22.10.07
Wykład 2 PRAWO DEWIZOWE
Obrót dewizowy
W ujęciu teoretycznym można wyróżnić 3 rodzaje obrotu dewizowego:
obrót dewizowy z zagranicą
obrót dewizowy za granicą
wewnątrzkrajowy obrót dewizowy
Ustawa dewizowa odeszła od tego podziału wyodrębniając jedynie obrót dewizowy z zagranicą i obrót wartościami dewizowymi w kraju. Pojęcie obrotu dewizowego z zagranicą uległo rozszerzeniu na obrót dewizowy za granicą i część czynności obrotu wewnątrzkrajowego. Ustawowe pojęcie obrotu dewizowego z zagranicą obejmuje:
zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować dokonywanie między rezydentem i nierezydentem rozliczeń pieniężnych lub przeniesienie między rezydentem i nierezydentem własności wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także wykonywanie takich umów lub czynności,
zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować przeniesienie między rezydentami rzeczy lub prawa, których nabycie nastąpiło w obrocie dewizowym z zagranicą, a także wykonywanie takich umów,
transfer dewizowy
Obrotem wartościami dewizowymi w kraju jest zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej powodującej lub mogącej powodować w kraju między rezydentami lub między nierezydentami rozliczeń w walutach obcych albo przeniesienie w kraju między rezydentami lub między nierezydentami własności wartości dewizowych, a także wykonywanie takich umów lub czynności.
Aby obrót dewizowy był uznany za obrót wewnątrzkrajowy muszą być spełnione następujące przesłanki kumulatywne:
obrót dewizowy jest wykonywany jedynie w kraju
na ten obrót składają się jedynie czynności prawne
przedmiotem czynności prawnych są jedynie wartości dewizowe
występuje tożsamość statusu dewizowego uczestników tego obrotu bo czynności prawne są dokonywane jedynie między rezydentami lub wyłącznie między nierezydentami
Sankcje cywilnoprawne i karne skarbowe
Nieprzestrzeganie przepisów prawa dewizowego może spowodować zastosowanie sankcji cywilnoprawnej lub karnej skarbowej. Sankcje karne skarbowe są uregulowane w kodeksie karnym skarbowym. Mają one zastosowanie w każdym przypadku naruszenia przepisu prawa dewizowego. Sankcje cywilnoprawne uregulowane są przepisami prawa cywilnego. Mają one zastosowanie jedynie do obrotu cywilnoprawnego. Bezprzedmiotowe jest rozważanie sankcji cywilnoprawnych w przypadku naruszenia reglamentacji dewizowej odnoszącej się do transferu dewizowego, bo na transfer dewizowy składają się jedynie czynności faktyczne.
Sankcją cywilnoprawną jest sankcja bezwzględnej nieważności czynności cywilnoprawnej. Ma ona zastosowanie gdy został naruszony zakaz dewizowy. Przepisy prawa dewizowego mają charakter bezwzględnie obowiązujący a ich zastosowanie nie jest uzależnione od woli stron czynności prawnej. Użycie sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej jest możliwe, jeżeli ograniczenie dewizowe ma postać nakazu. W tym przypadku można zastosować jedynie sankcję przewidzianą przez kodeks cywilny z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia lub otrzymania świadczenia nienależnego.
Zasady obrotu dewizowego
Zasady obrotu dewizowego to:
zasada prawa własności wartości dewizowych - nie jest ona obecnie uregulowana w ustawie dewizowej, chociaż była ustawową zasadą pod względem ustawy dewizowej z 1998r. Obecnie nawiązanie prawne jest zasadne, skoro Konstytucja chroni własność, w tym własność wartości dewizowych. Zbędne jest powtarzanie tej ochrony w ustawie zwykłej. Zarówno rezydenci jak i nierezydenci mogą być właścicielami wartości dewizowych.
