Wykład I.
Epoka czy formacja? Izm czy ideologia? Pokoleniowość i jednostkowość.
(Wokół problemów periodyzacyjnych poezji polskiej XX wieku).
Badacz retoryki raz po raz musi przejść od szczegółu, w który angażuje mikroskopową wiedzę filologiczną, do uogólnienia, które zaczyna być wyznaniem wiary i nieco ryzykownym szkicem z zakresu teorii kultury.
(J. Ziomek. O współczesności retoryki. W: Prace ostatnie. Literatura i nauka o literaturze. Warszawa 1994, s. 149)
Kolekcje stały się współcześnie próbą uporządkowania wiadomości, użyteczną i atrakcyjną dla odbiorcy. Użyteczną - ponieważ podają wiedzę w sposób usystematyzowany, wybierając jednak informacje najbardziej niezbędne i podporządkowane z góry założonej koncepcji. Atrakcyjną, gdyż forma kolekcji nie zobowiązuje do zapoznania się z całością, a równocześnie pozwala na budowanie własnego schematu lekturowego i interpretacyjnego.
(Marcin Telicki, Poetycka antropologia Julii Hartwig, s. 251).
W polskiej literaturze namnożyło się podziałów na krótkie okresy zależne od wypadków politycznych. Moderna i Młoda Polska kończą się w roku 1918, później 1918-1939 i tak dalej. Tymczasem bardziej istotny nurt przebiega gdzieś głębiej, nie troszcząc się o te podziały.
(Cz. Miłosz, Ziemia Urlo)
.
trzy rejestry trwania historii/literatury (Braudel/Ziomek)
1) długie trwanie - formacja
2) koniunktura - epoka to koniunkturalny splotem prądów
3) wydarzenie: czas biologiczny, czas społeczny, czas jednostki ludzkiej.
Tu mieści się dzieło, choć oczywiście jest ono powiązane ze wszystkimi trzema odmianami czasu.
Formacje wymieniane przez J. Ziomka:
ŚREDNIOWIECZE do przełomu XV / XVI w. - formacja inicjalna
KLASYCYZM do końca XVIII w.
ROMANTYZM od początku XIX w do dwóch ostatnich dekad XIX w (lub drugiej dekady XX w.)
AWANGARDYZM
Z pierwszej reguły twórczości i z koncepcji poety (artysty) należy wyprowadzić elementarną dla każdej formacji kategorię estetyczną - a nie na odwrót
(J. Ziomek. Epoki i formacje w dziejach literatury polskiej, s. 57)
Formacje i ich odpowiedzi
Podstawowe dylematy sztuki |
Klasycyzm |
Romantyzm |
Awangardyzm |
Pierwsza reguła twórczości |
gatunek (prawo) |
osobowość (geniusz) |
Program (forma, język) |
Koncepcja twórcy |
poeta doctus |
poeta maudit |
poeta faber |
Elementarne kategorie estetyczne |
Ład |
Zmiana |
Konstrukcja |
Mit dziejowy |
mit wieku złotego (utopia regresywna) |
mit rewolucji i rozumu Historii (utopia progresywna) |
katastroficzny mit technologicznego rozwoju (antyutopia) |
Pakt społeczny: narzucony przymus i postulowana wolność |
mecenat i wolność dana od muz |
publiczność i wieczna samotność |
łatwe techniki rozpowszechniania i utrudniania formy („niezrozumial-stwo”) |
Wobec problemu pokolenia |
Kult dojrzałości |
kult młodości |
Solidarność grupowa (doktrynalna) |
Stosunek do cudzego tekstu |
Nakaz naśladowania (własność autorska nie chroniona) |
naśladowanie jawne - ochrona niepowtarzalnej ekspresji indywidualnej |
Zakaz naśladowania, kompleks plagiatu, ochrona praw wynalazczych |
|
|
|
|
Modernizm, szeroko rozumiany jako formacja:
Dwa początki:
1. Odrzucenie tradycji XIX-wiecznego mimetyzmu (Młoda
Polska)
2. odrzucenie tradycji romantycznej (po 1918)
II. Współistnienie dwu nurtów w europejskich literaturach narodowych pierwszej połowy XX wieku.
W Rosji futuryzm versus akmeizm,
Na Ukrainie futuryzm versus neoklasycyzm.
W Polsce Awangarda Krakowska versus „druga awangarda”.
W literaturze włoskiej hermetyzm może być przeciwstawiony futuryzmowi.
