, jest organizowane i w razie potrzeby korygowane. Takie ukierunkowane, planowane i kontrolowane spostrzeganie nazywa się obserwacją.
W toku rozwoju spostrzeganie dowolne zaczyna odgrywać coraz większą rolę w czynnościach poznawczych. Pierwsze wyraźne dowody dowolności spostrzeżeń dają się zaobserwować w drugiej połowie wieku przedszkolnego. Szczególnie dobrze uwidacznia się to np. w zadaniach wymagających odwzorowywania figur, kiedy dzieci wodzą palcem po konturach wzoru, patrzą pod różnym kątem, liczą elementy składowe itp.. Intensywny rozwój w tym zakresie dokonuje się w wieku szkolnym, co w znacznej mierze pomaga w realizacji zadań.
ROZWÓJ MYŚLENIA
Ludzkie poznanie wykracza poza dostarczone informacje. Człowiek potrafi sam na podstawie posiadanych informacji, poddając je różnego rodzaju przekształceniom, dochodzić do informacji nowych. Wykraczaniem poza bezpośrednio otrzymane informacje jest też np. klasyfikowanie obrazków wg barwy, kształtu, wielkości, wznoszenie budowli z klocków, zaglądanie do wnętrza zabawek, przyciąganie niedostępnych przedmiotów za pomocą sznurka.
Te właśnie czynności prowadzące do pośredniego poznawania rzeczywistości nazywa się myśleniem. Myślenie polega na operowaniu posiadanymi informacjami. W zależności od tego jaki charakter mają te informacje, można mówić o różnego rodzaju materiale myślenia. Mogą go stanowić: dane spostrzeżeniowe - gdy człowiek myśli o tym co aktualnie spostrzega; wyobrażenia - gdy myśli o wydarzeniach przeszłych i przyszłych; pojęcia
i sądy.
Materiał myślenia na kolejnych etapach rozwoju.
Spostrzeżenia - to najwcześniejszy rozwojowo materiał myślenia. Myślenie opierające się na danych tego rodzaju nosi miano sensoryczno- motorycznego. Jest ono charakterystyczne dla dzieci do 2 roku życia. Myślenie to polega na przekształcaniu elementów aktualnej sytuacji poprzez praktyczne działanie np. dziecko myśli, gdy potrząsa grzechotką, uderza przedmiotem o przedmiot. Początkowo ruchy są przypadkowe, z czasem jednak intencja zaczyna wyprzedzać działanie i dziecko wykonuje celowo czynności manipulacyjne np. potrząsanie grzechotką, przysuwanie sobie zabawki. Jak długo materiał myślenia stanowią jedynie spostrzeżenia, tak długo poznawanie rzeczywistości i wykrywanie nowych sposobów działania dokonuje się na drodze czynnego eksperymentowania tzn. poprzez wykonywanie czynności o charakterze manipulacyjnym.
Wyobrażenia - myślenie opierające się na wyobrażeniach nosi miano wyobrażeniowego lub obrazowego. Wyobrażenie jest odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym. Wyobrażenia mogą mieć charakter odtwórczy (wierny obraz dawniej spostrzeganego przedmiotu) i charakter twórczy (nowy obraz).
Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli zinterioryzowaną. Pierwsze przejawy interioryzacji myślenia można zaobserwować w drugim półroczu 2 r. ż. (ok.18 mies.). Interioryzacja polega na wyprzedzeniu czynności jej myślowym przygotowaniem, czyli posługiwaniem się materiałem wyobrażeniowym. Dziecko staje się dzięki temu zdolne do naśladownictwa odroczonego - powtarzania pewnych czynności nie bezpośrednio po ich dostrzeżeniu, lecz dopiero po pewnym czasie. W następstwie tego pojawiają się początki zabaw tematycznych, w których dziecko odtwarza ciągi czynności zaobserwowanych najpierw u osób dorosłych. Innym ważnym przejawem interioryzacji jest zdolność przewidywania wyników własnych czynności, a więc elementarnego planowania działań. Dziecko potrafi zastosować nowe sposoby działania bez chaotycznych prób i błędów czy przypadkowego działania. Brak tych prób świadczy o tym, że dziecko przed wykonaniem czynności wyobraziło ją sobie.