Własność to najszersze prawo rzeczowe, na któro składają się różne atrybuty. Do typowych atrybutów właściciela wartości dewizowych należą:
uprawnienie do posiadania wartości dewizowych
uprawnienie do dokonywania czynności faktycznych
uprawnienie do pobierania pożytków
uprawnienie do rozporządzania wartościami dewizowymi
uprawnienie do obciążania wartości dewizowych
zasada swobody dokonywania obrotu dewizowego - ta zasada oznacza iż obrót dewizowy może być dokonywany swobodnie z zastrzeżeniem wyjątków enumeratywnie wyliczonych w ustawie dewizowej. Odstępstwa od tej zasady to ograniczenia dewizowe.
Ograniczenia dewizowe i ich rodzaje
Ograniczenia dewizowe są przejawem funkcji reglamentacyjnej prawa dewizowego i stanowią władczą formę ingerencji w atrybuty prawa własności a w szczególności uprawnienie do rozporządzania wartościami dewizowymi. Poza ograniczeniami dewizowymi wyróżnić można inne ograniczenia, które nie są uregulowane przepisami prawa dewizowego. Przykładem takiego ograniczenia jest powinność uzyskiwania zezwoleń na utworzenie banku i rozpoczęcie działalności bankowej. Prawo dewizowe nakłada na uczestników obrotu dewizowego jeszcze inne powinności poza ograniczeniami dewizowymi. Są to obowiązki dewizowe zwane obowiązkami informacyjnymi, kontrolnymi, statystycznymi. Stanowią one instrumenty realizacji funkcji kontrolnej prawa dewizowego. Omawiana zasada ma istotne znaczenie przy dokonywaniu wykładni prawa dewizowego. Ograniczenia dewizowe nie mogą być domniemywane, muszą być formułowane w sposób jednoznaczny w ustawie dewizowej. Niedające się usunąć wątpliwości odnoszące się do występowania lun treści ograniczeń dewizowych muszą być interpretowane jako obowiązujące.
Ograniczenia dewizowe mogą być klasyfikowane na podstawie różnych kryteriów. W zależności od sposobu zachowania się adresata ograniczenia można wyróżnić nakazy i zakazy dewizowe.
Nakaz polega na powinności aktywnego zachowania się, czyli działania natomiast zakaz polega na powinności biernego zachowania się, czyli powstrzymania się od oznaczonego działania. Większość ograniczeń dewizowych ma postać zakazów. Przykładem nakazu dewizowego jest obowiązek korzystania z pośrednictwa uprawnionego banku dewizowego nałożony na rezydenta, który dokonuje przelewów zagranicznych lub wypłaca w kraju wynagrodzenie na rzecz rezydenta.
Ograniczenia dewizowe maja charakter względny lub bezwzględny. Podkreślić należy iż wszystkie ograniczenia dewizowe wynikają z przepisów bezwzględnie obowiązującego prawa dewizowego. Ograniczenia dewizowe bezwzględne są zawsze skuteczne bo nie można uchylić ich skuteczności poprzez zezwolenie dewizowe. Natomiast ograniczenia dewizowe względne mogą być uchylone, gdy adresat nakazu lub zakazu uzyska zezwolenie dewizowe. Większość ograniczeń dewizowych ma charakter względny. Przykładem bezwzględnego zakazu jest ograniczenie obowiązujące przy prowadzeniu działalności kantorowej limitującej kwotę jednorazowej transakcji dokonywanej przez kantor.
Ograniczenia dewizowe można podzielić na zwyczajne i nadzwyczajne. Zwyczajne ograniczenie dewizowe jest typowym elementem reglamentacji dewizowej. Ma ono moc prawną ustawy dewizowej.
W zasadzie jest to ograniczenie bezterminowe, obowiązuje do czasu derogacji przepisu regulującego zakaz lub nakaz dewizowy. Wyjątek stanowiły nieliczne zwyczajne ograniczenia dewizowe stosowane w obrocie dewizowym z Unią Europejską z przed daty akcesji Polski do tej organizacji. Przestały one obowiązywać z mocy ustawy dewizowej bez konieczności jej nowelizowania.