(Edward Możejko, Modernizm literacki, niejasność terminu i dychotomia gatunku. „Teksty Drugie” 1994, z. 5/6)
III. Cechy modernizmu wg J. Sławińskiego
autonomiczne i nieinstrumentalne cele estetyczne
oddzielenie sztuki „prawdziwej” (elitarnej) od sztuki masowej (ludycznej, dydaktycznej)
kult oryginalności i odrzucenie tradycji
kult eksperymentu
teoretyczne uzasadnienie działań twórczych (autonomiczna rola manifestów literackich)
poszukiwanie swoistości sztuk - esencji malarskości, muzyczności czy poetyckości
odrzucenie mimetyzmu (XIX-wiecznych form realizmu i naturalizmu)
traktowanie dzieła jako wytworu celowo zorganizowanego, kompletnego i autonomicznego
opozycja konstrukcji (formy) i ekspresji (wyrazu) w każdym utworze
związek sztuki z przemianami nowoczesnej cywilizacji (antynomia pochwały i sprzeciwu)
(Hasło Modernizm w Słowniku terminów literackich)
Formacja |
Epoka |
Wizja świata |
Środek wyrazu |
mimesis |
inventio creatio |
kluczowa figura |
|||||
Średnio-wiecze |
Średniowiecze
|
„TEORIA DWU ŚWIATÓW” |
|
-teoria kopii (Platon) -ikonoklazm Arystotelicy: - ekspresja ponadindywi-dualnych charakterów i uczuć (mim Arystotelesa) „immanentny obraz wewnętrzny” (Cyceron) „odblask idei trenscendentej (Plotyn)
Naśladowanie arcydzieła |
„furror poeticus” |
||||||
K L A S Y C Y Z M |
Renesans Barok Oświecenie
|
|
Obraz (kluczowa figura: alegoria) |
|
|
||||||
R
O A N T Y Z M
|
Romantyzm
Młoda Polska |
natura naturans - natura naturata
Kantowska Ding an Sich
Res cogitans |
Wizja
(kluczowa figura: oksymoron, paradoks, fragment) |
antymimetycznie, wyobraźniowo, ale zachowana zostaje jeszcze wspólnota świata;
zerwana zostaje wspólnota języka
naśladowanie wyznaczonych tradycji |
Oryginal ność
odrzucenie zasady decorum |
||||||
M O D E R N I Z M |
awan- gardyzm
nowoczeny klasycyzm
|
Młoda Polska
Dwudziestolecie Literatura współczesna |
Jaźń podświadome
świat postrzegany (fenomenologie)
jednostka i historiozofia
|
Narusza wspólnotę świata
(kluczowa figura: Symbol: - symbol nastroju - symbol indywidualny
(kluczowa figura) metafora) - postrzeżenie -rewelacja widzenia i mówienia
metonimiczność ujmowana metaforycznie lub symbolicznie
repetycja etyzm
|
przedmiotowość
podświadomość |
kreacja językowa
eksperyment formalny
lingwizm |
|||||
P O S T M O D E R N I Z M |
|
|
nieświadome
język |
Ironia
symulacra |
|
|
|||||
Pod każdym słowem, pod każdym gestem doszukujemy się głębszych przyczyn. Mistrz Nietzsche i mistrz Dostojewski, i trzeci rzadko w zestawieniu tym wymieniany mistrz Marks, nauczyli nas tej nieufności.
(Stanisław Brzozowski)
Modernizm w Polsce
I.- wysokomodernistyczne, antymimetyczne otwarcie jeszcze w dobie Młodej Polski
II. Dwudziestolecie
10-lecie jasne: awangardowy paradygmat modernizmu
rewelacja: dwie orientacje: konstruktywistyczna i surrealistyczna
[Skamandryci i Wat wyraźnie pod wpływem modernizmu młodopolskiego (wysokiego)]
10-lecie ciemne - lata 30-te - zanik zainteresowania nowoczesnością awangardy i odrodzenie zainteresowań wartościami transendentalnymi i nauką o człowieku (psychoanalizą)
znoszenie napięć między rewelacją a repetycją
po II wojnie
silne uderzenie antywawangardowe, narodziny postawangardy, czy też neoawangardy.
Odmienność tradycji macierzystych dla „dwu” literatur PRL-u
- literatura emigracyjna: tu tradycją kluczową są lata 30-te
„klasyczna koncepcja języka”
- literatura krajowa: tradycją kluczową jest awangarda lat 20-tych,
tradycją negatywną socrealizm
O dychotomii modernizmu decyduje współistnienie w nim dwóch nurtów: awangardy i klasycyzmu.
(E. Możejko, Modernizm literacki, s. 19)
Silniejsze od prawa renowacji jest często w historii literatury prawo kumulacji. Żadna nowa epoka i żaden nowy prąd i program nie rozstaje się na zawsze ze swoją przeszłością.
( J. Ziomek. Epoki i formacje w dziejach literatury polskiej, s. 41