MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Paweł Krawczak
Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej metali
i tworzyw sztucznych 724[05].E1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Joachim Strzałka
dr inż. Gerard Lipiński
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Barbara Kapruziak
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 724[05].E1.05,
 Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej metali i tworzyw sztucznych zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu elektromechanik 724[05].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Zasady bhp przy obróbce ręcznej 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Podstawowe pomiary warsztatowe 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 19
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Trasowanie na płaszczyz
nie 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 26
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
4.4. Cięcie materiałów piłką i nożycami 28
4.4.1. Materiał nauczania 28
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.4.3. Ćwiczenia 32
4.4.4. Sprawdzian postępów 33
4.5. Piłowanie metali i ich stopów oraz tworzyw sztucznych 34
4.5.1. Materiał nauczania 34
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 39
4.5.3. Ćwiczenia 39
4.5.4. Sprawdzian postępów 40
4.6. Gięcie i prostowanie prętów, płaskowników i blach 41
4.6.1. Materiał nauczania 41
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.6.3. Ćwiczenia 46
4.6.4. Sprawdzian postępów 47
4.7. Wiercenie otworów w różnych materiałach 48
4.7.1. Materiał nauczania 48
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 54
4.7.3. Ćwiczenia 54
4.7.4. Sprawdzian postępów 55
4.8. Gwintowanie otworów i powierzchni zewnętrznych 56
4.8.1. Materiał nauczania 56
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 61
4.8.3. Ćwiczenia 61
4.8.4. Sprawdzian postępów 62
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Wykonywanie połączeń śrubowych i nitowych 63
4.9.1. Materiał nauczania 63
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 67
4.9.3. Ćwiczenia 67
4.9.4. Sprawdzian postępów 68
4.10. Lutowanie metali 69
4.10.1. Materiał nauczania 69
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 71
4.10.3. Ćwiczenia 71
4.10.4. Sprawdzian postępów 71
5. Sprawdzian osiągnięć 72
6. Literatura 76
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
 Poradnik , który Ci przekazujemy, będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej
wykonywania prac z zakresu obróbki ręcznej metali i tworzyw sztucznych.
W  Poradniku będziesz mógł znalez
ć następujące informacje ogólne:
 wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł bez
problemów rozpocząć pracę z poradnikiem,
 cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia
w ramach tej jednostki modułowej,
 materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści
jednostki modułowej,
 zestawy pytań sprawdzających, czy opanowałeś już podane treści,
 ćwiczenia, zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy,
które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów pozwalający sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,
 sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie
Twoich wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu jednostki
modułowej,
 literaturę związaną z programem jednostki modułowej umożliwiającą pogłębienie Twej
wiedzy z zakresu programu tej jednostki.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
Moduł 724[05].E1
Podstawy elektromechaniki
724[05].E1.01
Przestrzeganie przepisów bhp, ochrony ppoż oraz
ochrony środowiska
724[05].E1.02 724[05].E1.07
Rozpoznawanie materiałów
Obliczanie i pomiary parametrów
stosowanych w maszynach obwodów prądu stałego
i urzÄ…dzeniach elektrycznych
724[05].E1.08
724[05].E1.03
Obliczanie i pomiary parametrów
Posługiwanie się dokumentacją
obwodów prądu przemiennego
technicznÄ…
724[05].E1.09
724[05].E1.04
Dobieranie elementów i podzespołów
Rozpoznawanie podzespołów
elektronicznych oraz sprawdzanie ich
stosowanych w maszynach
parametrów
i urzÄ…dzeniach elektrycznych
724[05].E1.05
Wykonywanie prac z zakresu
obróbki ręcznej metali
i tworzyw sztucznych
724[05].E1.06
Wykonywanie prac z zakresu
obróbki mechanicznej metali
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Wykonywanie prac z zakresu
obróbki ręcznej metali i tworzyw sztucznych , powinieneś umieć:
- komunikować się i pracować w zespole,
- dokonywać oceny swoich umiejętności,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- korzystać z poradników i norm,
- rozpoznawać rodzaje rysunków stosowanych w dokumentacji technicznej,
- odczytywać informacje podane na rysunku wykonawczym i złożeniowym,
- rozpoznawać podzespoły stosowane w maszynach i urządzeniach elektrycznych,
- analizować treść zadania, dobierać metody i plan rozwiązania,
- samodzielnie podejmować decyzje.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej  Wykonywanie prac z zakresu
obróbki ręcznej metali i tworzyw sztucznych powinieneś umieć:
- dobrać narzędzia pomiarowe,
- wykonać pomiary za pomocą suwmiarki, mikrometru oraz kątomierza,
- rozróżnić narzędzia traserskie i określić ich przeznaczenie,
- dobrać metodę i narzędzia traserskie w zależności od kształtu i wielkości przedmiotu,
- wykonać trasowanie na płaszczyz
nie,
- zidentyfikować narzędzia do obróbki ręcznej,
- dobrać narzędzia do poszczególnych operacji ślusarskich,
- wykonać cięcie piłką ręczną metali i tworzyw sztucznych,
- wykonać cięcie metali nożycami dz
wigniowymi, ręcznymi i gilotynowymi,
- wykonać gięcie płaskowników, rur, drutów i blach,
- wykonać prostowanie płaskowników, prętów, drutów i blach,
- wykonać piłowanie płaszczyzn,
- wykonać piłowanie przedmiotów o różnych kształtach,
- wykonać operację wiercenia i pogłębiania otworów,
- naciąć ręcznie gwint zewnętrzny i wewnętrzny,
- wykonać połączenie śrubowe i nitowe,
- przygotować narzędzia i materiały do lutowania,
- wykonać połączenie lutowane elementów metalowych,
- posłużyć się dokumentacją techniczną,
- zorganizować i wyposażyć stanowisko pracy,
- zastosować zasady bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska obowiązujące na
stanowisku pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Zasady bhp przy obróbce ręcznej
4.1.1. Materiał nauczania
Obowiązkiem pracowników wszystkich zakładów pracy jest przestrzeganie zasad bhp
oraz przepisów przeciwpożarowych. Mechanicy wszystkich specjalności powinni
utrzymywać swoje stanowisko pracy w czystości i porządku pamiętając, że bałagan jest
często przyczyną nieszczęśliwych wypadków. Powinni także utrzymywać w porządku odzież
ochronną, pamiętając o nakryciu głowy oraz aby kołnierz i mankiety rękawów przylegały do
ciała. Zwisające części odzieży mogą być przyczyną wypadków, szczególnie podczas pracy
przy obrabiarkach. Pracownicy powinni przestrzegać zasad higieny osobistej. Poza tym
powinni unikać przechodzenia pod podwieszonymi ładunkami, np. na suwnicy. Podłogi oraz
stopnie schodów nie mogą być śliskie. Wypadki podczas pracy zdarzają się najczęściej
wskutek złego stanu narzędzi lub nieprawidłowego posługiwania się nimi, a czasem również
wskutek niewłaściwej organizacji pracy.
Pracując narzędziami z elektrycznym napędem trzeba przed włączeniem prądu sprawdzić
uziemienie obudowy narzędzia i stan izolacji przewodów elektrycznych. Należy również
pamiętać, że nie wolno dotykać gołą ręką przewodów elektrycznych z uszkodzoną izolacją.
Nie wolno zbliżać się z ogniem do zbiorników z materiałami łatwo palnymi, jak również do
zbiorników opróżnionych z tych materiałów. W każdym zakładzie pracy, oprócz instrukcji
bhp wywieszonych w widocznym miejscu, powinny się również znajdować instrukcje
przeciwpożarowe. Na terenie zakładu pracy i na niebezpiecznych pod względem pożaru
stanowiskach powinny się znajdować środki do gaszenia pożaru (koce azbestowe, woda,
piasek, gaśnica itp.). Sprzęt przeciwpożarowy powinien być sprawny, rozmieszczony
w widocznym i łatwo dostępnym miejscu.
Młotek może stać się przyczyną wypadku, gdy podczas uderzania spadnie z trzonka.
W razie pojawienia się zadziorów na obuchu młotka lub na łbie przecinaka należy je usunąć
na szlifierce. Podczas ścinania materiałów kruchych należy używać okularów ochronnych.
W czasie trasowania należy zwracać szczególną uwagę na staranne rozmieszczenie
i przechowywanie narzędzi traserskich. Porządek na stanowisku chroni przed wieloma
skaleczeniami.
W czasie cięcia metali nożycami bardzo często zdarzają się okaleczenia rąk o zadziory na
krawędziach blach. W związku z tym zadziory należy natychmiast usuwać specjalnym
skrobakiem lub pilnikiem. Przyczyną okaleczeń rąk często jest przeginanie blachy w czasie
cięcia, dlatego podczas cięcia nożycami ręcznymi należy blachę dobrze uchwycić, a podczas
cięcia na nożycach dz
wigniowych stosować przytrzymywacz blachy. Do pracy należy używać
nożyc naostrzonych. Właściwy stan nożyc zapobiega tworzeniu się zadziorów i przeginaniu
blachy. Nożyce dz
wigniowe należy zabezpieczać przed samoczynnym opadnięciem dz
wigni.
Nożyce gilotynowe (stołowe) powinny być wyposażone w listwę ochronną umieszczoną
nisko nad stołem, tak żeby nie przechodziły pod nią palce obsługującego. Nożyce krążkowe
powinny być wyposażone w odpowiednie osłony, a osłona górnego krążka musi mieć
szczelinę do obserwacji linii cięcia. Wszystkie nożyce o napędzie mechanicznym muszą być
wyposażone w osłony na obracające się części napędowe. Korpusy nożyc o napędzie
elektrycznym muszą być uziemione.
Podczas gięcia i prostowania należy każdorazowo sprawdzić, czy narzędzia znajdują się
w należytym stanie. Należy zwrócić uwagę na właściwe zamocowanie przedmiotu w imadle.
Podczas gięcia i prostowania blach trzeba szczególnie uważać, żeby nie skaleczyć rąk o ostre
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
krawędzie blach. Podczas gięcia i prostowania na prasach i krawędziarce należy uważać, żeby
nie położyć ręki w obszarze pracy suwaka prasy. Zwijając sprężyny na tokarce i wiertarce
należy szczególnie uważać, ażeby zwijany drut nie zahaczył o rękaw ubrania roboczego.
Podczas piłowania często zdarzają się skaleczenia rąk na skutek przesunięcia po ostrych
krawędziach obrabianego przedmiotu, zsunięcia pilnika z rękojeści lub usuwania rękami
opiłków z powierzchni przedmiotu. Wadliwy sposób osadzania rękojeści może także
spowodować wypadek. Zbyt głębokie osadzenie rękojeści może spowodować jej pęknięcie
w czasie pracy i w następstwie skaleczenie. Podczas piłowania nie należy używać pilników
pękniętych oraz bez rękojeści lub z wadliwie osadzoną rękojeścią. Podczas piłowania
przedmiotów o ostrych krawędziach nie należy podginać palców pod pilnikiem przy
powrotnym ruchu pilnika. Podczas piłowania nie wolno wykonywać gwałtownych ruchów do
przodu, żeby nie uderzać rękojeścią pilnika o przedmiot, nie wolno usuwać opiłków ani też
zdmuchiwać ustami. Przed rozpoczęciem piłowania należy sprawdzić zamocowanie
przedmiotu w imadle.
Rys. 1. Osadzanie pilnika w rękojeści: a) sposób właściwy, b) niedopuszczalny [1]
Wszystkie obracające się części napędowe wiertarki podczas wiercenia powinny być
zabezpieczone osłonami a wiertarka uziemiona. Ubiór pracownika nie powinien mieć
żadnych zwisających części, mankiety powinny być obcisłe a głowa nakryta. Nie wolno
trzymać przedmiotu wierconego rękoma, a przedmiot wiercony powinien być zamocowany
sztywno i pewnie. Nie wolno zakładać narzędzi podczas ruchu wiertarki. Wióry należy
usuwać szczotką po wyłączeniu wiertarki. Nie wolno dotykać wrzeciona ani narzędzia
w czasie ruchu wiertarki. Do wiercenia nie wolno używać uszkodzonych narzędzi.
Po zakończonej pracy należy wyłączyć silnik wiertarki.
Narzędzia używane do nitowania nie mogą mieć pęknięć i innych uszkodzeń. Używając
nitownika pneumatycznego nie wolno włączać dopływu powietrza przed zetknięciem bijaka -
nagłównika z trzonem nitu. W czasie nitowania konstrukcji na rusztowaniach lub w czasie
pracy na wysokościach należy pamiętać o zabezpieczeniu przed spadnięciem.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zasady bhp powinieneś stosować podczas pracy elektronarzędziami?
2. Jakie zasady bhp powinieneś stosować podczas cięcia nożycami?
3. Jakie zasady bhp powinieneś stosować podczas piłowania?
4. Jakie zasady bhp powinieneś stosować podczas wiercenia otworów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyobraz
sobie sytuację, że Twoim zadaniem jest wywiercenie otworu w metalowej
płytce. Do tego celu użyjesz wiertarki stołowej. Jakie czynności związane z przestrzeganiem
przepisów bhp powinieneś podjąć podczas wiercenia?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) zastanowić się, jakie czynności związane z przestrzeganiem przepisów bhp powinieneś
podjąć podczas wiercenia, wpisać wszystkie pomysły na kartce (burza mózgów  nie
krytykując żadnego z pomysłów Twoich koleżanek/kolegów),
3) uporządkować zapisane pomysły  odrzucić ewentualnie nierealne lub budzące
wątpliwości członków grupy,
4) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip  chart.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić zasady bhp podczas pracy elektronarzędziami?
ð ð
2) wymienić zasady bhp podczas cięcia nożycami?
ð ð
3) wymienić zasady bhp podczas piłowania?
ð ð
4) wymienić zasady bhp podczas wiercenia otworów?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Podstawowe pomiary warsztatowe
4.2.1. Materiał nauczania
Celem pomiarów warsztatowych jest sprawdzenie prawidłowości wykonania przedmiotu
obrabianego zgodnie z rysunkiem technicznym. Pomiar jest to doświadczalne porównanie
mierzonej wartości danej wielkości ze znaną wartością przyjmowaną za jednostkę miary.
Zależnie od zastosowanego przy tym sposobu porównywania można mówić o różnych
metodach pomiarowych:
- metoda pomiarowa bezpośrednia, w której wynik pomiaru otrzymuje się przez odczytanie
bezpośredniego wskazania narzędzia pomiarowego, wywzorcowanego w jednostkach
miary mierzonej wielkości; tak np. mierzymy długość przymiarem kreskowym, kąt 
kÄ…tomierzem, czy wskazanie temperatury na skali termometru,
- metoda pomiarowa pośrednia, w której mierzy się bezpośrednio inne wielkości, a wyniki
oblicza się, opierając się na określonej znanej zależności tych wielkości od wielkości,
której wartość miała być wyznaczona; przykładem może być pomiar objętości czy
powierzchni, w którym wynik oblicza się z bezpośrednich pomiarów wymiarów
geometrycznych (wysokości, długości, szerokości),
- metoda pomiarowa porównawcza oparta jest na porównaniu mierzonej wartości ze znaną
wartością tej samej wielkości; przy pomiarze wielkości podstawowych, np. długości,
przez porównywanie z inną długością, pomiar bezpośredni jest równocześnie pomiarem
porównawczym,
- metoda różnicowa polega na pomiarze niewielkiej różnicy między wartością wielkości
mierzonej a znaną wartością tej wielkości (np. pomiar średnicy średnicówką czujnikową).