Pojęcia - w miarę bogacenia się kontaktów dziecka ze światem zewnętrznym zaczyna ono dostrzegać, że pewne przedmioty mimo istnienia między nimi różnic, posiadają właściwości wspólne np. że służą do tego samego celu, można nimi wykonywać takie same czynności. W ten sposób w umyśle dziecka tworzą się schematy poznawcze, które są swego rodzaju modelami, które reprezentują całą klasę obiektów posiadających jakieś wspólne właściwości. Takie schematy poznawcze noszą nazwę pojęć, a myślenie polegające na operowaniu nimi nosi miano myślenia pojęciowego. Zaczątki takiego myślenia pojawiają się obok dominującego wówczas myślenia wyobrażeniowego już w wieku przedszkolnym, a najintensywniejszy jego rozwój przypada na wiek szkolny. Z czasem obok pojęć konkretnych np. wróbel, ptak, zwierzę, dziecko zaczyna posługiwać się pojęciami abstrakcyjnymi takimi jak np. sprawiedliwość, miłość, mądrość. Ma to miejsce zwłaszcza między 10 a 14 r. ż.. Najczęściej w celu określenia rozwoju pojęć u dziecka używa się różnego rodzaju zadań wymagających klasyfikacji np. pogrupowanie figur geometrycznych. Stosuje się także zadania wymagające definiowania pojęć lub podawania wspólnej nazwy, wykrywania podobieństwa.
Sądy - są one odzwierciedleniem relacji między przedmiotami, zdarzeniami lub pojęciami. Sadami są np. stwierdzenia „ta piłka jest czerwona”, „praca uszlachetnia”. W każdym przypadku sąd stanowi wynik czynności myślenia.
Charakterystyka operacji umysłowych
Myślenie polega na przekształcaniu informacji Przekształcenia te są czynnościami umysłowymi i noszą miano operacji. Liczba operacji umysłowych jakie potrafi przeprowadzić człowiek jest ogromna i nie ma w psychologii ogólnie przyjętej ich klasyfikacji. Zdaniem niektórych autorów wszystkie operacje wywodzą się z dwóch podstawowych jakimi są analiza i synteza.
Analiza - polega na wyodrębnianiu w jakiejś całości poszczególnych elementów.
Synteza - polega na ponownym łączeniu elementów.
Porównywanie - polega na jednoczesnej koncentracji myślowej na dwóch lub więcej elementach w celu wyodrębnienia występujących między nimi różnic i podobieństw. Gdy prosi się małe dzieci o porównanie pewnych obiektów mówią o nich osobno, wymieniając za każdym razem innego rodzaju cechy np. zapytane o podobieństwo kota i myszy dziecko odpowiada „kot ma wąsy, futro i pazury, a myszka ma futerko i siedzi w norce”.
Abstrahowanie - to wyodrębnianie pewnych cech jakiegoś obiektu, z jednoczesnym pomijaniem pozostałych jego właściwości.
Uogólnianie - to łączenie wyabstrahowanych cech wspólnych, to znaczy tych samych cech wykrytych w różnych obiektach.
Klasyfikowanie - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech i właściwości.
Szeregowanie - zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku np. koloru lub wielkości.
Wnioskowanie - tworzenie nowych sądów w wyniku zestawienia pewnych innych sądów danych wcześniej.
Biorąc pod uwagę jako kryterium sposób gromadzenia informacji przekształcanych w procesie myślenia i kolejność w rozwoju ontogenetycznym człowieka czynności umysłowych, wykonywanych na danym materiale, myślenie można podzielić na trzy rodzaje:
myślenie sensoryczno-motoryczne, nazywane inaczej zmysłowo-ruchowym. Jest typowym myśleniem w działaniu połączonym z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia jakiegoś celu. Jest to myślenie charakterystyczne dla dzieci 2-3 letnich. Człowiek dorosły jednak również posługuje się tym rodzajem myślenia w różnych okolicznościach np. w prostych działaniach praktycznych.