Nadzwyczajne ograniczenia dewizowe maja moc prawna rozporządzenia wykonawczego do ustawy dewizowej. Stanowią one przejaw zaostrzenia reglamentacji dewizowej. Stosowane są w nadzwyczajnych sytuacjach. Wszystkie te ograniczenia są terminowe, bo wprowadzane są na czas z góry określony.
Wg kryterium podmiotowego wyróżnić można 3 typy ograniczeń dewizowych:
ograniczenia dewizowe nałożone jedynie na rezydentów
ograniczenia dewizowe nałożone wyłącznie na nierezydentów
ograniczenia dewizowe powszechne skierowane do każdego podmiotu bez względu na jego status dewizowy.
Wg kryterium ekonomicznego odnoszonego do rodzaju reglamentowanego obrotu dewizowego można wyróżnić:
ograniczenia dewizowe stosowane w obrocie bieżącym,
odnoszące się do inwestycji bezpośrednich,
reglamentujące inwestycje portfelowe
stosowane w obrocie kredytowym, gwarancyjnym, zabezpieczającym lub pozostałym obrocie kapitałowym
Tego typu formy obrotu dewizowego były wyodrębnione w ustawie dewizowej z 98 roku. Do tych pojęć nadal odwołuje się bilans płatniczy państwa.
Autonomia dewizowa
Autonomia dewizowa zwana inaczej immunitet dewizowym oznacza, ze ograniczeń dewizowych nie stosuje się do enumeratywnie wyliczanych w ustawie podmiotów. Wyróżnić można pełną lub niepełną autonomię dewizową w zależności od zakresu obowiązywania autonomii.
Adresatem pełnej autonomii dewizowej są:
Skarb Państwa, gdy jest on reprezentowany przez Ministra Finansów lub Ministra Skarbu
NBP
organ władzy publicznej podejmujący czynności w postępowaniu karnym, cywilnym lub administracyjnym
Pełna autonomia dewizowa oznacza iż podmioty te nie muszą stosować żadnych ograniczeń dewizowych ani zwyczajnych ani nadzwyczajnych.
Autonomia dewizowa niepełna ma węższy zakres zastosowania niż autonomia dewizowa pełna. Adresatem tej autonomii są banki i inne podmioty nadzorowane przez instytucje szeroko rozumianego nadzoru finansowego. Pomioty te nie muszą przestrzegać jedynie zwyczajnych ograniczeń dewizowych, natomiast nadzwyczajne ograniczenia dewizowe są w pełni skuteczne w stosunku do tych podmiotów, chyba że uzyskały one stosowne zezwolenia dewizowe.
Ustawa warunkuje zastosowanie niepełnej autonomii dewizowej od siedziby w kraju banku lub innego podmiotu. Wynika z tego iż zagraniczne banki nie są objęte taką autonomia.
Nadzwyczajne ograniczenia dewizowe nazywane są w ustawie dewizowej ograniczeniami szczególnymi. Nazwa tego instrumentu nie jest właściwa, bo sugeruje, iż ograniczenia nadzwyczajne mogą uchylić moc obowiązywania ograniczeń zwyczajnych. W rzeczywistości ograniczenia nadzwyczajne stosowane są obok zwyczajnych. Zakres przedmiotowy ograniczeń nadzwyczajnych odnosi się do obrotu dewizowego z zagranicą. Wynika z tego iż nie można zaostrzyć reglamentacji dewizowej obrotu wewnątrzkrajowego.