Narzędzia pomiarowe dzielą się na:
- wzorce,
- przyrzÄ…dy pomiarowe.
Wzorce pomiarowe odtwarzają miarę danej wielkości z określoną dokładnością. Wzorce
mogą odtwarzać jedną miarę (w przypadku długości jeden konkretny wymiar) bądz
też więcej
niż jedną miarę (np. przymiar kreskowy, śruba mikrometryczna). Wzorce jednomiarowe ze
względów praktycznych często łączone się w komplety, np. komplet płytek wzorcowych.
Przyrządy pomiarowe służą do bezpośredniego lub pośredniego wykonywania pomiarów.
Odróżniają się od wzorców tym, że zawierają mechanizm przeznaczony do przetwarzania
jednej wielkości w drugą, zwiększenia dokładności odczytywania, regulowania wskazań,
kompensacji błędów itp. Oparte są na różnych zasadach działania (przyrządy mechaniczne,
optyczne, elektryczne) i mają różny stopień skomplikowania konstrukcyjnego.
Ze względu na zakres zastosowania niekiedy określa się przyrządy pomiarowe jako
uniwersalne (np. uniwersalny mikroskop pomiarowy, suwmiarka, mikrometr) bÄ…dz
też jako
specjalne  o węższym, specyficznym przeznaczeniu (np. suwmiarka modułowa do kół
zębatych, mikrometr do pomiaru grubości blachy, mikroskop do pomiaru małych otworów).
Zależnie od charakteru wskazań można rozróżnić przyrządy pomiarowe:
- analogowe, gdzie wartość wielkości mierzonej odczytuje się na skali przyrządu,
- z odczytem cyfrowym, gdzie wyniki pomiarów przedstawione w postaci gotowych liczb.
Podstawowym wzorcem kreskowym jest przymiar. Ma on postać pręta lub taśmy, na
której znajduje się podziałka. Wartość podziałki elementarnej wynosi zwykle 1 mm, a zakres
pomiarowy 0 1 m. W przypadku przymiarów wstęgowych zwijanych, stosowanych
w warsztatach mechanicznych lub elektrotechnicznych, zakres pomiarowy jest większy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
1 2 12 13
Rys. 2. Przymiar kreskowy [1]
Szczelinomierz służy do określenia wymiaru szczelin lub luzów między sąsiadującymi ze
sobą powierzchniami części maszyn. Składa się z kompletu płytek (11, 14 lub 20), każda
o innej grubości, osadzonych obrotowo jednym końcem w oprawie. Szczelinomierz
11 płytkowy składa się z płytek o grubości: 0,05, 0,1, 0,2, 0,3, 0,4, 0,5, 0,6, 0,7, 0,8, 0,9
i l mm.
Rys. 3. Szczelinomierz [1]
Promieniomierzami nazywamy wzorniki do sprawdzania promieni zaokrągleń
wypukłych i wklęsłych. Zestaw wzorników o różnych promieniach zaokrąglenia stanowi
komplet promieniomierzy o określonym zakresie pomiarowym. Sprawdzanie zaokrąglenia
odbywa się przez przymierzanie kolejnych wzorników, aż do dopasowania takiego, który
będzie dokładnie przylegał.
b) c)
a)
Rys. 4. Promieniomierze: a) sprawdzanie promieniomierzem zaokrąglenia wypukłego, b) sprawdzanie
zaokrąglenia wklęsłego, c) komplet w oprawce [1]
Liniał krawędziowy służy do sprawdzania płaskości powierzchni. Zestaw liniałów
krawędziowych o różnej długości tworzy komplet. Jedno czoło liniału jest ścięte pod kątem
prostym, a drugie pod kÄ…tem 45°.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 5. Komplet liniałów krawędziowych i sposoby sprawdzania płaskości powierzchni obrabianej (b, c) [1]
Liniał przykłada się do sprawdzanej powierzchni w różnych kierunkach i miejscach
obserwując, czy występuje szczelina świetlna między krawędzią liniału a sprawdzaną
powierzchnią. Pochylanie liniału ułatwia obserwację szczeliny świetlnej.
Kątowniki są to wzorniki służące do sprawdzania kąta prostego. Sprawdzając kąt prosty
zewnętrzny, kątownik przykłada się wewnętrznymi bokami ramion do obrobionych
płaszczyzn przedmiotu prostopadle do krawędzi przedmiotu i obserwuje szczelinę świetlną.
Badając kąt wewnętrzny, kątownik przykłada się bokami zewnętrznymi.
Rys. 6. Kątowniki: a) płaski, b) ze stopą, c) z grubym ramieniem, d) krawędziowy [1]
Rys. 7. Sprawdzanie kÄ…ta prostego [1]
Przyrządy suwmiarkowe tworzą grupę najbardziej rozpowszechnionych przyrządów
pomiarowych, stosowanych bezpośrednio przez pracowników przy wymiarowej kontroli
drobnych części maszyn.
Przyrządem suwmiarkowym nazywa się przyrząd, w którym po prowadnicy zaopatrzonej w
podziałkę kreskową przesuwa się suwak, często z urządzeniem zwanym noniuszem, służącym do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
zwiększania dokładności odczytywania pomiaru. Najbardziej charakterystycznym reprezentantem
tej grupy jest suwmiarka.
Rys. 8. Suwmiarka: 1  prowadnica ze szczęką stałą 2, 3  suwak, 4  szczęki przesuwne, 5  noniusz,
6  dz
wignia zacisku, 7  wysuwka głębokościomierza [1]
Suwmiarka składa się z prowadnicy stalowej z podziałką milimetrową, zakończonej
dwiema szczękami nieruchomymi. Po prowadnicy przesuwa się suwak mający dwie szczęki
przesuwne (dolną dłuższą i górną krótszą), odpowiadające szczękom stałym. Na suwaku
znajduje się specjalna podziałka, zwana noniuszem, składająca się z 10 równych części,
działka noniusza jest równa 9/10, tj. 0,9 mm. Suwak jest wyposażony w dz
wigniÄ™ zacisku, za
pomocą której ustala się położenie suwaka. Suwmiarka warsztatowa jest wyposażona
w wysuwkę głębokościomierza do pomiaru głębokości.
Pomiaru suwmiarką dokonuje się następująco: suwak odsuwa się w prawo i między
rozsunięte szczęki wkłada się mierzony przedmiot; następnie dosuwa się suwak do zetknięcia
płaszczyzn stykowych szczęk z krawędzią przedmiotu. Następnie odczytuje się, ile całych
działek prowadnicy (milimetrów) odcina zerowa kreska noniusza, co odpowiada mierzonemu
wymiarowi w milimetrach. Następnie odczytuje się, która kreska noniusza znajduje się na
przedłużeniu kreski podziałki prowadnicy (kreska noniusza wskazuje dziesiąte części
milimetra).
Rys. 9. Przykłady położenia podziałki noniusza suwmiarki podczas pomiaru: a) wymiar 80,0 mm,
b) wymiar 80,1 mm, c) wymiar 81,4 mm [1]
Oprócz suwmiarek o dokładności pomiaru 0,1 mm używa się suwmiarek o dokładności
pomiaru 0,05 mm i 0,02 mm. Te dwie ostatnie suwmiarki różnią się nacięciami noniusza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 10. Suwmiarka cyfrowa czterofunkcyjna  VIS [3]
Do pomiaru wysokości przedmiotów lub wzajemnych odległości punktów albo
powierzchni przedmiotu służy wysokościomierz suwmiarkowy. Zasada działania jest taka
sama, jak suwmiarki. Jest on wyposażony w śruby zaciskowe do ustalenia położenia suwaka.
Wysokościomierz ten może być zastosowany do nanoszenia rys traserskich na powierzchni
przedmiotu, po uprzednim założeniu na ramię przesuwne rysika, zamiast końcówki
pomiarowej.
Rys. 11. Wysokościomierz suwmiarkowy: 1  prowadnica z podziałką główną, 2  podstawa, 3  ramię
przesuwne, 4  suwak z podziałką noniusza, 5, 6  śruby zaciskowe, 7  suwak dodatkowy,
8  nakrętka śruby nastawczej, 9  końcówka pomiarowa [1]
Na tej samej zasadzie co suwmiarki są zbudowane głębokościomierze suwmiarkowe,
służące do pomiarów głębokości.
Rys. 12. Głębokościomierz suwmiarkowy [3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Odpowiednikiem suwmiarki służącym do pomiaru kąta jest kątomierz uniwersalny.
Przyrząd posiada dwa ramiona, którymi obejmuje się przedmiot podobnie jak szczękami
suwmiarki. Jedno ramię połączone jest z nieruchomą tarczą, na której jest noniusz kątowy,
a drugie z pierścieniem obrotowym, na którym znajduje się podziałka kątowa. Ramię
połączone z tarczą nazywa się umownie ramieniem stałym, a ramię połączone z pierścieniem
ramieniem ruchomym. Ramię ruchome można dodatkowo przesuwać liniowo w stałej
odległości od środka tarczy. W osi tarczy znajduje się zacisk unieruchamiający ramię
ruchome. Technika pomiaru kątomierzem uniwersalnym polega na dokładnym przyłożeniu
ramion kątomierza do powierzchni przedmiotu, tak aby nie było widocznej szczeliny, na
unieruchomieniu ramion przy pomocy zacisku i dokonaniu odczytu. Odczyt minut na
noniuszu dokonuje się z tej strony podziałki noniusza, z której oznaczenia liczbowe rosną
zgodnie ze wzrostem podziałki kątowej na pierścieniu,
Rys. 13. Kątomierz uniwersalny: a) schemat pomiaru, 1  tarcza z podziałką, 2  noniusz, 3  ramię stałe,
4  ramiÄ™ ruchome, 5  zacisk tarczy, 6  zacisk ramienia ruchomego, b) noniusz kÄ…towy [1]
Kolejną grupę przyrządów pomiarowych stanowią przyrządy mikrometryczne, które
dzielimy na:
- przyrządy ogólnego przeznaczenia,
- przyrządy szczególnego przeznaczenia.
Do przyrządów mikrometrycznych ogólnego przeznaczenia zalicza się mikrometry
zewnętrzne (z powierzchniami pomiarowymi płaskimi lub kulistymi) oraz mikrometry
wewnętrzne (szczękowe i średnicówki). Do przyrządów mikrometrycznych szczególnego
przeznaczenia należą mikrometry do drutu, blach, rur, gwintów, kół zębatych i inne.
Mikrometr zewnętrzny jest przeznaczony do pomiaru długości, grubości i średnicy
z dokładnością do 0,01 mm. Składa się on z kabłąka, którego jeden koniec jest zakończony
kowadełkiem, a drugi nieruchomą tuleją z podziałką wzdłużną i obrotowym bębnem,
z podziałką poprzeczną. Poza tym mikrometr jest wyposażony we wrzeciono, zacisk
ustalający i pokrętło sprzęgła ciernego. Wrzeciono ma nacięty gwint o skoku 0,5 mm i jest
wkręcone w nakrętkę zamocowaną wewnątrz nieruchomej tulei z podziałką wzdłużną.
Obracając bęben można dowolnie wysuwać lub cofać wrzeciono. Aby dokonać właściwego
pomiaru i uniknąć uszkodzenia gwintu, przez zbyt mocne dociśnięcie czoła wrzeciona do
powierzchni mierzonego przedmiotu, mikrometr jest wyposażony w sprzęgło cierne
z pokrętłem. Obracając pokrętłem sprzęgła ciernego, obracamy wrzeciono do chwili
zetknięcia go z mierzonym przedmiotem lub kowadełkiem, po czym sprzęgło ślizga się i nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
przesuwa wrzeciona. Położenie wrzeciona ustala się za pomocą zacisku. Nieruchoma tuleja
z podziałką jest wyposażona w kreskę wskaz
nikową wzdłużną, nad którą jest naniesiona
podziałką milimetrowa. Pod kreską wskaz
nikową są naniesione kreski, które dzielą na połowy
podziałkę milimetrową (górną). Na powierzchni bębna jest nacięta podziałka obrotowa
poprzeczna dzieląca obwód bębna na 50 równych części.
Rys. 14. Mikrometr zewnętrzny: 1  kabłąk, 2  kowadełko, 3  tuleja z podziałką wzdłużną, 4  bęben,
5  podziałka poprzeczna, 6  wrzeciono, 7  zacisk ustalający, 8  pokrętło sprzęgła [1]
Skok śruby mikrometrycznej (gwintu wrzeciona) wynosi 0,5 mm. Pełny obrót bębna
powoduje przesunięcie wrzeciona o 0,5 mm. Wartość mierzonej wielkości określa się
najpierw odczytując na podziałce wzdłużnej liczbę pełnych milimetrów i połówek
milimetrów odsłoniętych przez brzeg bębna, a następnie odczytuje się setne części milimetra
na podziałce bębna patrząc, która działka na obwodzie bębna odpowiada wzdłużnej kresce
wskaz
nikowej tulei.
a) b) c) d)
Rys. 15. Przykłady położenia bębna w czasie pomiaru: a) wymiar 0,00, b) wymiar 7,50 mm,
c) wymiar 18,73 mm, d) wymiar 23,82 mm. [1]
Mikrometry są wykonywane w różnych wielkościach o zakresach pomiarowych
0 25 mm, 25 50 mm, 50 75 mm i dalej co 25 mm do 1000 mm. Duże mikrometry wykonuje
się z czterema wymiennymi kowadełkami o długościach stopniowanych co 25 mm, dzięki
czemu jeden mikrometr pokrywa zakres pomiarowy 100 mm (np. od 200 do 300 mm).
Mikrometr wewnętrzny jest stosowany do pomiaru średnic otworów, wgłębień i szerokości
rowków. Odczytywanie wyników i sposób pomiaru są identyczne jak w mikrometrze
zewnętrznym. Mikrometry wewnętrzne są budowane o zakresach pomiarowych: 5 30 mm
i 30 55 mm.
Rys. 16. Mikrometr wewnętrzny szczękowy [3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Średnicówka służy do wyznaczania wymiarów otworów, głównie średnic, w zakresie
75 575 mm. Średnicówka mikrometryczna zbudowana jest z tulei, wrzeciona ze śrubą
mikrometryczną, bębna, końcówki stałej z trzpieniem pomiarowym i przedłużacza. Na tulei
znajduje się kreska wzdłużna i podziałka o zakresie pomiarowym 13 mm. Na jednym końcu
tulei znajduje się końcówka o powierzchni sferycznej, a na drugim nagwintowany wewnątrz
otwór, w którym przesuwa się wrzeciono ze śrubą mikrometryczną o skoku 0,5 mm.
Na wrzecionie jest zamocowany bęben z podziałką o zakresie pomiarowym 0,5 mm,
co umożliwia odczyt z dokładnością do 0,01 mm.