myślenie konkretno-wyobrażeniowe, jest „oparte na spostrzeżeniach oraz wyobrażeniach odtwórczych i wytwórczych” Dziecko zaczyna posługiwać się symbolami zastępującymi rzeczy realne. Odkrywa związki między konkretnymi przedmiotami a ich nazwami. Tworzą się pierwsze nadrzędne pojęcia i następuje przyswojenie znaczenia słów związanych z tymi pojęciami. Możliwość operowania „umysłowymi obrazami” otwiera dziecku drogę do planowania działań, nawiązywania do poprzednich doświadczeń, do łączenia przyczyn i skutków. Myślenie konkretno-wyobrażeniowe jest charakterystyczne dla dzieci 3-5 letnich, ale wiele czynności osób dorosłych przebiega również na materiale wyobrażeń np. w działalności konstrukcyjnej czy artystycznej.
myślenie słowno-logiczne jest najwyższym w ontogenezie stopniem myślenia, przysługującym wyłącznie człowiekowi. Zależnie od tego jakie cechy czynności umysłowych bierzemy pod uwagę, nosi ono różne nazwy. Wg M. Przetacznikowej: „gdy wysuniemy na pierwszy plan w strukturze procesu myślenia materiał przetwarzany przez jednostkę, w którym na tym szczeblu są już nie spostrzeżenia czy wyobrażenia, lecz pojęcia, mówimy o myśleniu pojęciowym. Jeśli zwrócimy uwagę na związki między pojęciem a słowem, za pomocą którego często je wyróżniamy - użyjemy terminu „myślenie słowne” (językowe, werbalne). Jeśli zaś chcemy podkreślić związki między umiejętnością posługiwania się pojęciami i ujmowaniem rozmaitych relacji logicznych łączących przedmioty i zjawiska rzeczywistości, czynności umysłowe w tym stadium nazwiemy myśleniem logicznym lub operacyjnym”. Osiągnięcie stadium myślenia słowno-logicznego następuje dopiero pod wpływem nauki szkolnej i przyswajania pojęć naukowych z różnych dziedzin wiedzy.
Wzrost autonomii myślenia
Przez autonomię rozumiemy względną niezależność treści i przebiegu myślenia od innych czynności człowieka i czynników zewnętrznych. Początkowo dziecko myślało w momencie bezpośredniego kontaktu z przedmiotem. Od kiedy myślenie (dzięki oparciu się na materiale wyobrażeniowym) osiąga względną niezależność od spostrzeżeń; poznanie zaczyna wykraczać poza aktualna sytuację, jego przedmiotem jest wtedy nie tylko teraźniejszość, lecz także przeszłość i przyszłość. Gdy operacje umysłowe nabierają charakteru czynności odwracalnych, możliwe staje się ujmowanie wzajemnych związków między tym, co dzieje się w tych trzech różnych perspektywach czasowych. Pojawia się zdolność patrzenia na te same rzeczy z różnych stron, uwzględniania różnych ich aspektów. Przedmiotem poznania staje się nie tylko to, co jest, było, czy będzie, ale także to, co może być.
Istotne osiągnięcia w zakresie autonomii myślenia wiążą się z opanowaniem pojęć i umiejętności posługiwania się nimi. wraz z rozwojem myślenia pojęciowego poznanie uniezależnienie się od konkretnych, jednostkowych doświadczeń na to, co nie jest dostępne bezpośredniej obserwacji. Przedmiotem poznania stają się pewne klasy przedmiotów, czy zjawisk, a nie tylko pojedyncze ich egzemplarze. Możliwe staje się dzięki temu poznanie o charakterze uogólnionym, prowadzące do formułowania reguł czy zasad odnoszących się do wielu różnych (znanych i nieznanych) przypadków, zwalniając od każdorazowego poznawania ich od nowa i z osobna.
Zmiana sposobu rozwiązywania problemów
Zmiany, jakim myślenie podlega w toku rozwoju przyczyniają się do postępu w zakresie rozwiązywania problemów.