Przesłanki zaostrzenia reglamentacji dewizowej
Ustawa dewizowa zawiera enumeratywne wyliczenie przesłanek zaostrzenia reglamentacji dewizowej. Katalog ustawowy obejmuje zarówno przesłanki wewnętrzne jak i międzynarodowe. Przesłanki międzynarodowe wiążą się z obowiązkiem członkowskim nałożonym na Polskę z tytułu przynależności do organizacji międzynarodowych. Polska jest obowiązana do wykonywania decyzji uchwał rezolucji organów takich organizacji międzynarodowych. Konstytucja RP wymienia akty prawa powszechnie obowiązującego. W grupie tej nie znajdują się rozstrzygnięcia organów organizacji międzynarodowych. Wynika z tego, iż zaostrzenie reglamentacji dewizowej z przyczyn zewnętrznych międzynarodowych wymaga wydania rozporządzenia wykonawczego do ustawy dewizowej.
Przesłanki wewnętrzne można podzielić na ekonomiczne i porządkowe (administracyjne). Przesłanki ekonomiczne wiążą się z zapewnieniem równowagi bilansu płatniczego państwa lub zapewnieniem stabilności waluty polskiej. W ustawie dewizowej z 1989r przesłanki ekonomiczne odnosiły się do zapewnienia stabilności integralności systemu finansów publicznych lub zagrożenia realizacji założeń polityki pieniężnej. Nowe prawo dewizowe pozwala na zastosowanie ograniczeń dewizowych w celu zapewnienia porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego. Takie rozwiązanie prawne jest kontrowersyjne. Zaostrzenie reglamentacji dewizowej wymaga u życia środków niezbędnych w celu osiągnięcia ustawowego celu, jakim jest usunięcie nadzwyczajnego zagrożenia. Obecne rozwiązanie ustawowe nie określa za pomocą jakich instrumentów ma być osiągnięty cel ustawowy. Wywołuje to uzasadnione wątpliwości czy ustawa dewizowa jest w tym zakresie zgodna z Konstytucją RP. Delegacja ustawowa upoważniająca organ władzy wykonawczej do wydania rozporządzenia powinna zawierać wytyczne odnoszące się nie tylko do treści rozporządzenia, ale i instrumentów jego wykonywania. Bardziej prawidłowa była regulacja tej kwestii w ustawie dewizowej z 1989r.
W przypadku wystąpienia zagrożenia dla realizacji założeń polityki pieniężnej można było nałożyć na nierezydenta uczestnika obrotu kapitałowego obowiązek otwarcia w NBP rachunku bankowego i przechowywania na nim kwotowo lub procentowo określonej części zaangażowanego kapitału. Natomiast w przypadku występowania nadzwyczajnego zagrożenia dla stabilności i integralności systemu finansowego można było zastosować zakaz odsprzedaży nierezydentom wartości dewizowych w ramach działalności kantorowej; wprowadzić obowiązek odsprzedaży uprawnionemu bankowi dewizowemu wpływów w walutach obcych uzyskanych za granicą.
Nadzwyczajne ograniczenia dewizowe uchwalane są przez Rade Ministrów. Rząd nie jest obecnie związany żadnym wnioskiem innego organu. Postępowanie legislacyjne jest więc wszczynane w trybie działania Rady Ministrów z urzędu. Zmianie uległa także rola Rady Polityki Pieniężnej w procesie legislacyjnym. Obecnie organ ten jedynie opiniuje treść rozporządzenia wykonawczego. Pod rządem ustawy dewizowej z 1989r pozycja prawna RPP była mocniejsza, gdyż w sytuacji występowania nadzwyczajnego zagrożenia dla realizacji założeń polityki pieniężnej, nadzwyczajne ograniczenia dewizowe mogły być prowadzone jedynie zgodnie z wnioskiem organu władzy monetarnej a w przypadku nadzwyczajnego zagrożenia stabilności, integralności systemu finansowego na jego wniosek. Wynika z tego, iż postępowanie legislacyjne było wszczynane przez rząd w trybie wnioskowym.
Zakres czasowy nadzwyczajnych ograniczeń dewizowych jest podwójnie limitowany. Ograniczenia te mogą być stosowane jedynie do czasu wyeliminowania nadzwyczajnych zagrożeń, jednak nie dłużej niż przez 6 miesięcy od dnia ich wejścia w życie.