Rys. 17. Średnicówka mikrometryczna: 1  tuleja, 2  bęben, 3  końcówka stała,
4  trzpień pomiarowy, 5  przedłużacz, 6  wrzeciono [1]
Do sferycznej powierzchni tulei przylega trzpień pomiarowy osadzony w przykręconej
do tulei oprawie ze sprężyną zapewniającą odpowiedni docisk. Jeden koniec wrzeciona ma
sferyczną powierzchnię pomiarową i zabezpieczone nakrętką dwie śruby regulacyjne do
nastawienia dolnej granicy zakresu pomiarowego. Dla zwiększenia zakresu pomiarowego
między tuleję a końcówkę stałą wkręca się odpowiedni przedłużacz lub ich zestaw.
W skład kompletu wchodzą przedłużacze długości 13, 25, 50, 100 i 200 mm.
Rys. 18. Prawidłowe (linie grube) położenie średnicówki w otworze [1]
Głębokościomierz mikrometryczny służy do pomiarów głębokości otworów
nieprzelotowych, zagłębień lub uskoków. Elementem pomiarowym tego głębokościomierza
jest śruba mikrometryczna. Umożliwia on dokonywanie pomiarów z dokładnością 0,01 mm.
Głębokościomierze mikrometryczne mogą być z przedłużaczami wymiennymi lub bez
przedłużaczy. Najczęściej stosowane zakresy pomiarowe wynoszą 0 100 mm, a wartość
działki elementarnej, podobnie jak w mikrometrze, wynosi 0,01 mm.
Rys. 19. Głębokościomierz mikrometryczny [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest celem pomiarów warsztatowych?
2. Co to jest pomiar?
3. Jakie znasz metody pomiarów?
4. Jakie znasz rodzaje przyrządów suwmiarkowych?
5. Jakie znasz rodzaje przyrządów mikrometrycznych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj pomiaru wymiarów gabarytowych części mechanicznych za pomocą przymiaru
kreskowego, suwmiarki i mikrometru. Wyniki pomiarów umieść w tabeli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami pomiarów przymiarem kreskowym, suwmiarką i mikrometrem,
3) dobrać przyrządy pomiarowe,
4) dokonać pomiaru za pomocą przymiaru kreskowego,
5) dokonać pomiaru za pomocą suwmiarki,
6) dokonać pomiaru za pomocą mikrometru,
7) umieścić wyniki w tabeli,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół pomiarowy,
 części maszyn,
 suwmiarki o różnym zakresie pomiarowym,
 mikrometry o różnym zakresie pomiarowym,
 czyściwo,
 pisaki,
 kartki papieru,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania.
Ćwiczenie 2
Dokonaj pomiaru otworów części mechanicznych za pomocą suwmiarki, mikrometru
wewnętrznego oraz średnicówki mikrometrycznej. Wyniki pomiarów umieść
w tabeli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami pomiarów suwmiarką, mikrometrem i średnicówką,
3) dobrać przyrządy pomiarowe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4) dokonać pomiaru za pomocą suwmiarki,
5) dokonać pomiaru za pomocą mikrometru wewnętrznego,
6) dokonać pomiaru za pomocą średnicówki,
7) umieścić wyniki w tabeli,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół pomiarowy,
 części maszyn,
 suwmiarki o różnym zakresie pomiarowym,
 mikrometry wewnętrzne o różnym zakresie pomiarowym,
 średnicówki o różnym zakresie pomiarowym,
 czyściwo,
 pisaki,
 kartki papieru,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać przyrządy pomiarowe do wykonania pomiarów?
ð ð
2) wykonać pomiary za pomocą przymiaru kreskowego?
ð ð
3) wykonać pomiary za pomocą suwmiarek?
ð ð
4) wykonać pomiary za pomocą mikrometrów?
ð ð
5) wykonać pomiary za pomocą średnicówek mikrometrycznych?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Trasowanie na płaszczyz
nie
4.3.1. Materiał nauczania
Trasowanie jest czynnością polegająca na przenoszeniu zarysów przedmiotu
przedstawionego na rysunku wykonawczym na półfabrykat w postaci blachy, odlewu,
odkuwki za pomocą narzędzi traserskich. Rozróżniamy trasowanie płaskie (na płaszczyz
nie)
oraz trasowanie przestrzenne (stosowane do brył).
Miejscem pracy trasera jest stół traserski wyposażony w płytę wykonaną zwykle
z żeliwa, której płaszczyzna jest równa. Płyty traserskiej nie należy używać do żadnych
innych celów poza trasowaniem. Płytę taką należy utrzymywać w należytym stanie, a po
skończonej pracy zabezpieczyć przed uszkodzeniem, np. przez założenie drewnianej
pokrywy. Do ustawienia przedmiotów na płycie traserskiej używa się pryzm, klocków i
podkładek.
Rys. 20. Podstawowe narzędzia traserskie: a) rysik, b) suwmiarka traserska, c) znacznik,
d, e) cyrkle traserskie, f) punktak, g) liniał traserski, h) kątownik ze stopką, i) środkownik,
j) pryzma traserska, k, l) płyty traserskie [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Stanowisko robocze trasera wyposażone jest w następujące narzędzia traserskie:
- rysik  stosowany do wykreślania na trasowanym przedmiocie linii według liniału lub
wzornika,
- suwmiarka traserska z podstawÄ…, stosowana do wyznaczania linii poziomych,
- znacznik  składający się z podstawy, słupka i rysika, stosowany również do
wyznaczania linii poziomych,
- cyrkle traserskie  stosowane do trasowania okręgów kół, budowy kątów, podziału linii,
- punktak  stosowany do punktowania wyznaczanych linii,
- liniał traserski z podstawą jako przyrząd pomocniczy znacznika i cyrkli,
- kÄ…townik  stosowany do wyznaczania linii pionowych i poziomych,
- środkownik  stosowany do wyznaczania środka na płaskich powierzchniach
przedmiotów walcowych,
- pryzma traserska  używana za podstawę podczas trasowania niektórych przedmiotów
walcowych,
- przymiary kreskowe,
- skrzynki traserskie,
- podstawki traserskie.
- młotki,
- kÄ…tomierze, przymiary kreskowe.
Przed przystąpieniem do trasowania należy:
- sprawdzić jakość i stan materiału przeznaczonego do trasowania, zwracając szczególną
uwagę na porowatość, skrzywienia, pęknięcia i inne widoczne wady,
- sprawdzić główne wymiary materiału, grubość jego ścianek, rozstawienie wgłębień lub
wypukłości, odległości otworów od krawędzi itp.,
- sprawdzić prawidłowość naddatków na póz
niejszą obróbkę,
- pomalować materiał w celu zwiększenia widoczności trasowanych linii.
Do malowania odlewów lub dużych przedmiotów nie obrobionych stosuje się kredę
rozrobioną w wodzie z dodatkiem oleju lnianego. Przedmioty stalowe lub żeliwne obrobione
maluje siÄ™ roztworem wodnym siarczanu miedzi. Na tak przygotowanych powierzchniach
nanoszone linie są widoczne i trwałe. Po przygotowaniu powierzchni wybiera się podstawy
(bazy) traserskie. Podstawą (bazą) nazywa się taki punkt, oś lub płaszczyznę, od której
odmierza się wymiary na przedmiocie. Przy trasowaniu na płaszczyz
nie podstawami sÄ…
zwykle dwie osie symetrii lub zamiast nich dwa obrobione boki, albo jeden bok obrobiony
i prostopadła do niego oś symetrii.
Podczas trasowania najczęściej wykonujemy trasowanie: linii równoległych, linii
prostopadłych, w tym także osie symetrii otworów, okręgów, wycinków koła. W niektórych
przypadkach trasujemy także wielokąty oraz krzywe. Do trasowania także możemy
wykorzystać uprzednio przygotowane wzorniki, szczególnie w produkcji seryjnej przy
wykonywaniu wielu identycznych przedmiotów.
Trasowanie rozpoczyna się zwykle od wyznaczenia głównych osi symetrii przedmiotu.
Jeżeli zarys przedmiotu składa się z odcinków linii prostych i krzywych, to najpierw wykreśla
się linie proste, a następnie łączy się je odpowiednimi łukami lub krzywymi. Ponieważ
podczas obróbki wyznaczone linie mogą się zetrzeć, więc żeby można je było łatwo
odtworzyć, punktuje się wszystkie przecięcia tych linii oraz środki okręgów, łuki i dłuższe
rysy w odstępach 20 50 mm. Rysy krótkie, łuki i okręgi punktuje się w odstępach 5 10 mm.
Wymiary odmierza się za pomocą przymiaru lub cyrkla według rysunku technicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 21. Trasowanie linii prostych równoległych: 1 płyta, 2  liniał, 3  przymiar, 4  kątownik,
5  rysik [1]
Trasowania głównych osi symetrii przedmiotów płaskich o zarysach prostokątnych
dokonuje się następująco: przedmiot układa się na płycie traserskiej i za pomocą ostrego
cyrkla dzieli się przeciwległe boki przedmiotu na połowę, a następnie łączy się przeciwległe
punkty podziału. Otrzymane odcinki prostych będą osiami symetrii przedmiotu.
Środki czół wałków najłatwiej wyznacza się za pomocą środkownika. W tym celu
przykłada się środkownik do wałka w ten sposób, żeby jego ramiona boczne były styczne do
okręgu i wzdłuż ramienia środkowego wykreśla się rysę, a następnie obraca się środkownik
o kÄ…t 90° i wykreÅ›la rysÄ™. Jeżeli czoÅ‚o waÅ‚ka jest okrÄ™giem prawidÅ‚owym, to Å›rodek tego
okręgu będzie położony w punkcie przecięcia tych rys.
a) b)
Rys. 22. Trasowanie: a) osi symetrii płaskownika, b) środków czół wałków [1]
Wykreślanie okręgów i łuków wykonuje się za pomocą ostrego cyrkla. Cyrkiel rozwiera
się na wymiar danego promienia i umieszcza się jego jedno ramię w napunktowanym środku
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
okręgu lub łuku. Następnie lekko naciskając na drugie ramię cyrkla zatacza się żądany okrąg
lub Å‚uk.
Trasowanie środka otworu, który ma być wiercony, polega na trasowaniu dwóch
wzajemnie prostopadłych linii, na przecięciu których znajduje się środek otworu.
Trasowanie wg wzorników jest powszechnie stosowane podczas wykonywania większej
liczby jednakowych przedmiotów. Polega ono na przyłożeniu wzornika do płaszczyzny
materiału i wyznaczeniu zarysów przedmiotu przez obrysowanie zarysu wzornika rysikiem.
Osie otworów wyznacza się przez specjalne otwory we wzorniku, stosując do tego celu
specjalny punktak. Trasując wg wzornika trzeba pamiętać, żeby wzornik był zawsze
jednakowo ustawiony, co osiąga się za pomocą wykonywania we wzorniku wycięć, które
muszą trafiać na osie przedmiotu.
Trasowanie kątów może być wykonywane za pomocą kątomierzy lub metodą
geometrycznÄ….
Rys. 23. Ustawienie kÄ…ta: a) za pomocÄ… kÄ…tomierza uniwersalnego,
b) za pomocą kątomierza zwykłego [1]
W trasowaniu przestrzennym występują trzy główne czynniki:
- wybór podstawowej powierzchni (bazy) traserskiej,
- ustawienie przedmiotu (półwyrobu) na płycie traserskiej,
- kreślenie rys traserskich.
Za podstawową powierzchnię (bazę) traserską obiera się powierzchnię już obrobioną.
W przypadku, gdy przedmiot przewidziany do trasowania nie ma żadnej powierzchni
obrobionej, to za powierzchnię podstawową przyjmuje się tę, która nie będzie obrabiana
i która znajduje się obok głównych powierzchni przeznaczonych do obróbki.
Przed przystąpieniem do trasowania sprawdza się stan przedmiotów przewidzianych do
trasowania (odlewy, odkuwki), czy nie zawierają pęknięć, skrzywień i czy ich wymiary
odpowiadajÄ… rysunkowi technicznemu. Po sprawdzeniu powleka siÄ™ je farbÄ… traserskÄ….
W trasowaniu przestrzennym stosujemy trzy metody trasowania:
- za pomocÄ… obrotu przedmiotu obrabianego,
- za pomocÄ… kÄ…townika,
- za pomocÄ… skrzynek traserskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
c)
Rys. 24. Trasowanie przestrzenne: a) z obracaniem przedmiotu, b) za pomocÄ… kÄ…townika,
c) za pomocÄ… skrzynek traserskich [1]
Trasowanie metodÄ… obrotu przedmiotu obrabianego polega na ustawieniu przedmiotu
albo bezpośrednio na płycie, jeżeli jedna jego powierzchnia jest obrobiona  to na tejże
powierzchni, albo na płycie za pomocą podstawek traserskich, w przypadku gdy powierzchnia
trasowanego przedmiotu jest nie obrobiona. Następnie na płycie traserskiej ustawia się obok
znacznik z rysikiem. Wysokość ostrza rysika w stosunku do płyty ustala się na podstawie
rysunku wykonawczego za pomocÄ… np. przymiaru kreskowego. ObracajÄ…c trasowany
przedmiot wykonuje się jednocześnie rysę rysikiem. W ten sposób można wykreślić
wszystkie linie poziome i pionowe, a tym samym można wykonać żądaną siatkę przestrzenną
na przedmiocie. Jest to szeroko stosowana metoda trasowania przestrzennego.
Trasowanie za pomocą kątownika polega na wykreślaniu rys poziomych w taki sam
sposób, jak w metodzie obracania przedmiotu, natomiast rysy pionowe wykonuje się rysikiem
wzdłuż odmierzonych wymiarów za pomocą kątownika ze stopą. Zastosowanie tego rodzaju
trasowania jest ograniczone i odnosi się tylko do takich przedmiotów, które mają
powierzchnie przystające do krawędzi kątownika.
Trasowanie za pomocÄ… skrzynek traserskich stosuje siÄ™ w przypadku, gdy mamy do
czynienia z przedmiotem ciężkim, trudnym do obracania, oraz w przypadku trasowania
przedmiotów o powierzchniach kształtowych, uniemożliwiających ustawienie przedmiotu wg
kątownika. W takim przypadku przedmiot trasowany ustawia się bezpośrednio na płycie lub
na podstawkach traserskich, wyznacza się ostrzem rysika konieczne rysy poziome, następnie
ustawia się na płycie skrzynkę lub skrzynki traserskie w ten sposób, żeby ich krawędz
lub
krawędzie przystawały do rysy na płycie. Traktując skrzynkę jako płytę, przykłada się do niej
podstawę znacznika, którego ostrze zostało nastawione na odpowiedni wymiar i obwodzi się
rysikiem przedmiot kreśląc rysę pionową. W przypadku gdy jedna skrzynka jest
niewystarczająca stosuje się skrzynki o płaszczyznach roboczych prostopadłych do siebie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega trasowanie?
2. Jakie znasz narzędzia traserskie?
3. Jakie czynności należy wykonać przed przystąpieniem do trasowania?
4. W jaki sposób wykonuje się trasowanie linii prostych, okręgów, osi symetrii?
5. W jaki sposób wykonuje się trasowanie przestrzenne?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj trasowanie na blasze kształtu przedstawionego na rysunku. Wytrasowaną
blachę zachowaj, będzie Ci ona potrzebna do ćwiczenia w kolejnym rozdziale poradnika.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami trasowania na płaszczyz
nie,
3) dobrać narzędzia traserskie,
4) wykonać trasowanie na płaszczyz
nie,
5) uporządkować stanowisko pracy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 płyta traserska,
 narzędzia traserskie,
 farba traserska,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z rysunkiem,
 czyściwo,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj trasowanie przestrzenne według rysunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami trasowania przestrzennego,
3) dobrać narzędzia traserskie,
4) wykonać trasowanie przestrzenne,
5) uporządkować stanowisko pracy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Wyposażenie stanowiska pracy:
 płyta traserska,
 skrzynki traserskie,
 narzędzia traserskie,
 farba traserska,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z rysunkiem,
 czyściwo,
 pisaki,
 kartki papieru
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozróżnić narzędzia traserskie i określić ich przeznaczenie ?