Wzrasta złożoność rozwiązywania problemów i zmienia się ich charakter (początkowo są to problemy praktyczne, występujące w toku działania na konkretnych przedmiotach, potem są to również problemy związane z działaniem na materiale symbolicznym, ujętym np. w formie słownej, za pomocą cyfr, znaków).
Różnicowanie się struktury czynności rozwiązywania problemu. Czynność ta przebiega w kilku fazach: dostrzeżenie problemu, analiza sytuacji problemowej, wytwarzanie pomysłów rozwiązania oraz ich weryfikacja).
Pierwsze nasuwające się człowiekowi rozwiązania problemów przestają być traktowane jako jedyne.
Pojawienie się krytycyzmu myślenia - oznacza on traktowanie informacji jako możliwych i prawdopodobnych. Uzyskiwane rozwiązania problemów uważa się wówczas jedynie za hipotezy wymagające sprawdzenia (myślenie hipotetyczno-dedukcyjne).
Systematyzacja postępowania - to efekt dążenia do tego, by nie pominąć żadnej informacji, która może pomóc w rozwiązaniu problemu, by sformułować wszystkie możliwe hipotezy i je zweryfikować.
Podsumowując rozważania dotyczące zmian rozwiązywania problemów można wykazać, że początkowo czynność ta dokonuje się w sposób, który można określić jako metoda prób i błędów, pierwsze nasuwające się rozwiązanie problemu nie jest weryfikowane, tylko od razu urzeczywistniane w praktyce. Gdy rozwiązanie okaże się nieprzydatne w analogiczny sposób są wypróbowywane następne. W toku rozwoju rozwiązywanie problemu polega na systematycznej analizie sytuacji problemowej. Człowiek stara się uwzględnić wszystkie możliwe sposoby jej rozwiązania i przed dokonaniem wyboru - planowo je weryfikować.
Stadia rozwoju inteligencji (poznawczego) J.PIAGETA
osobne opracowanie
ROZWÓJ PAMIĘCI
Informacje uzyskiwane w wyniku odbierania wrażeń zmysłowych, spostrzegania i myślenia mogą być magazynowane i wykorzystywane w późniejszym działaniu dzięki procesom pamięci. Procesy te to: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie.
Główne kierunki zmian:
Doskonalenie się pamięci następuje wraz z wiekiem dziecka. Zachodzące zmiany polegają na:
wzrastaniu dowolności pamięci (przeciwieństwo to pamięć mimowolna),
kształtowaniu się zdolności do zapamiętywania logicznego (przeciwieństwo to zapamiętywanie mechaniczne).
Szczególnie intensywny rozwój dowolności pamięci ma miejsce w wieku szkolnym. U dziecka przedszkolnego zapamiętywanie mimowolne znacznie przeważa nad dowolnym, a w pierwszych klasach szkoły podstawowej brak jest wyraźnych różnic pomiędzy efektywnością tych dwóch rodzajów pamięci. Wkrótce jednak zaczynają się pojawiać różnice na korzyść zapamiętywania dowolnego. Jako okres, w którym pamięć ta uzyskuje przewagę nad mimowolną większość autorów podaje wiek 11-12 lat.
Zapamiętywanie mechaniczne polega na tym, że człowiek przyswaja sobie określony materiał w niezmienionej postaci (takiej, z jaką się zetknął). Podstawą tego zapamiętywania jest powtarzanie.
Przy zapamiętywaniu logicznym materiał jest poddawany „umysłowemu opracowaniu”, oznacza to udział myślenia w procesach pamięciowych.
Intelektualna obróbka danych stanowiących przedmiot zapamiętania przede wszystkim prowadzi do zrozumienia znaczenia zapamiętanych informacji. Nowe informacje są odnoszone do już posiadanych, porównywane z materiałem wcześniej zapamiętanym, próbuje się w nich znaleźć pewną zasadę, wg której są powiązane. Czynnikiem, który wszystkie te operacje ułatwia jest werbalizacja.
Jednak to, czy zapamiętywanie ma charakter mechaniczny czy logiczny zależy w dużym stopniu od właściwości materiału. Często materiał bezsensowny (np. daty. liczby) przyswaja sobie mechanicznie.