ð ð
2) dobrać metodę i narzędzia traserskie w zależności od kształtu
ð ð
i wielkości przedmiotu?
3) wykonać trasowanie na płaszczyz
nie?
ð ð
4) wykonać trasowanie przestrzenne?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.4. Cięcie materiałów piłką i nożycami
4.4.1. Materiał nauczania
W praktyce warsztatowej przy wykonywaniu prac ślusarskich do przecinania materiałów
używamy:
- piłki do metali,
- nożyc ręcznych,
- nożyc dz
wigniowych,
- nożyc gilotynowych.
c)
a)
b)
d) e)
Rys. 25. Narzędzia do przecinania: a) piłka, b) nożyce ręczne, c) nożyce dz
wigniowe,
d) nożyce gilotynowe ręczne, e) nożyce gilotynowe elektryczne [2]
W budowie piłki ręcznej wyróżniamy następujące elementy:
- oprawkÄ™  jednolitÄ… lub rozsuwanÄ…,
- brzeszczot,
- rękojeść.
Oprawka jest wyposażona w dwa uchwyty do mocowania brzeszczotu: stały i przesuwny
(nastawny). W obu uchwytach znajdują się dwa prostopadłe przecięcia oraz otwory.
Brzeszczot wsuwa się w przecięcia i przez otwory w uchwytach przetyka kołki
zabezpieczajÄ…ce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Brzeszczot jest wykonany w postaci cienkiej taśmy stalowej z naciętymi na jednej lub
obu krawędziach ostrzami w postaci zębów. Brzeszczot mocuje się w oprawce tak, aby ząbki
piłki miały kierunek nachylenia ku przedniemu uchwytowi. Uzębienie brzeszczotu jest
rozwierane, zgrubiane lub falowane i dlatego szerokość powstającego przecięcia jest większa
od grubości brzeszczotu, co zapobiega zakleszczaniu się brzeszczotu w materiale
Rys. 26. Budowa brzeszczotu pił ręcznych do metali: a) wymiary, b) uzębienie. [1]
Liczbę ząbków brzeszczotu określa się na długości 25 mm. Brzeszczotu z 18 ząbkami
używamy do przecinania materiałów grubych i miękkich, z 32 ząbkami używamy do
przecinania materiałów twardych i cienkich, jak blachy i rury cienkościenne.
Podczas przecinania piłką ręczną ważna jest prawidłowa postawa ślusarza oraz trzymanie
piłki. Nacisk na piłkę wywiera się podczas ruchu roboczego, czyli w kierunku do imadła,
natomiast ruch powrotny jako jałowy odbywa się bez nacisku. Ruch piłki powinien być
płynny bez szarpnięć, a przesuw piłki powinien wynosić około 2/3 użytecznej długości
brzeszczotu. Przedmioty płaskie przecina się wzdłuż szerszej krawędzi. Przecinanie płaskich
przedmiotów wzdłuż węższej krawędzi jest niewłaściwe, ponieważ piłka łatwo zbacza
z wyznaczonego kierunku. Przecinanie trzeba rozpoczynać lekko pochyloną od siebie piłką
z małym naciskiem. Wykonanie małego wgłębienia trójkątnym pilnikiem w miejscu
rozpoczęcia ułatwia początek przecinania.
Z naciskiem
Bez nacisku
Rys. 27. Technika przecinania piłką [1]
Materiał przeznaczony do przecinania mocuje się w imadle w ten sposób, żeby linia
cięcia znajdowała się blisko szczęk imadła. Zapobiega to występowaniu drgań w czasie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
przecinania, zwiększa dokładność przecięcia i zmniejsza możliwość uszkodzenia brzeszczotu.
Przedmioty długie przecina się początkowo brzeszczotem zamocowanym w oprawce
pionowo, a nastÄ™pnie brzeszczot obraca siÄ™ o kÄ…t 90°. BlachÄ™ cienkÄ… podczas przecinania
mocuje się w imadle między dwiema drewnianymi nakładkami. Rury mocuje się w imadle za
pomocą drewnianych nakładek i przecina się z jednoczesnym obracaniem rury (po przecięciu
ścianki) o kąt 45 60, co zapobiega wyłamaniu ząbków piłki. Ponieważ dość często
przecinanie poprzedzone jest trasowaniem, należy pamiętać, by linia cięcia przebiegała
w odległości 0,5 1 mm od wytrasowanej linii. Nadmiar materiału zostanie usunięty podczas
piłowania pilnikiem.
Rys. 28. Przecinanie piłką przedmiotów: a) płaskich, b) rur [1]
Do cięcia blach różnej grubości, a także materiałów kształtowych i prętów używa się
nożyc. Blachy stalowe cienkie (do l mm) można ciąć nożycami ręcznymi, a blachy grubsze
(do 5 mm)  nożycami dz
wigniowymi. Nożyce równoległe, czyli gilotynowe o napędzie
mechanicznym są stosowane do cięcia blach grubości do 32 mm, a pręty oraz kształtowniki
przecina się nożycami uniwersalnymi.
Nożyce ręczne składają się z dwóch noży, które wciskając się w materiał początkowo tną,
a następnie przerywają go. W zależności od położenia szczęki górnej podczas cięcia
rozróżniamy nożyce: prawe lub lewe. Przed cięciem należy wytrasować na blasze zarys
wycinanego przedmiotu. Podczas cięcia nożyce powinny być tak ustawione, żeby nie
zasłaniały wytrasowanej linii cięcia.
Rys. 29. Cięcie blachy nożycami [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 30. Kształty ręcznych nożyc do blach; a) nożyce uniwersalne, b) nożyce do cięcia arkuszy blach,
c) nożyce do wycinania otworów, d) nożyce do wycinania łuków [1]
Nożyce dz
wigniowe służą do przecinania blach grubych i płaskowników. Powierzchnie
noży sÄ… nachylone wzglÄ™dem pÅ‚aszczyzny ciÄ™cia pod kÄ…tem 2 3°. Dolny nóż nożyc
dz
wigniowych jest nieruchomy i przymocowany do dolnej części korpusu. Nóż górny jest
ruchomy i połączony z dz
wigniÄ….
Rys. 31. Budowa nożyc dz
wigniowych: 1  nóż górny, 2  nóż dolny, 3  podtrzymywacz, 4  zderzak [1]
Wartość kÄ…ta ostrza ² zależy od przecinanego materiaÅ‚u i wynosi:
60° 65° dla materiałów miÄ™kkich,
75° dla materiałów o Å›redniej twardoÅ›ci,
80° 85° dla materiałów twardych.
Podczas ciecia należy pamiętać, by ustawienie podtrzymywacza zapewniało prostopadłe
ustawienie powierzchni materiału względem powierzchni ruchu noża górnego.
W przeciwnym przypadku powierzchnia materiału w miejscu cięcia będzie zagięta
a w skrajnym przypadku materiał może się zakleszczyć pomiędzy ostrzami. Niedogodnością
przy cięciu materiałów nożycami dz
wigniowymi jest niekiedy zbyt krótka długość cięcia przy
jednym ruchu noża. Tę niedogodność usuwają nam nożyce gilotynowe.
Nożyce dz
wigniowe (gilotynowe) umożliwiają przecinanie materiałów wzdłuż linii
prostej. Nożyce gilotynowe ręczne (stołowe) służą do cięcia długich pasków blach o bardzo
małej grubości. Do cięcia dużych arkuszy blach o grubości nawet do 32 mm są stosowane
nożyce gilotynowe mechaniczne. Nóż dolny jest mocowany nieruchomo w dolnej części
korpusu. Nóż górny zaś jest mocowany w korpusie suwaka, który przesuwa się w górę i w dół
w prowadnicach, a jest poruszany mechanizmem mimośrodowym od wału roboczego
napędzanego silnikiem elektrycznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakich narzędzi użyjesz do przecinania przedmiotów płaskich?
2. Jakiego brzeszczotu użyjesz do przecinania materiałów grubych i miękkich?
3. Jakich narzędzi używamy do cięcia blach?
4. Do czego służą nożyce dz
wigniowe?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj wycięcia z blachy wytrasowanego konturu. Do ćwiczenia użyj wytrasowanej
blachy z poprzedniego ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z zasadami cięcia blach,
3) dobrać narzędzie do cięcia blachy,
4) sprawdzić stan techniczny narzędzia do cięcia,
5) wykonać cięcie blachy zgodnie z zasadami cięcia,
6) uporządkować stanowisko pracy,
7) zagospodarować odpady,
8) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 nożyce ręczne różnego typu,
 nożyce dz
wigniowe,
 wytrasowana blacha,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Dokonaj cięcia płaskownika stalowego na wymiary podane w instrukcji do ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją wykonania i dokumentacją zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z zasadami cięcia płaskowników,
4) dobrać narzędzie do cięcia płaskowników,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzia do cięcia,
6) wytrasować linie cięcia,
7) wykonać cięcie płaskownika zgodnie z zasadami cięcia na odcinki o długości wskazanej
w instrukcji do ćwiczenia,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 piłka ręczna do metali,
 nożyce dz
wigniowe,
 płaskownik,
 stół ślusarski z imadłem,
 narzędzia traserskie,
 kÄ…townik ze stopÄ…,
 suwmiarka,
 instrukcja do wykonania ćwiczenia wraz z rysunkiem,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać metodę i narzędzia do cięcia w zależności od kształtu, rodzaju
ð ð
i wielkości materiału ciętego?
2) wykonać cięcie piłką ręczną?
ð ð
3) wykonać cięcie nożycami dz
wigniowymi?
ð ð
4) wykonać cięcie nożycami ręcznymi?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.5. Piłowanie metali i ich stopów oraz tworzyw sztucznych
4.5.1. Materiał nauczania
Piłowanie ma na celu skrawanie z powierzchni obrabianego materiału cienkiej warstwy
grubości 0,5 1,5 mm za pomocą narzędzia zwanego pilnikiem. Pilnik jest podstawowym
narzędziem ślusarskim i składa się z następujących elementów:
- część robocza,
- chwyt,
- rękojeść.
Rys. 32. Budowa pilnika: 1  część robocza, 2  uchwyt, 3  drewniana rękojeść, 4  linia kolejnych zębów
utworzonych przez przecięcie nacięcia górnego z dolnym [1]
Wielkość pilnika jest określona długością części roboczej L i waha się w granicach od
50 do 500 mm. Na części roboczej są wykonane nacięcia, czyli zęby. Na powierzchniach
płaskich pilników mogą być nacięcia jednorzędowe pojedyncze i jednorzędowe podwójne. Na
powierzchniach wypukłych pilników mogą być nacięcia wielorzędowe pojedyncze, nacięcia
wielorzędowe śrubowe albo nacięcia wielorzędowe podwójne. Pilniki o nacięciu
jednorzędowym są używane do piłowania materiałów miękkich (tworzyw sztucznych).
Zbierają one wiór równy szerokości pilnika, co przy piłowaniu twardych materiałów
wymagałoby bardzo dużego wysiłku.
Rys. 33. Nacięcia pilników: a) pojedyncze jednorzędowe b) pojedyncze wielorzędowe,
c) pojedyncze wielorzędowe śrubowe, d) podwójne jednorzędowe, e) podwójne wielorzędowe [1]
Ze względu na liczbę nacięć na długości 10 mm rozróżniamy następujące rodzaje
pilników:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
 nr 0  zdzieraki  liczba nacięć od 4,5 do 10,
nr 1  równiaki  liczba nacięć od 6,3 do 28,
nr 2  półgładziki  liczba nacięć od 10 do 40,
nr 3  gładziki  liczba nacięć od 14 do 40,
nr 4  podwójne gładziki  liczba nacięć od 25 do 80,
nr 5  jedwabniki  liczba nacięć od 40 do 80.
Liczba nacięć zależy od długości L pilnika. Im większa liczba nacięć, tym gładsza
powierzchnia po piłowaniu, jednak mniejsza grubość warstwy skrawanej.
Ponieważ pilniki używane są do piłowania powierzchni o różnych kształtach, wykonuje
się je o różnych przekrojach poprzecznych części roboczej. W zależności od kształtu
powierzchni przekroju poprzecznego możemy wyróżnić pilniki:
- płaski zbieżny,
- płaski,
- kwadratowy,
- trójkątny,
- nożowy,
- owalny,
- okrągły,
- półokrągły,
- mieczowy,
- soczewkowy.
Rys. 34. Pilniki o różnych kształtach i ich zastosowanie: a i b) płaskie, c i d) trójkątne, e i f) półokrągłe,
g) mieczowe, h) trójkątne spłaszczone, k) nożowe, l) trójkątne do ostrzenia pił, m) okrągłe [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Pilniki dobiera się w zależności od wymiarów, kształtu i wymaganej chropowatości
obrabianej powierzchni. Do piłowania zgrubnego używa się zdzieraków, które skrawają
warstwę metalu grubości ok. l mm. Po piłowaniu zgrubnym zdzierakiem stosuje się równiak,
który zbiera warstwę metalu grubości 0,3 - 0,5 mm. Pozostałe pilniki, tzn. od półgładzików do
jedwabników, używa się do wykończania powierzchni zależnie od wymaganej gładkości.
Tabela 1. Tabela doboru pilników [1]
Do piłowanie małych powierzchni używane są pilniki igiełkowe, których przekrój poprzeczny
odpowiada normalnym pilnikom ślusarskim.
Rys. 35. Pilniki igiełkowe [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Przy niektórych pracach ślusarskich szczególnie przy piłowaniu powierzchni
trudnodostępnych używa się pilników wygiętych.
Rys. 36. Pilniki wygięte [1]
Ważną rolę podczas piłowania odgrywa prawidłowy sposób zamocowania obrabianego
przedmiotu. Należy zwrócić uwagę na zabezpieczenie szczęk imadła miękkimi wkładkami
podczas mocowania powierzchni już obrobionych (lub ze stopów miękkich) w celu
zabezpieczania ich przed skaleczeniem. Należy pamiętać także o zastosowaniu specjalnych
wkładek podczas mocowania w imadle przedmiotów okrągłych.
Rys. 37. Różne sposoby mocowania przedmiotu obrabianego w szczękach imadła [1]
Właściwa technika piłowania ma decydujący wpływ na dokładność obróbki oraz
wydajność pracy. Podczas piłowania zgrubnego zdzierakiem, wymagającym dużego nacisku,
należy wykorzystać ciężar ciała, przesuwając tułów wraz z ramionami do przodu
i z powrotem, przy czym ciężar ciała przesuwa się z nogi prawej na lewą. Podczas piłowania
wykańczającego ciężar ciała powinien być równomiernie rozłożony na obie nogi, a ruchy
robocze wykonują tylko ramiona, gdy tymczasem tułów jest w równowadze.
Podczas piłowania ruch pilnika powinien być ciągły i równomierny na całej długości
roboczej pilnika. Nacisk na pilnik należy wywierać tylko podczas ruchu roboczego, czyli
ruchu do przodu. Nacisk ten powinien być równomierny w stosunku do przedmiotu obrabia-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
nego, czyli w czasie ruchu pilnika do przodu nacisk prawej ręki powinien się zwiększać,
a lewej zmniejszać. Ma to duży wpływ na otrzymanie prostej i równej powierzchni.
Rys. 38. Prawidłowe uchwycenie pilnika [1]
W czasie piłowania dużych powierzchni płaszczyzn pilnik należy prowadzić na krzyż.
Wówczas należy stanąć z jednej strony imadÅ‚a i piÅ‚ować pÅ‚aszczyznÄ™ pod kÄ…tem 30 45° do
osi imadÅ‚a, a nastÄ™pnie z drugiej strony i również piÅ‚ować pod kÄ…tem 30 45°. Podczas
piłowania należy często sprawdzać płaskość obrabianej powierzchni liniałem krawędziowym.
Podczas piłowania cienkich płytek należy prowadzić pilnik wzdłuż dłuższej krawędzi, żeby
uniknąć drgań przedmiotu. Podczas piłowania wykańczającego nie należy zmieniać kierunku
piłowania, a pilnik można prowadzić wzdłuż jego osi lub w poprzek.
Podczas piłowania płaszczyzn wzajemnie prostopadłych należy najpierw opiłować jedną
pÅ‚aszczyznÄ™, a nastÄ™pnie po sprawdzeniu pÅ‚askoÅ›ci powierzchni obrócić przedmiot o kÄ…t 90°
i przystąpić do piłowania drugiej płaszczyzny. Podczas piłowania należy często sprawdzać
kątownikiem prostopadłość obu płaszczyzn i po osiągnięciu właściwych wymiarów
wygładzić gładzikiem obie powierzchnie, ponownie sprawdzając kąt między płaszczyznami.
Piłowania płaszczyzn nachylonych do siebie pod kątem dokonuje się po uprzednim
wytrasowaniu ramion tych kątów. Przedmiot należy tak zamocować w imadle, żeby jedna
z płaszczyzn tworzących kąt zajęła położenie poziome. Po opiłowaniu zgrubnym tej
płaszczyzny zmienia się zamocowanie i w ten sam sposób obrabia drugą płaszczyznę.
Następnie piłuje się wykańczając po kolei obie płaszczyzny według rys traserskich.
Rys. 39. Piłowanie dużych płaszczyzn [1]
Piłowanie powierzchni kształtowych wykonuje się zwykle według wytrasowanych linii.
Do piłowania powierzchni wypukłych stosuje się pilniki płaskie, a do powierzchni wklęsłych
pilniki półokrągłe, okrągłe, owalne i soczewkowe, zależnie od kształtu wklęsłości. Przed
przystąpieniem do piłowania należy nadmiar materiału usunąć piłką. Piłowania zgrubnego
powierzchni wypukłych należy dokonywać w kierunku poprzecznym do przedmiotu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
a wykańczającego wzdłuż przedmiotu, przy czym pilnik powinien wykonywać ruch
wahadłowy. Podczas piłowania powierzchni wklęsłych należy przesuwać pilnik ruchem
obrotowym, zaczynając piłowanie końcem pilnika na początku kształtu.
Piłowanie powierzchni walcowych można wykonywać po zamocowaniu przedmiotu
w imadle lub korzystając z podkładki z wycięciem pryzmowym. Przedmiot zamocowany
w imadle ręcznym należy podczas piłowania obracać w kierunku przeciwnym do ruchu
pilnika. Podczas piłowania powierzchni walcowych należy zwrócić uwagę na takie
prowadzenie pilnika, aby jego koniec przesuwał się ruchem półokrągłym w kierunku od
przedmiotu obrabianego.
b) c)
Rys. 40. Piłowanie powierzchni kształtowych: a) walcowych, b) wklęsłych, c) wypukłych [1]
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje pilników?
2. Jakiego pilnika użyjesz do piłowania zgrubnego?
3. Jakiego pilnika użyjesz do wykończania powierzchni?
4. W jaki sposób piłuje się duże powierzchnie płaskie?
5. W jaki sposób piłuje się powierzchnie kształtowe?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj piłowanie powierzchni płaskiej zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką piłowania powierzchni płaskich,
4) dobrać narzędzie do piłowania,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzia,
6) wykonać piłowanie powierzchni,
7) uporządkować stanowisko pracy,
8) zagospodarować odpady,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 pilniki różnego typu,
 liniał krawędziowy,
 suwmiarka,
 kÄ…townik,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj piłowanie powierzchni kształtowej zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z technika piłowania powierzchni kształtowych,
4) dobrać narzędzie do piłowania,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzia,
6) wytrasować kształt przedmiotu obrabianego,
7) wykonać piłowanie powierzchni,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 pilniki różnego typu,
 przyrzÄ…dy traserskie,
 liniał krawędziowy,
 suwmiarka,
 kÄ…townik,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozpoznać rodzaje pilników?
ð ð
2) dobrać narzędzia do piłowania w zależności od kształtu, wymiarów
ð ð
i wymaganej chropowatości obrabianej powierzchni?
3) wykonać piłowanie płaszczyzn?
ð ð
4) wykonać piłowanie powierzchni kształtowych?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.6. Gięcie i prostowanie prętów, płaskowników i blach
4.6.1. Materiał nauczania
Gięcie i prostowanie należą do operacji obróbki plastycznej, podczas których, dzięki
działaniu odpowiednich sił, nadaje się przedmiotowi żądany kształt bez skrawania materiału.
Gięcie i prostowanie można wykonywać ręcznie lub maszynowo z użyciem pras lub walców.
Podczas gięcia materiał zostaje odkształcony w miejscu zginania: zewnętrzne warstwy
materiału są rozciągane (wydłużają się) a wewnętrzne ściskane (ulegają skróceniu). Warstwy
środkowe leżące na linii obojętnej, przechodzącej przez środek grubości materiału, nie ulegają
rozciąganiu ani ściskaniu. Warstwę tą nazywamy warstwą obojętną.
Rys. 41. Odkształcenia warstw w materiale giętym [1]
Do wykonywania przedmiotu gięciem konieczna jest znajomość długości materiału
wyjściowego. Długość materiału wyjściowego musi być równa długości linii obojętnej
w wygiętym przedmiocie (rys. 31) a oblicza się ją korzystając ze wzoru:
Å" r
L = a + b + c + 2 Å"
2
Rys. 42. Szkic do określenia długości materiału [1]
W przypadku gięcia bez zaokrąglenia po stronie wklęsłej lub z zaokrągleniem mniejszym
niż 0,3 grubości zginanego płaskownika długość części wygiętej przyjmuje się równą
0,5 grubości zginanego płaskownika.
Podstawowymi narzędziami używanymi do gięcia ręcznego i prostowania są: różnego
rodzaju, kowadło, płyta żeliwna, szczęki imadła, prasa dz
wigniowa ręczna, prasa śrubowa,
giętarka trójwalcowa, prasa krawędziowa ręczna, przyrząd do ręcznego gięcia rur i prętów,
przyrząd do ręcznego gięcia płaskowników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Rys. 43. Przykłady urządzeń do gięcia ręcznego; a) kowadło kowalskie, b) zaginarka,
c) imadło ślusarskie, d) płyta żeliwna, e) giętarka do rur, f) zaginarka krawędziowa,
g) przyrząd do gięcia płaskowników, h) ręczna prasa dz
wigniowa [1]
Wyginanie przedmiotów o drobnych kształtach wykonanych z cienkich płaskowników
i drutu możemy wykonać posługując się szczypcami z końcówkami płaskimi i okrągłymi.
a) b)
Rys. 44. Przykłady szczypiec: a) z końcówkami okrągłymi, b) z końcówkami płaskimi [1]
Gięcie drutu cienkiego wykonuje się szczypcami okrągłymi i płaskimi. Gięcie prętów
stalowych o grubości do 5 mm można wykonywać na zimno. Grubsze pręty należy giąć po
uprzednim nagrzaniu. Gięcia prętów dokonuje w imadle lub na kowadle za pomocą młotka.
Ażeby nie zniszczyć pręta podczas gięcia, imadło wyposaża się w specjalne wkładki
szczękowe, a uderzenia młotka są przenoszone przez klocek metalowy z odpowiednim
wycięciem. Do gięcia prętów stosuje się również specjalne przyrządy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
c) d)
Rys. 45. Gięcie drutu szczypcami: a) płaskimi, b) okrągłymi, c) wyginanie pręta okrągłego w imadle,
d) wyginanie pręta okrągłego w przyrządzie [1]
Gięcia płaskowników najczęściej dokonuje się w szczękach imadła. Gięcia grubych
płaskowników oraz prętów dokonuje się, przeważnie po uprzednim nagrzaniu, najczęściej na
prasach śrubowych lub giętarkach do płaskowników.
Rys. 46. Giętarka do płaskowników
W przypadku gięcia przedmiotów w imadle należy zastosować wkładki chroniące
zarówno szczęki imadła jak i powierzchnię przedmiotu giętego przed uszkodzeniem. Na
powierzchni materiału pozostawiane są także ślady po uderzeniu młotkiem. Aby ich uniknąć,
stosujemy młotki gumowe lub miedziane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Rys. 47. Gięcie zetownika i skobla prostokątnego w imadle: a) rysunek zetownika, b) zaginanie ramienia m,
c) zaginanie ramienia n, d) rysunek skobla prostokÄ…tnego, e) zaginanie ramienia h, f} zaginanie ramienia k
za pomocą klocka A, g) odginanie końcówek ramion h i k za pomocą klocka B [1]
Rys. 48. Gięcie w imadle przedmiotu z zaokrągleniem [1]
Zgięty pręt lub płaskownik możemy wstępnie wyprostować, umieszczając jego wygięcie
między szczękami imadła ślusarskiego a następnie je zaciskamy. Końcowy etap prostowania
wykonujemy posługując się młotkiem. Kładziemy przedmiot wybrzuszeniem do góry na
płycie żeliwnej lub kowadle i uderzamy w nie młotkiem. Czynność tę przeprowadzamy
wielokrotnie aż do uzyskania przez powierzchnię przedmiotu linii prostej.
Ręcznie blachy cienkie gnie się w szczękach imadła bez żadnych środków
pomocniczych. W przypadku gięcia blach znacznej szerokości lub długości należy je
mocować w dwóch kątownikach osadzonych w imadle. W przypadku gięcia blach pod kątem
ostrym i małych promieniach gięcia należy zwrócić uwagę na kierunek włókien w blasze,
powstałych podczas jej walcowania. Linia gięcia nie powinna być zgodna z kierunkiem tych
włókien, gdyż blacha może pęknąć na krawędzi gięcia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys. 49. Zamocowanie blachy w imadle za pomocą dwóch kątowników [1]
Podczas wykonywania zbiorników i innych przedmiotów z blachy o kształcie
cylindrycznym zachodzi konieczność zwijania blachy. Czynność tę można wykonać ręcznie
lub maszynowo.
Rys. 50. Zawijanie blach: a i b) ręcznie, c) na walcach [1]
Cienkie blachy z metali nieżelaznych prostuje się przeciągając je przez gładką krawędz

z drewna lub metalu kilkakrotnie w kierunkach prostopadłych. Cienkie blachy stalowe
prostuje się na gładkiej stalowej płycie młotkiem drewnianym, a blachy grubsze młotkiem
stalowym. Blachę układa się na płycie wypukłościami do góry i uderza młotkiem między
wypukłości w celu sprowadzenia nierówności do jednej wypukłości w środkowej części
powierzchni blachy.
Prostowanie wypukłości polega na zastosowaniu serii uderzeń młotkiem wg schematu
przedstawionego na rysunku.
Rys. 51. Schemat uderzeń przy prostowaniu blachy [1]
Uderzenia powinny być częste, silne przy krawędziach blachy, a coraz słabsze w miarę
zbliżania się do wypukłości. Po zmniejszeniu wypukłości odwracamy blachę na drugą stronę
i lekkimi uderzeniami doprowadzamy się powierzchnię blachy do płaskości. Prostowania
blach i taśm można dokonywać również mechanicznie za pomocą walców lub na prasach za
pomocą przyrządu składającego się z dwóch płyt.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Rys. 52. Prostowanie blachy: a) młotkiem, b) na walcach, c) w przyrządzie [1]
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz sposoby gięcia prętów, płaskowników i blach?
2. Jakie znasz sposoby prostowania prętów, płaskowników i blach?
3. W jaki sposób obliczysz długość materiału wyjściowego na element gięty?
4. Jakich narzędzi użyjesz do gięcia cienkich płaskowników?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj gięcie pręta zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką gięcia prętów,
4) obliczyć długość materiału potrzebną na element gięty,
5) dobrać narzędzie do gięcia,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzia,
7) wykonać gięcie pręta,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 przyrząd do gięcia prętów,
 szczypce,
 suwmiarka,
 przymiar kreskowy,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj gięcie blachy zgodnie z dokumentacją.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką gięcia blach,
4) obliczyć długość materiału potrzebną na element gięty,
5) dobrać narzędzie do gięcia,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzia,
7) wykonać gięcie blachy,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 kÄ…towniki do mocowania blachy,
- zaginarka,
- szczypce,
- suwmiarka,
- przymiar kreskowy,
- pisaki,
- kartki papieru.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać narzędzia do gięcia w zależności od kształtu, wymiarów
ð ð
elementu giętego?
2) wykonać gięcie płaskowników?
ð ð
3) wykonać gięcie blach?
ð ð
4) wykonać gięcie prętów?
ð ð
5) wykonać prostowanie prętów, płaskowników i blach?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.7. Wiercenie otworów w różnych materiałach
4.7.1. Materiał nauczania
Wiercenie jest to wykonywanie otworów w pełnym materiale za pomocą narzędzia
skrawającego zwanego wiertłem. W czasie obróbki wiertło wykonuje ruch obrotowy
i posuwowy, a przedmiot obrabiany jest nieruchomy. Wiertło usuwa obrabiany materiał
w postaci wiórów tworząc walcowy otwór, przy czym średnica otworu odpowiada średnicy
wiertła. Do wiercenia otworów stosuje się wiertarki ręczne (przenośne) oraz wiertarki stałe.
W pracach ślusarskich największe zastosowanie znajdują wiertarki ręczne o napędzie
elektrycznym i wiertarki stołowe. Wielkościami charakteryzującymi wszystkie wiertarki są:
maksymalna średnica otworu wierconego w stali lub żeliwie oraz prędkość obrotowa
wrzeciona, którą w niektórych wiertarkach można regulować.
c)
a) b)
Rys. 53. Wiertarki: a) ręczna, b) ręczna kątowa, c) stołowa [http://www.maszyny.net]
Przygotowanie wiertarki przenośnej do pracy ogranicza się w zasadzie do właściwego
zamocowania wiertła. Przed rozpoczęciem pracy wiertarką elektryczną należy sprawdzić stan
przewodu i wtyczki, a szczególnie podłączenia przewodu uziemiającego lub zerującego.