Można więc powiedzieć, że zmiany jakie zachodzą w toku rozwoju polegają więc nie tyle na zastępowaniu pamięci mechanicznej logiczną, ile na doskonaleniu się tej drugiej (przecież nie zanika zdolność zapamiętywania mechanicznego), dzięki czemu stopniowo wzrasta jej rola w efektywności zapamiętywania.
Strategie zapamiętywania
Dzieci w miarę dorastania stają się coraz bardziej sprawne w stosowaniu różnorodnych strategii, pozwalających na zapamiętanie pożądanych informacji. Dzieci techniki te stosują celowo, najczęściej dochodzą do nich same i traktują jako użyteczne sposoby wzmacniania swoich zdolności. Począwszy od 7 r.ż. zarówno częstotliwość jak i elastyczność stosowanych strategii wzrasta, w efekcie czego dziecko jest coraz bardziej kompetentne w korzystaniu ze swojej pamięci.
Do najczęściej wykorzystywanych strategii należą:
Powtarzanie - w kołówko danej informacji.
Organizowanie - przestawianie informacji i nadawanie im bardziej znanej formy (np. przypadkowo zestawiona lista zwierząt i roślin jest dzielona zgodnie z dwoma kategoriami).
Przepracowywanie - tworzenie związków pomiędzy informacjami, które w innych sytuacjach pozostawałyby bez związku (np. stworzenie zdania zawierającego podane informacje np. Kot wypił butelkę wina pod sofą.
Uwaga selektywna - wybiórcze zwracanie uwagi na informacje, które później mają być przywołane.
Odzyskiwanie informacji - szukanie sposobów, by zachowane wiadomości były łatwiejsze do zapamiętania, jeśli wiadomo, że muszą być później przywołane. (np. podzielenie trudnej nazwy na elementy, które łatwiej zapamiętać.
Metapoznanie
Metapoznanie - to świadomość i wiedza na temat własnych procesów poznawczych. Obejmuje np. pamięć i meta komunikację.
Metapamięć - zrozumienie, że własna pamięć funkcjonuje w określony sposób, ma pewne ograniczenia, w pewnych sytuacjach spisuje się lepiej, w innych gorzej, ze można ja w określony sposób wspomagać, np. łatwiej zapamiętać krótszy ciąg cyfr niż dłuższy, informacje, które są ciekawe i interesujące od tych, które nie wzbudzają zainteresowania. To wszystko zakłada pewien dystans wobec siebie i obiektywne spojrzenie na własne procesy umysłowe. Taką zdolność świadomej refleksji dzieci nabywają wraz z wiekiem. Im są starsze, tym bardziej szczegółowa i trafna będzie ich wiedza na temat własnej pamięci (np. dlatego małe dzieci są zbyt optymistycznie nastawione do własnych zdolności). Dzięki własnej samowiedzy dzieci stają się większymi realistami w tym, co usiłują zapamiętać, są bardziej obiektywne w samoocenie.
Pamięć autobiograficzna
Pamięć autobiograficzna - zbiór wspomnień odnoszących się do przeszłości jednostki, którego funkcja polega na dawaniu jednostce poczucia ciągłości życia, dlatego ma on zasadnicze znaczenie dla powstania u dziecka pojęcia samego siebie. Jest to swego rodzaju pamięć epizodyczna, składająca się z wydarzeń z przeszłości, które miały dla jednostki duże znaczenie i dlatego stają się elementem rodzącego się w niej poczucia Ja.
Już w początkowych tygodniach życia dzieci są zdolne do szczątkowych form pamięci. Pierwsza pojawia się pamięć rozpoznawania (zaraz po narodzinach dzieci potrafią rozpoznać głoś matki, a zaraz potem jej twarz). Przypominanie - pojawia się nieco później. Dlatego w wieku 8,9 miesięcy dzieci mogą płakać, gdy matka jest nieobecna, poszukiwać brakujących przedmiotów i in.