Przygotowanie do pracy wiertarki stołowej polega na ustawieniu i zamocowaniu
przedmiotu na stole wiertarki, ustawieniu na właściwą wysokość kadłuba wiertarki oraz
ustaleniu odpowiedniej prędkości obrotowej wrzeciona. W większości wiertarek stołowych
istnieje możliwość ustawienia na odpowiednią wysokość kadłuba wiertarki w zależności od
wysokości przedmiotu wierconego. Przedmiot należy tak ustawiać i mocować na stole
wiertarki, żeby wierzchołek wiertła trafiał w napunktowany środek otworu.
Właściwą prędkość obrotową wrzeciona wiertarki ustawia się wg tabliczki umieszczonej
na skrzynce przekładniowej, a wiertarki, które takiej skrzynki nie mają  przez odpowiednie
przełożenie pasa na stopniowych kołach pasowych. Właściwą prędkość obrotową wrzeciona
wiertarki określa się na podstawie prędkości skrawania, która powinna być dostosowana do
rodzaju obrabianego materiału i średnicy wiertła (tablice ułatwiające dobór prędkości
skrawania w zależności od rodzaju wierconego materiału są zawarte w poradnikach
technicznych).
Narzędziem do wiercenia otworu jest wiertło. Wiertło kręte składa się z części roboczej,
szyjki i chwytu. Część robocza składa się z części skrawającej i części prowadzącej. Chwyt
może być stożkowy z płetwą (w wiertłach o średnicy powyżej 10 mm) oraz walcowy z płetwą
lub bez (w wiertłach o średnicy poniżej 10 mm). Część robocza wiertła ma nacięte na
obwodzie przeciwległe rowki śrubowe do odprowadzania wiórów z wierconego otworu. Dwie
łysinki w kształcie wąskich pasków, położone wzdłuż rowków, służą do prawidłowego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
prowadzenia wiertła w otworze. Tarcie ścianki otworu występuje tylko na powierzchni
łysinek prowadzących. Aby jeszcze zmniejszyć tarcie o ścianki otworu, część wiertła jest
lekko stożkowa, zbieżna w kierunku chwytu. Część skrawającą stanowią dwie proste
krawędzie tnące jednakowej długości, które łączą się ze sobą poprzeczną krawędzią tnącą,
zwaną ścinem. Ścin jest wierzchołkiem wiertła, a krawędzie tnące tworzą kąt wierzchołkowy,
którego wartość zależy od rodzaju wierconego materiału. Im twardszy jest materiał obrabiany,
tym mniejszy powinien być kąt wierzchołkowy. Do stali stosuje się wiertła o kącie
wierzchoÅ‚kowym wynoszÄ…cym 118°, do mosiÄ…dzu i stopów aluminium 130 140°, do miedzi
125°, do tworzyw sztucznych 85 90° i do gumy twardej 50°. WiertÅ‚a wykonuje siÄ™ ze stali
szybkotnącej, a także z płytkami z węglików spiekanych.
Rys. 54. Wiertło kręte: a) budowa wiertła krętego, b) chwyt walcowy wiertła, c) chwyt walcowy z płetwą;
1  pomocnicza powierzchnia przyłożenia (łysinka), 2  główna krawędz
skrawajÄ…ca,
3  krawędz
poprzeczna (ścin), 4  powierzchnia przyłożenia [1]
Wymiary wierteł są znormalizowane i ich dobór zależy od rodzaju i wielkości
wykonywanych otworów.
Tabela 2. Rodzaje i oznaczenia wierteł [1]
Symbol
Opis wiertła
wiertła
NWKa Wiertła kręte z chwytem walcowym do żeliwa i stali ogólnego stosowania wg PN-86/M-59601
Wiertła kręte długie z chwytem walcowym do żeliwa i stali ogólnego stosowania
NWKb
wg PN-86/M-59601
Wiertła kręte z chwytem stożkowym morse'a do żeliwa i stali ogólnego stosowania
NWKc
wg normy PN-86/M-59601
NWKk Wiertła kręte prawotnące krótkie z chwytem walcowym wg PN-86/M-59601
NWKm Wiertła kręte lewotnące krótkie z chwytem walcowym do żeliwa i stali wg PN -86/M-59601
NWMa Wiertła kręte z chwytem walcowym do mosiądzu wg PN-88/M-59602
NWMc Wiertła kręte z chwytem walcowym do miedzi i aluminium wg PN-88/M-59602,
NWMg Wiertła kręte długie z chwytem walcowym do miedzi i aluminium wg PN-88/M-59602
NWMm Wiertła kręte długie z chwytem walcowym do mosiądzu wg PN-88/M-59602
NWMr Wiertła kręte z chwytem walcowym do stopów cynku wg PN-88/M-59602
NWMb Wiertła kręte z chwytem stożkowym morse'a do mosiądzu wg normy PN-88/M-59602
NWMd Wiertła kręte z chwytem stożkowym morse'a do miedzi i aluminium wg normy PN-88/M-59602
NWWa Wiertła kręte z chwytem walcowym z ostrzami z węglików spiekanych
NWWb Wiertła kręte z chwytem stożkowym morse'a z ostrzami z węglików spiekanych
NWWk Wiertła kręte z chwytem walcowym jednolite z węglików spiekanych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Tabela 3. Dobór wierteł w zależności od wierconego materiału [1]
Materiał obrabiany
Stal automatowa
Stal węglowa konstrukcyjna
Stal stopowa Rm
do 1200 N/mm2
Żeliwo szare
Żeliwo ciagliwe
BrÄ…z cynowo-cynkowy
BrÄ…z aluminiowy
Nowe srebro stop CuZnNi
Miedz
elektrolityczna
MosiÄ…dz ciagliwy
MosiÄ…dz kruchy
Cynk i stopy cynku
Aluminium i stopy aluminium
Stopy Al-Si Siluminy
Miedz
hutnicza
Tworzywa sztuczne miękkie
Stopy magnezu
Tworzywa sztuczne twarde
Stale i żeliwa utwardzone
Stal ulepszona cieplnie
do 46 HRc
Do zamocowania wierteł z chwytem walcowym służą uchwyty trójszczękowe, które są
osadzone na zakończeniu wrzeciona wiertarki. Uchwyt trójszczękowy składa się z korpusu
z gniazdem stożkowym, w którym znajdują się trzy szczęki do zaciskania wiertła.
Na zewnętrznej części szczęk jest nacięty gwint. Przesuwanie szczęk w korpusie odbywa się
za pomocą nakrętki połączonej z zewnętrznym pierścieniem. Obracając pierścieniem w prawo
powoduje się zaciskanie szczęk, a w lewo luzowanie.
Wiertła z chwytem stożkowym można mocować wprost w gniez
dzie wrzeciona wiertarki,
gdy wielkości stożków chwytu i gniazda są jednakowe lub za pośrednictwem tulei
redukcyjnej, gdy chwyt jest mniejszy. W razie potrzeby można użyć dwóch tulei włożonych
jedna w drugą. Przed zamocowaniem wiertła należy dokładnie oczyścić część stożkową
chwytu i gniazda. Wiertło należy ostrożnie wprowadzić częścią chwytową w otwór wrzeciona
i silnym ruchem do góry osadzić w gniez
dzie. Wiertło trzyma się w gniez
dzie dzięki sile
tarcia na powierzchniach stożkowych. Stosując tuleje redukcyjne należy najpierw osadzić
wiertło w tulei, a dopiero potem całość we wrzecionie. Wyjmowanie wiertła z wrzeciona lub
tulei powinno się odbywać za pomocą klina.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
NWMr
NWMg
NWWa
NWWb
NWWk
NWKm
NWMm
NWKc NWAc
NWKa NWAa
NWKb NWAg
NWKk NWAh
NWMc NWMd
NWMa NWMb
a) b) c)
Rys. 55. Sposoby zamocowania wierteł: a) w uchwycie trójszczękowym, b) w tulejkach redukcyjnych,
c) wyjmowanie wiertła [1]
Przedmioty ciężkie i duże nie wymagają mocowania podczas wiercenia. Podczas
wiercenia otworów o małej średnicy wystarczy przytrzymać przedmiot ręką za
pośrednictwem imadła ręcznego. Przedmioty o niewielkich wymiarach należy mocować
w imadle maszynowym, a do wiercenia otworów pod różnymi kątami stosuje się imadło
maszynowe uniwersalne przychylne i obrotowe. Do wiercenia otworów w wałku prostopadle
do jego osi stosuje się podstawę pryzmową. Przedmioty duże i o nieregularnych kształtach
mocuje się na stole wiertarki za pomocą podkładek i docisków.
Rys. 56. Przykłady mocowania przedmiotów [1]
Przed przystąpieniem do wiercenia należy najpierw wytrasować osie otworu
i napunktować punktakiem położenie jego środka. Podczas wiercenia głębokich otworów
należy wiertło co pewien czas wyjmować z otworów w celu oczyszczenia otworu i rowków
wiertła z wiórów. Po przewierceniu otworu należy najpierw wysunąć wiertło z otworu,
a dopiero potem wyłączyć napęd wrzeciona wiertarki, gdyż zatrzymanie obrotów wiertła
w otworze może spowodować złamanie wiertła. Złamanie wiertła może nastąpić również przy
zbyt małej prędkości wrzeciona, a dużym posuwie oraz przy zbyt dużym luzie wrzeciona
wiertarki. Wiertło może również ulec złamaniu, jeżeli przy wierceniu trafi w materiale
wierconym na lukę spowodowaną pęcherzem lub złym usytuowaniem otworu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Podczas wiercenia otworów przelotowych trzeba zabezpieczyć powierzchnie imadła lub
przyrządu, na którym spoczywa przedmiot, przed uszkodzeniem wiertłem. Dlatego należy
stosować podkładki najczęściej drewniane, gdyż umożliwiają one przejście wiertła przez
materiał, nie powodując uszkodzenia powierzchni stołu. W przypadku gdy wiertło zaczyna
przechodzić przez materiał na wylot, należy zmniejszyć posuw, gdyż wiertło może się
zakleszczyć i złamać. Przy wierceniu otworów nieprzelotowych, należy na wiertle oznaczyć
kredą wymiar głębokości otworu lub założyć na wiertło na określonej wysokości pierścień
oporowy zamocowany wkrętem. Wiertarki z posuwem mechanicznym są wyposażone
w urządzenia do nastawiania żądanej głębokości wiercenia oraz wyłączania posuwu
mechanicznego po osiągnięciu nastawionej głębokości. Wiercenie otworów w ścianach
pochyłych zewnętrznych wymaga przygotowania frezowaniem wgłębienia i napunktowania
w nim środka otworu. Wiercenie w ściance pochyłej wewnętrznej wymaga zastosowania
wkładki z drewna. Wiercenie bez wkładki może spowodować złamanie wiertła lub wadliwe
wykonanie otworu.
Rys. 57. Wiercenie otworów w ścianach pochyłych: a) zewnętrznej, b) wewnętrznej [1]
Podczas wiercenia na skutek tarcia wytwarza się ciepło, które podwyższa temperaturę
wiertła. Przy zbyt dużym nagrzaniu części tnące wiertła odpuszczają się i tracą twardość, co
powoduje szybkie tępienie wiertła. Aby nie dopuścić do nagrzania się wiertła, stosuje się
ciecze obróbkowe, które oprócz chłodzenia mają właściwości smarujące i zmniejszające
tarcie. Do wiercenia stosuje się ciecze obróbkowe wodno-olejowe, czyli emulsje oraz ciecze
obróbkowe olejowe.
W celu wykonania wgłębienia na umieszczenie walcowego lub stożkowego łba wkręta
lub nitu oraz ścięcia ostrych krawędzi otworu wykonuje się operacje pogłębiania. Pogłębianie
otworów wykonuje się za pomocą narzędzi zwanych pogłębiaczami. Rozróżnia się
pogłębiacze stożkowe i czołowe. Pogłębiacze czołowe mają czop prowadzący o średnicy
równej średnicy otworu w celu utrzymania współosiowości. Chwyty pogłębiaczy są takie
same jak wierteł. Podczas pogłębiania należy zwrócić szczególną uwagę na wykonanie
właściwej głębokości wgłębienia, tak żeby łeb śruby nie wystawał lub nie był położony zbyt
nisko.
Rys. 58. Poglębiacze: a) stożkowy, b) czołowy [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Rozwiertaki są narzędziami skrawającymi, które mają zastosowanie do rozwiercania
otworów wykonanych na wiertarkach lub tokarkach w celu poprawy dokładności wymiarowej
jak i dokładności kształtu walcowości i kołowości. Rozwiertaki dzielimy na: zdzieraki
i wykańczaki oraz rozwiertaki ręczne mające chwyt walcowy z łbem kwadratowym
i rozwiertaki maszynowe z chwytem stożkowym lub walcowym. Rozwiertaki są narzędziami
wieloostrzowymi z zębami prostymi lub śrubowymi na części roboczej. Podziałka zębów jest
nierównomierna, co zapewnia większą dokładność obrabianego otworu. Rozwiertaki z zębami
śrubowymi lewoskrętnymi stosuje się do rozwiercania otworów z rowkami. W zależności od
kształtu otworu rozróżnia się rozwiertaki walcowe i stożkowe.
Rys. 59. Rodzaje rozwiertaków: a) zdzierak, b) o zębach prostych, c) o zębach śrubowych, d) nastawny,
e) komplet rozwiertaków stożkowych [1]
W celu uzyskania dokładnego otworu najpierw należy go wywiercić wiertłem o mniejszej
średnicy, następnie rozwiercić zgrubnie i wykańczająco. Odpowiednią średnicę wiertła
i rozwiertaka zdzieraka dobiera siÄ™ wg tabel zamieszczonych w poradnikach.
Przystępując do rozwiercania, przedmiot należy zamocować w imadle i ostrożnie
wprowadzać rozwiertak do wywierconego otworu, sprawdzając prostopadłość. Następnie na
kwadratowy koniec chwytu należy założyć pokrętkę i obracać rozwiertak równomiernie
w prawo, wywierając lekki nacisk do dołu. Nie należy nigdy obracać rozwiertaka w stronę
przeciwną, a jedynie przy zakleszczeniu w otworze lekko cofnąć w lewo i dalej pokręcać
w prawo. Otwory stożkowe o dużej zbieżności obrabia się kolejno trzema rozwiertakami:
wstępnym, zdzierakiem i wykańczakiem. Stosowane są również rozwiertaki nastawne,
w których można regulować średnicę w niewielkim zakresie. W czasie rozwiercania należy
rozwiertak smarować cieczą chłodzącą.
Rys. 60. Rozwiercanie otworów walcowych: a) sprawdzenie prostopadłości, b) rozwiercanie, c) proces
rozwiercania [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy wierceniem?
2. Jakich narzędzi używamy do wiercenia?
3. Jakie znasz oznaczenia wierteł?
4. W jaki sposób mocuje się wiertła?
5. Co to jest rozwiercanie?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj wiercenie otworów zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką wiercenia,
4) dobrać narzędzie do wiercenia,
5) dobrać uchwyty i oprawki narzędziowe,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzia i uchwytów,
7) wykonać wiercenie otworów,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 wiertarka stołowa,
 wiertła,
 uchwyt wiertarski,
 suwmiarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj rozwiercanie otworu zgodnie z dokumentacjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką rozwiercania,
4) dobrać właściwe wiertło do wykonania otworu pod rozwiertak,
5) dobrać narzędzie do rozwiercania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
6) dobrać uchwyty i oprawki narzędziowe,
7) sprawdzić stan techniczny narzędzi i uchwytów,
8) wykonać wiercenie otworu,
9) wykonać rozwiercanie otworu,
10) uporządkować stanowisko pracy,
11) zagospodarować odpady,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
13) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 wiertarka stołowa,
 wiertła,
 rozwiertaki,
 uchwyt wiertarski,
 oprawki,
 suwmiarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić jaki proces nazywamy wierceniem?