Interesujące jest, dlaczego w późniejszym wieku na ogół nie pamiętamy tego, co działo się przed 2-3 rokiem życia. Zjawisko to określane jest mianem amnezji dziecięcej (niezdolność przypominania sobie wydarzeń, jakie zaszły w początkowych latach życia). Istnieje wiele teoretycznych prób wytłumaczenia tego zjawiska, np. wyparcie wspomnień o charakterze seksualnym, niedojrzałość mózgu, fragmentaryczny charakter pierwszych zdolności pamięciowych, brak samowiedzy i in., to jednak brakuje nadal wiarygodnych potwierdzeń empirycznych.
Około 3 roku życia dzieci zaczynają fascynować się przeszłością i mówić o niej w dość spójny sposób. Zaczyna się tworzyć system pamięci autobiograficznej. Dzieci zaczynają mówić o przeszłości niemal natychmiast, gdy w ogóle nauczą się mówić, chociaż z początku dotyczy to wydarzeń, które dopiero się zakończyły. Pomiędzy 2-a 3 rokiem życia znacznie wzrasta liczba odwołań do bardziej odległej przeszłości, co wskazuje, że dzieci zaczynają kształtować poczucie sensu historii osobistej. Istnieje wiele dowodów na to, że sposób, w jaki rodzice wspólnie z dziećmi wspominają przeszłość (z jaką robią to częstotliwością), w jaki sposób organizują rozmowę i w jaki sposób wspierają wysiłki dziecka, by mówiły o swoich doświadczeniach, ma duży wpływ na sposób w jaki dzieci wspominają i myślą o swoich osobistych przeżyciach. Jest to model społecznych interakcji w rozwoju pamięci autobiograficznej - pogląd, że dziecięce wspomnienia osobiste zależą od rodzicielskich praktyk socjalizacyjnych.
Wyróżnia się dwa style rodzicielskich zachowań:
Wysoce-elaboratywni rodzice - często mówią o przeszłości, przywołują wiele szczegółów dotyczących najważniejszych wydarzeń. Zachęcają dzieci do prezentowania równie szczegółowych narracji, zadając im dużo pytań i poszerzając ich wypowiedzi.
Nisko-elaboratywni rodzice - wykazują mniejsze zainteresowanie przeszłością, stosunkowo niewiele rozmawiają o wydarzeniach minionych, zniechęcają dzieci do długich rozmów na ten temat. W odpowiedzi na wspomnienia dzieci sami odpowiadają zdawkowo, zadają pytania zamknięte, wymagające pojedynczej, poprawnej odpowiedzi.
ZMIANY W ZAKRESIE UWAGI
Uwaga polega na skierowaniu czynności poznawczych w określonym kierunku. Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłowych, przypominamy sobie tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.
Zachodzące wraz z wiekiem zmiany percepcji wiążą się ze zmianami w przebiegu procesów uwagi (zarówno u dzieci jak i dorosłych).
Podstawowe zmiany polegają na:
wzroście pojemności uwagi,
wzrasta tym samym podzielność i selektywność uwagi
wzrost koncentracji i trwałości uwagi,
Przejawy kształtującej się uwagi dowolnej (u starszych przedszkolaków).
Zakres (pojemność) - liczba elementów, które daje się spostrzec (uchwycić) w ciągu krótkiego okresu czasu.
Podzielność - jednoczesne wykonywanie dwóch lub więcej czynności, z których każda wymaga uwagi (np. jazda samochodem).
Selektywność - to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych. Np. odbiór informacji podczas głośnego i tłumnego przyjęcia. Nie słyszymy wtedy większości wypowiedzi, tylko koncentrujemy się na tym, co mówią do nas najbliżsi sąsiedzi. Pozostałe dźwięki są aktywnie ignorowane.
Skupienie (koncentracja) - ześrodkowanie uwagi na przedmiocie spostrzeganym lub na przedmiocie działania.
Trwałość- utrzymanie prze dłuższy czas uwagi na określonym przedmiocie lub czynności.
Uwaga dowolna- aktywne skierowanie czynności poznawczych na określony przedmiot i (lub) wzbudzenie gotowości do działania.
Uwaga mimowolna (spontaniczna)- wywołana jest określonymi właściwościami przedmiotu i występuje w sposób przez jednostkę niezamierzony.