ð ð
2) określić jakich narzędzi używamy do wiercenia?
ð ð
3) scharakteryzować jakie są rodzaje wierteł?
ð ð
4) określić w jaki sposób mocuje się wiertła?
ð ð
5) scharakteryzować co to jest rozwiercanie?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.8. Gwintowanie otworów i powierzchni zewnętrznych
4.8.1. Materiał nauczania
Nacinanie gwintu, czyli gwintowanie polega na wykonaniu na powierzchni wałka lub
otworu wgłębień wzdłuż linii śrubowej. W czasie nacinania gwintu ostrze narzędzia
wykonuje w stosunku do obrabianej części ruch po linii śrubowej, tworząc rowek
o odpowiednim zarysie gwintu. Gwint można nacinać na powierzchni walcowej zewnętrznej
(śruba) lub na powierzchni walcowej wewnętrznej (nakrętka).
W zależności od kształtu zarysu gwintu w płaszczyz
nie przechodzÄ…cej przez jego oÅ›
rozróżnia się gwinty: trójkątne, prostokątne, trapezowe (symetryczne i niesymetryczne)
i okrągłe.
Rys. 61. Zarysy gwintów: a) trójkątny, b) trapezowy symetryczny, c) trapezowy niesymetryczny,
d) prostokątny, e) okrągły [1]
Do połączeń nieruchomych, czyli jako gwinty złączne, stosuje się wyłącznie gwinty trójkątne.
Gwinty trapezowe i prostokątne stosuje się w śrubach do przenoszenia ruchu, jak np. śruba
pociągowa w obrabiarkach. W przypadku gwintu o zarysie trójkątnym dla gwintów
metrycznych kÄ…t wierzchoÅ‚kowy gwintu wynosi 60°. Jeżeli Å›rubÄ™ wkrÄ™camy w nagwintowany
otwór zgodnie z ruchem wskazówek zegara, to mamy do czynienia z gwintem
prawozwojnym, jeżeli przeciwnie  lewozwojnym. Wymiary gwintów są znormalizowane
i określone w Polskich Normach.
Tabela 4. Oznaczania gwintów ogólnego przeznaczenia [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Gwinty metryczne są określane przez podanie symbolu gwintu  M oraz wartości
średnicy zewnętrznej, np. M20  dla gwintów zwykłych, a w przypadku gwintów
drobnozwojnych podaje siÄ™ podziaÅ‚kÄ™ gwintu, np. M20 × 1,5.
Do nacinania gwintów zewnętrznych (śrub) służą narzynki, a do wewnętrznych
(nakrętek) gwintowniki.
b)
a)
c)
d)
Rys. 62. Narzędzia do gwintowania ręcznego: a) narzynka, b) komplet gwintowników,
c) oprawka do gwintowników, d) oprawka do narzynek [www.profix.com.pl]
Gwintownik ma kształt śruby o stożkowym zakończeniu z rowkami wyciętymi na
powierzchni wzdłuż osi gwintownika. Rowki te tworzą krawędzie tnące i służą do
odprowadzania wiórów. Gwintownik ręczny składa się z części roboczej i części chwytowej.
Rys. 63. Budowa gwintownika: 1  część robocza, 2  część skrawająca, 3  część wygładzająca,
4  uchwyt, 5  łeb kwadratowy, 6  rowek wiórowy, 7  krawędz
tnÄ…ca, 8  powierzchnia natarcia,
9  powierzchnia przyÅ‚ożenia, Ä…  kÄ…t przyÅ‚ożenia, ²  kÄ…t ostrza, Å‚  kat natarcia, ´  kat skrawania [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
Gwintowniki używane są w kompletach. Komplet gwintowników dla danej wartości
gwintu składa się z trzech sztuk: gwintownika wstępnego, zdzieraka, wykańczaka.
Rys. 64. Gwintowniki ręczne: a) komplet gwintowników, b) kolejne zarysy gwintu wykonywane
poszczególnymi gwintownikami, c) rozkład warstw zdejmowanych gwintownikami o długości części
skrawajÄ…cych A1, A2,A3 [1]
Ze względu na sposób kształtowania zarysu gwintu wstępnie wykonuje się otwór.
Średnicę wiertła do otworu pod gwint dobiera się wg tablic w zależności od rodzaju gwintu,
jego średnicy i rodzaju materiału. Dobór właściwej średnicy wiertła ma bardzo duże
znaczenie, ponieważ przy zbyt dużej średnicy otrzymuje się gwint niepełny, a przy za małej
łamie się gwintownik lub zrywa nitka gwintu. Podczas wiercenia otworów pod gwinty
nieprzelotowe należy przestrzegać zasady, że otwór musi mieć większą głębokość niż
wymagana głębokość gwintu.
Tab. 5. Średnice wierteł do otworów pod gwinty [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Podczas wykonywania gwintu należy zwracać uwagę, by przez cały czas gwintowania oś
gwintownika była prostopadła do powierzchni materiału gwintowanego. W początkowej fazie
należy to sprawdzić przy pomocy kątownika. Ponieważ podczas gwintowania ostrza
gwintownika zbierają nadmiar materiału tworząc wiór, należy po każdym pełnym obrocie
pokrętką w prawo wykonać pół obrotu w lewo. W tym przypadku wiór jest odcięty od
materiału i wypada. Dzięki takiemu działaniu powierzchnia zarysu gwintu jest gładka.
Gwintowanie rozpoczynamy od gwintownika zdzieraka, który wprowadzamy w otwór, lekko
wywierając nacisk osiowy aż do momentu, kiedy powstanie bruzda i gwintownik
samodzielnie będzie się zagłębiał w otwór. Te same czynności należy powtarzać z każdym
następnym gwintownikiem.
Rys. 65. Technika gwintowania [1]
Do wykonywania gwintów na powierzchni zewnętrznej używamy narzędzia nazywanego
narzynką. Narzynki są to stalowe hartowane pierścienie, wewnątrz nagwintowane,
z wywierconymi otworami tworzącymi krawędzie tnące i jednocześnie służącymi do
odprowadzania wiórów.
Rys. 66. Narzynki okrągłe: a) pełna, b) przecięta, c) przekrój narzynki [1]
Technika wykonywania gwintów zewnętrznych jest analogiczna jak przy wykonywaniu
gwintów wewnętrznych. Przed rozpoczęciem nacinania gwintu należy szczególną uwagę
zwrócić na prostopadle położenie narzynki względem osi sworznia. Po założeniu narzynki na
koniec sworznia należy rozpocząć obrót w prawo, wywierając niewielki nacisk osiowy w dół
aż do momentu, gdy zacznie powstawać bruzda i narzynka będzie prowadzona samoczynnie.
Po wykonaniu każdego pełnego obrotu w prawo należy cofnąć narzynkę o pół obrotu w lewo,
powtarzając tę czynność aż do nacięcia całego gwintu. Średnica elementu, na którym będzie
wykonywany gwint zewnętrzny powinna być mniejsza jak średnica gwintu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
Tabela 6. Wybrane średnice sworzni pod gwint [1]
Gwint metryczny
Åšrednica sworznia
Åšrednica gwintu Skok
w mm
w mm gwintu
Najmniejsza Największa
M6 1,00 5,80 5,90
M8 1,25 7,80 7,90
M10 1,50 9,75 9,85
M12 1,75 11,76 11,88
M14 2,00 13,70 13,82
M16 2,00 15,70 15,82
M18 2,25 17,70 17,82
M20 2,25 19,72 19,86
Podczas gwintowania w przypadku niektórych materiałów używamy środków
smarujÄ…cych.
Tabela 7. Środki smarne do gwintowania ręcznego [1]
Po wykonaniu gwintowania należy sprawdzić prawidłowość wykonanych prac.
Optycznie oceniamy jakość powierzchni gwintu. Powinna ona być gładka a wierzchołek
gwintu równy, gwint na całej długości powinien posiadać cały zarys. Do sprawdzenia
prawidłowości wykonanego gwintu stosujemy sprawdziany i wzorniki.
a)
b)
c)
Rys. 67. Narzędzia do sprawdzania poprawności wykonania gwintu: a) sprawdzanie zarysu gwintu wzornikiem
do gwintów, b) sprawdzian do gwintów zewnętrznych, c) sprawdzian do gwintów wewnętrznych [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz narzędzia do wykonania gwintów wewnętrznych?
2. Jakie znasz narzędzia do wykonania gwintów zewnętrznych?
3. W jaki sposób oznaczamy gwinty?
4. W jaki sposób nacinamy gwinty zewnętrzne?
5. W jaki sposób nacinamy gwinty wewnętrzne?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj ręcznie gwint wewnętrzny M10 zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką nacinania gwintów wewnętrznych,
4) dobrać z tabeli średnicę otworu pod gwint,
5) dobrać narzędzie do gwintowania,
6) dobrać narzędzie do wiercenia otworu pod gwint,
7) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
8) wykonać wiercenie otworu pod gwint,
9) wykonać gwintowanie otworu,
10) uporządkować stanowisko pracy,
11) zagospodarować odpady,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
13) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 wiertarka stołowa,
 uchwyt wiertarski,
 wiertła,
 gwintowniki,
 oprawki do gwintowników,
 środek smarny,
 wzornik do gwintu,
 sprawdzian do gwintów wewnętrznych,
 suwmiarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj ręcznie gwint zewnętrzny M12 na przygotowanych sworzniach zgodnie
z dokumentacjÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką nacinania gwintów zewnętrznych,
4) dobrać narzędzie do gwintowania,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
6) wykonać gwint zewnętrzny,
7) uporządkować stanowisko pracy,
8) zagospodarować odpady,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 sworznie o prawidłowej średnicy pod gwint M12,
 narzynki,
 oprawki do narzynek,
 środek smarny,
 sprawdzian do gwintów zewnętrznych,
 suwmiarka,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać narzędzia do gwintowania?
ð ð
2) wykonać nacinanie gwintu wewnętrznego?
ð ð
3) wykonać nacinanie gwintu zewnętrznego?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
4.9. Wykonywanie połączeń śrubowych i nitowych
4.9.1. Materiał nauczania
Połączenia śrubowe są jednymi z najważniejszych połączeń stosowanych w nowoczesnej
technice. Aby spełniały one swoją funkcję, należy je poprawnie dobierać.
Czynnikami mającymi wpływ na dobór elementów złącznych są min. odpowiednia
wytrzymałość na obciążenia mechaniczne i chemiczne oraz odporność na korozję
i temperaturę. Bardzo ważnym czynnikiem jest okres użytkowania. Często ważnym kryterium
doboru połączeń śrubowych jest kształt, łatwość montażu i czynnik ekonomiczny.
Znormalizowanymi łącznikami gwintowanymi są śruby (zakończone łbem o różnych
kształtach), które dokręca się kluczami oraz wkręty (łeb ma nacięty rowek) i dokręcane
wkrętakami).
Rys. 68. Rodzaje łbów zakończeń śrub i wkrętów [1]
A
ączniki gwintowe oznaczamy zgodnie z normą, podając: nazwę wkręt/ śruba, rodzaj
gwintu, długość śruby /wkrętu, materiał, numer normy np.:
M12 × 1,25 × 70 PN-EN ISO 8676:2002(U)
śruba M12 o skoku gwintu 1,25 i długości 70 wykonana z mosiądzu
Śruba składa się z łba oraz trzonu. Na części lub całej długości trzonu śruby nacięty jest
gwint. A
eb śruby, który umożliwia uchwycenie jej w czasie montażu, może mieć różny
kształt. Wkręt w połączeniu gwintowym jest łącznikiem dociskowym. Nakrętka to krótki
łącznik gwintowy z gwintem wewnętrznym, najczęściej znormalizowany. Kształt nakrętki
zależy od sposobu jej nakręcania na śrubę lub od sposobu zabezpieczenia. Rozróżniamy
następujące rodzaje nakrętek: sześciokątna, sześciokątna koronkowa, sześciokątna
kołpakowa, czworokątna, okrągła otworowa i rowkowa, skrzydełkowa, radełkowana.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
Rys. 69. Najczęściej stosowane rodzaje nakrętek [17]
W połączeniach gwintowych występują często jako elementy pomocnicze podkładki,
które mają na celu zabezpieczenie elementów łączonych przed zgniataniem i ścieraniem przez
nakrętkę lub łeb śruby albo zabezpieczenie przed odkręcaniem. Ponieważ podczas
eksploatacji maszyn i urządzeń w wyniku drgań łączniki gwintowe mogą się odkręcić, należy
je w odpowiedni sposób zabezpieczyć.
Rys. 70. Zabezpieczanie łączników gwintowanych przed samoczynnym odkręceniem: a) podkładką sprężystą,
b) zawleczką, nakrętek koronkowych, c, d i e) podkładek zaginanych, f) sprężyną i podkładką, g) wkrętem,
h) przeciwnakrętką. [4]
Połączenia gwintowe, w zależności od łącznika gwintowego, wykonujemy posługując się
wkrętakami i różnego rodzaju kluczami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
Rys. 71. Narzędzia do wykonywania połączeń gwintowych: a) wkrętaki, b) klucze płaskie, c) klucze
oczkowe proste i wygięte, d) klucze nastawne, e) klucze nasadowe [1]
Nitowaniem nazywa się łączenie nierozłączne elementów za pomocą nitów. Połączenia
za pomocą nitów zostały w zasadzie zastąpione spawaniem, głównie przy wykonywaniu
konstrukcji stalowych, ale w wielu przypadkach, zwłaszcza do łączenia drobnych elementów
oraz w konstrukcjach ze stopów aluminiowych, nitowanie jest nadal stosowane. Obecnie
najczęściej stosuje się nitowanie na zimno do łączenia drobnych elementów przeważnie za
pomocą nitów ze stopów aluminiowych.
Wymiary i kształty nitów są znormalizowane. Zależnie od kształtu łba rozróżnia się
następujące nity normalne:
- z Å‚bem kulistym,
- z łbem płaskim,
- z Å‚bem soczewkowym,
- z Å‚bem grzybkowym,
- z Å‚bem trapezowym.
Do nitowania cienkich blach oraz materiałów niemetalowych używa się nitów rurkowych
lub drążonych z łbem płaskim lub grzybkowym.
Rys. 72. Nity: a) drążony, b) rurkowy [2]
Wykonanie połączenia nitowego polega na wykonaniu otworów nitowych w elementach
łączonych, wstawieniu nitu w otwory i jego zamknięciu, czyli wykonaniu drugiego łba,
tzw. zakuwki. Przebieg nitowania jest następujący: do otworów łączonych zakłada się nit,
którego łeb opiera się o przypór. Po oparciu łba nitu na przyporze nakłada się dociskacz
i mocnymi uderzeniami młotka w łeb dociskacza dociska się do siebie blachy nitowane. Po
zdjęciu dociskacza uderzeniami młotka kształtuje się zakuwkę i wykańcza ją nagłówniakiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
Rys. 73. Kolejne fazy nitowania: l  łeb, 2  trzon, 3  przypór, 4  dociskacz, 5  nagłówniak,
6  zakuwka [1]
Nitowanie zmechanizowane wykonuje siÄ™ za pomocÄ… maszyn zwanych niciarkami lub za
pomocą przyrządów ręcznych, zwanych nitownikami. W nitownikach przypór i nagłówniak
zamykający nit są dociskane przez robotnika za pośrednictwem mechanizmu dz
wigniowego.
Niciarki znajdują zastosowanie do nitowania na zimno drobnych elementów. Między innymi
są używane w przemyśle motoryzacyjnym do nitowania okładzin ciernych tarcz
sprzęgłowych i okładzin hamulcowych.
Rys. 74. Niciarka pneumatyczna [2]
Bardzo rozpowszechnionymi w chwili obecnej sÄ… nity zrywalne: aluminiowe, stalowe,
miedziane, kwasoodporne, stosowane szczególnie w przemyśle samochodowym
i maszynowym.
Rys. 75. Nit zrywalny [3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
Rys.76. Narzędzia do nitowania: nitownica ręczna i pneumatyczna [3]
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz łączniki w połączeniu gwintowym?
2. W jaki sposób oznaczane są łączniki gwintowe?
3. Jakie znasz rodzaje nakrętek?
4. Jakie znasz sposoby zabezpieczenia nakrętek przed odkręcaniem?
5. Jakie znasz rodzaje nitów?
6. Jakie znasz sposoby ręcznego nitowania?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj połączenie śrubowe zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką wykonywania połączeń śrubowych,
4) dobrać śruby, nakrętki, podkładki,
5) dobrać narzędzia do wykonania połączenia,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
7) wykonać połączenie śrubowe,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 klucze płaskie,
 klucze nasadowe,
 klucze nastawne,
 klucze oczkowe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
 wkrętaki,
 śruby, nakrętki, podkładki,
 pisaki,
 kartki papieru.
Ćwiczenie 2
Wykonaj ręczne nitowanie blach stalowych zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką nitowania,
4) dobrać narzędzia do nitowania,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
6) dobrać nity,
7) dobrać wiertła do wiercenia otworów nitowych,
8) wywiercić otwory nitowe,
9) wykonać nitowanie blach,
10) uporządkować stanowisko pracy,
11) zagospodarować odpady,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
13) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 imadło ślusarskie,
 nitownica ręczna,
 nity,
 paski blachy,
 wiertła,
 wiertarka stołowa,
 uchwyty wiertarskie,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wykonać połączenie śrubowe?
ð ð
2) dobrać narzędzia do nitowania?
ð ð
3) wykonać połączenie nitowe?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
4.10. Lutowanie metali
4.10.1. Materiał nauczania
Lutowaniem nazywamy metodę spajania metali za pomocą wprowadzania między
Å‚Ä…czone powierzchnie innego roztopionego metalu lub stopu (czynnika Å‚Ä…czÄ…cego), zwanego
spoiwem. Podczas lutowania części łączone nagrzewają się, lecz nie topią w miejscu łączenia.
Połączenie trwałe uzyskuje się dzięki przyczepności lutu do materiałów łączonych, dlatego
warunkiem otrzymania prawidłowego połączenia jest staranne oczyszczenie (mechaniczne
i chemiczne) powierzchni lutowanych. Największe zastosowanie lutowanie znajduje
w przemyśle elektrotechnicznym, elektronicznym i telekomunikacyjnym do łączenia
przewodów elektrycznych. W zależności od temperatury topnienia spoiwa rozróżniamy
lutowanie:
- miÄ™kkie (temperaturze do 450°C),
- lutowanie twarde (powyżej 450°C).
Lut w stanie wyjściowym ma kształt pałeczek, drutu, blaszek lub ziaren zmieszanych
z topnikiem. Typowymi lutami miękkimi są stopy cyny z ołowiem o punkcie topnienia
181°÷243°C. NajniższÄ… temperaturÄ™ ma stop 63% cyny i 37% oÅ‚owiu. Ze wzglÄ™du na wysoki
koszt cyny stosowane są także stopy bezcynowe, głównie ołowiu i kadmu z małą domieszką
cyny i antymonu. Luty twarde charakteryzujÄ… siÄ™ temperaturÄ… topnienia w zakresie
450°C÷2000°C, stanowiÄ… je przeważnie stopy miedzi, srebra, niklu, aluminium i magnezu.
Tabela 8. Skład chemiczny i zastosowanie niektórych lutów cynowo-ołowiowych [1]
Składniki stopowe %, reszta Pb Podstawowe
Główne zastosowanie
Sn Sb Inne metale Å‚Ä…czone
miedz
,
Lutowanie doprowadzeń prądu
1,3 1,7 max 0,12 Ag: 1,3 1,7 mosiÄ…dz,
w z
ródłach światła
nikiel
Lutowanie uzwojeń silników
29 30 1,4 1,8  miedz
, stal
elektrycznych
miedz
, Pobielanie i lutowanie aparatury
39 40 1,4 1,8 
mosiÄ…dz, stal elektrotechnicznej
Lutowanie uzwojeń silników
39 40 max 0,15  miedz
, stal
elektrycznych
miedz
, Pobielanie i lutowanie
49 50 max 0,12 
mosiądz, stal w przemyśle elektrotechnicznym
Lutowanie połączeń elektrycznych
miedz
, głównie przy użyciu lutownic,
59 61 max 0,12 Cu: 1,6 2,0
mosiądz lutowanie ścieżek miedzianych
na obwodach drukowanych
Lutowanie połączeń elektrycznych
na powłokach srebrnych
miedz
,
59 61 max 0,12 Ag: 3,6 4,0 naniesionych na podłoża
mosiÄ…dz, stal
niemetaliczne, w szczególności
na podłoża ceramiczne
Topniki lutownicze są to substancje chemiczne względnie ich mieszaniny lub roztwory,
w postaci proszku, kremu, pasty lub płynu, których zadaniem jest stworzenie w procesie
lutowania płynnej i szczelnej powłoki rozpuszczającej tlenki łączonych metali; umożliwiają
w ten sposób zwilżanie i rozpostarcie się płynnego lutu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
Tabela 9. Skład chemiczny topników do lutowania miękkiego [1]
Rodzaj Å‚Ä…czonych
Składniki podstawowe Rodzaj alkoholu Główne zastosowanie
metali
Etylowy Ręczne lutowanie złączy
Alkoholowy roztwór Cu, Ag, metale precyzyjnych
czystej kalafonii Izopropylowy pocynowane w układach
elektronicznych
Alkoholowy roztwór Etylowy Kąpielowe cynowanie
czystej kalafonii Cu, Ag, metale laminatów foliowych
uaktywniony kwasami Izopropylowy pocynowane oraz lutowanie płytek
organicznymi obwodów drukowanych
Pasty z kalafonii oraz
Cynowanie i lutowanie
kwasów tłuszczowych Metale ocynowane,
złączy mechanicznych
silnie uaktywnione  pocynkowane
i elektrycznych
zwiÄ…zkami i trudniej lutowalne
w sprzęcie elektrycznym
nieorganicznymi
Elementy łączone przed lutowaniem należy oczyścić z warstwy tlenków, powłok
ochronnych, tłuszczów, brudu. Czyszczenie przeprowadza się sposobami mechanicznymi, jak
szczotkowanie, piaskowanie, szlifowanie, piłowanie, skrobanie lub chemicznie prze trawienie
i odtłuszczanie. Niekiedy powierzchnie stykowe złączy oprócz czyszczenia pokrywa się
dodatkowo cienkÄ… warstewkÄ… metali dobrze lutowanych, jak miedz
, nikiel, cyna poprzez
obróbkę galwaniczną, platerowanie lub pobielanie kąpielowe. Następnie elementy składa się
w ten sposób, aby powierzchnie stykowe złącza tworzyły regularną szczelinę lutowniczą. Po
czym powierzchnie pokrywa siÄ™ topnikiem i topi lut wprowadzajÄ…c go w szczelinÄ™
lutowniczą. Po zakrzepnięciu spoiwa otrzymujemy gotowa złącze. Ponieważ użyte topniki
w większości są silnie korozyjne, złącze lutowane należy przemyć. W zależności od potrzeb
złącze możemy zabezpieczyć powłoką lakierniczą.
Lutowanie miękkie wykonuje się za pomocą narzędzia zwanego lutownicą.
Najważniejszą częścią lutownicy jest jej grot miedziany, który po nagrzaniu służy do
roztopienia cyny i przeniesienia jej na miejsce lutowania. Do pobielania końcówek
przewodów elektrycznych w sposób zanurzeniowy możemy użyć tygli lutowniczych.
a) b)
d)
c)
Rys. 77. Przykładowe narzędzia do lutowania: a) lutownica elektryczna transformatorowa, b) tygiel lutowniczy,
c) odsysacz cyny, d) stacja lutownicza [3]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy lutowaniem?
2. Jakie znasz rodzaje lutowania?
3. Jakie znasz rodzaje topników lutowniczych?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj połączenie lutowane zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z techniką wykonywania połączeń lutowanych,
4) dobrać narzędzia i materiały do lutowania,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
6) wykonać połączenie lutowane,
7) uporządkować stanowisko pracy,
8) zagospodarować odpady,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 stanowisko lutownicze,
 lutownice,
 lut,
 topniki lutownicze,
 odsysacz cyny,
 pisaki,
 kartki papieru.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać narzędzia do wykonania połączenia lutowanego?
ð ð
2) wykonać połączenie lutowane?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj dokładnie instrukcję. Masz na tę czynność 5 minut.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Odpowiedzi udzielaj wyłącznie na karcie odpowiedzi.
4. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
5. Test zawiera 20 zadań.
6. Do każdego zadania podane są trzy odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa.
7. Zaznacz prawidłową według Ciebie odpowiedz
, wstawiajÄ…c literÄ™ X w odpowiednim
miejscu na karcie odpowiedzi.
8. W przypadku pomyłki zaznacz błędną odpowiedz
kółkiem, a następnie literą X zaznacz
odpowiedz
prawidłową.
9. Za każde poprawne rozwiązanie zadania otrzymujesz jeden punkt.
10. Za udzielenie błędnej odpowiedzi, jej brak lub zakreślenie więcej niż jednej odpowiedzi
otrzymujesz zero punktów.
11. Uważnie czytaj treść zadań i proponowane warianty odpowiedzi.
12. Nie odpowiadaj bez zastanowienia; jeśli któreś z zadań sprawi Ci trudność  przejdz
do
następnego. Do zadań, na które nie udzieliłeś odpowiedzi, możesz wrócić póz
niej.
13. Pamiętaj, że odpowiedzi masz udzielać samodzielnie.
14. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Pomiar suwmiarkÄ… to metoda pomiarowa:
a) bezpośrednia,
b) pośrednia,
c) porównawcza.
2. KÄ…towniki sÄ… to:
a) wzorniki służące do sprawdzania kątów,
b) wzorniki służące do sprawdzania kąta prostego,
c) przyrządy pomiarowe służące do bezpośredniego pomiaru kąta.
3. PrzyrzÄ…dem suwmiarkowym jest:
a) głębokościomierz,
b) mikrometr,
c) średnicówka.
4. Podziałka noniusza na rysunku wskazuje wymiar:
a) 81,1 mm,
b) 81,0 mm,
c) 80,1 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
5. Położenie bębna w czasie pomiaru mikrometrem wskazuje wymiar:
a) 18,23 mm,
b) 18,77 mm,
c) 18,73 mm.
6. Rysunek przedstawia:
a) głębokościomierz mikrometryczny,
b) średnicówkę mikrometryczną,
c) mikrometr.
7. Trasowanie jest czynnością polegająca na:
a) przenoszeniu zarysów przedmiotu przedstawionego na rysunku wykonawczym na
półfabrykat w postaci blachy, odlewu, odkuwki za pomocą narzędzi traserskich,
b) przenoszeniu zarysów przedmiotu na rysunek wykonawczy,
c) wyznaczeniu osi symetrii przedmiotu za pomocą narzędzi traserskich.
8. Rysunek przedstawia:
a) nożyce ręczne,
b) nożyce dz
wigniowe,
c) nożyce gilotynowe.
9. Do piłowania zgrubnego powierzchni płaskich używany jest pilnik:
a) równiak,
b) zdzierak,
c) jedwabnik.
10. Wiertło kręte z chwytem walcowym do żeliwa i stali ogólnego stosowania jest oznaczone
symbolem:
a) NWKa,
b) NWKb,
c) NWKc.
11. Rysunek przedstawia operacjÄ™:
a) wiercenia,
b) rozwiercania,
c) pogłębiania.
12. Oznaczenie M20 × 1,5 oznacz gwint:
a) metryczny zwykły,
b) metryczny lewozwojny,
c) metryczny drobnozwojny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73
13. Komplet gwintowników ręcznych składa się z:
a) trzech gwintowników,
b) czterech gwintowników,
c) dwóch gwintowników.
14. Podczas piłowania powierzchni płaskich nacisk prawej ręki na pilnik:
a) powinien się zwiększać, a lewej zmniejszać,
b) powinien się zmniejszać, a lewej zwiększać,
c) powinien być równomierny.
15. Do piłowania powierzchni kształtowych wypukłych stosuje się pilniki:
a) okrągłe,
b) soczewkowe,
c) płaskie.
16. W przypadku gięcia blach znacznej szerokości lub długości należy je mocować:
a) w imadle stosując wkładki chroniące szczęki imadła przed uszkodzeniem,
b) bezpośrednio w szczękach imadła,
c) w dwóch kątownikach osadzonych w imadle.
17. Do wiercenia otworów w wałku prostopadle do jego osi stosuje się:
a) podstawÄ™ pryzmowÄ…,
b) imadło maszynowe przychylne i obrotowe,
c) imadło ręczne.
18. Do wiercenia tworzyw sztucznych stosuje się wiertła o kącie wierzchołkowym
wynoszÄ…cym:
a) 130 140°,
b) 85 90°,
c) 50°.
19. Lutowane jest technologią łączenia materiałów przez:
a) wprowadzenie między łączone powierzchnie innego roztopionego metalu lub stopu
(czynnika Å‚Ä…czÄ…cego), zwanego spoiwem,
b) nagrzanie i stopienie elementów w miejscu łączenia,
c) nagrzanie elementów w miejscach łączenia i docisk.
20. Lutowanie miękkie odbywa się w temperaturze:
a) do 250°C,
b) do 450°C,
c) powyżej 450°C.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
74
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ..................................................................................................
Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej metali i tworzyw sztucznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Numer
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c
2 a b c
3 a b c
4 a b c
5 a b c
6 a b c
7 a b c
8 a b c
9 a b c
10 a b c
11 a b c
12 a b c
13 a b c
14 a b c
15 a b c
16 a b c
17 a b c
18 a b c
19 a b c
20 a b c
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
75
6. LITERATURA
1. Górecki A.: Technologia ogólna. Podstawy technologii mechanicznych. WSiP,
Warszawa 2005.
2. Potyński A.: Podstawy technologii i konstrukcji mechanicznych. WSiP,
Warszawa 1999.
3. Praca zbiorowa: Mały poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1994.
4. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 2005.
5. Stanisław Mac: Obróbka metali. WSiP, Warszawa 1999.
6. http://www.elektro-metal.pl
7. http://www.vis.com.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
76