MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Tadeusz Skóra
Wykonywanie prostych prac z zakresu obróbki ręcznej
725[02].O2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Grzegorz Żegliński
mgr inż. Stanisław Górniak
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Tadeusz Skóra
Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Zych
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 725[02].O2.01
 Wykonywanie prostych prac z zakresu obróbki ręczne , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu Monter sieci i urządzeń telekomunikacyjnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawy rysunku technicznego maszynowego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Pomiary warsztatowe 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.2.3. Ćwiczenia 18
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Materiały konstrukcyjne, powłoki ochronne i dekoracyjne 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.3.3. Ćwiczenia 25
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4. Obróbka ręczna 29
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.4.3. Ćwiczenia 34
4.4.4. Sprawdzian postępów 36
4.5. Połączenia 37
4.5.1. Materiał nauczania 37
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.5.3. Ćwiczenia 41
4.5.4. Sprawdzian postępów 46
5. Sprawdzian osiągnięć 47
6. Literatura 53
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rysunku technicznym,
materiałach, pomiarach warsztatowych, operacjach obróbki ręcznej i o połączeniach.
Poradnik zawiera materiał nauczania składający się z 5 tematów, są to: Podstawy rysunku
technicznego maszynowego, Pomiary warsztatowe, Materiały konstrukcyjne, powłoki
ochronne i dekoracyjne, Obróbka ręczna, Połączenia.
Temat:  Podstawy rysunku technicznego maszynowego przybliży Ci zagadnienia
zwiÄ…zane w dokumentacjÄ… technicznÄ…, jej odczytywaniem, interpretowaniem
i wykorzystywaniem przy wykonywaniu prac z zakresu obróbki ręcznej. Szczególnie ważne
jest odczytywanie rysunków. Zagadnienie to będzie przydatne w przyszłej pracy zawodowej.
Temat:  Pomiary warsztatowe posłuży Ci do opanowania umiejętności wykonywania
pomiarów, ze szczególnym uwzględnieniem suwmiarki i mikrometru.
Temat:  Materiały konstrukcyjne, powłoki ochronne i dekoracyjne posłuży Ci do
opanowania umiejętności dobierania materiału, ze szczególnym uwzględnieniem prac
ślusarskich.
Tematy:  Obróbka ręczną i  Połączenia są najważniejszymi tematami w tej jednostce
modułowej. Przerabiając te tematy nauczysz się wykonywać podstawowe prace ślusarskie
i montażowe oraz posługiwać się narzędziami.
Poradnik ten posiada następującą strukturę:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń. Materiał nauczania obejmuje:
informacje dotyczÄ…ce informacje, opisy, tabele, rysunki z danego tematu,
pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczeń,
zestaw ćwiczeń,
sprawdzian postępów.
4. Sprawdzian osiągnięć zawierający zestaw zadań testowych z zakresu całej jednostki
modułowej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po
przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
725[02].O2
Proste prace montażowe
725[02].O2.01
Wykonywanie prostych prac
z zakresu obróbki ręcznej
725[02].O2.02
Montaż mechaniczny elementów
i podzespołów mechanicznych
Schemat układu jednostek modułowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- posługiwać się jednostkami układu SI,
- przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze maszyn, urządzeń
i narzędzi z napędem elektrycznym,
- przestrzegać zasad ochrony przeciwpożarowej przy obsłudze maszyn, urządzeń i narzędzi
z napędem elektrycznym,
- przestrzegać regulaminy obowiązujące na pracowniach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 odczytać rysunki techniczne,
 wykonać rysunki techniczne,
 dobrać przyrządy pomiarowe do wielkości mechanicznych,
 wykonać pomiary warsztatowe,
 rozróżnić podstawowe materiały na podstawie ich własności,
 sklasyfikować podstawowe materiały stosowane w ślusarstwie,
 dobrać sposoby ochrony metali przed korozją,
 przygotować bezpieczne stanowisko pracy,
 utrzymać porządek na stanowisku pracy,
 zastosować przepisy bhp i ppoż. podczas wykonywania pracy,
 zastosować przepisy o ochronie środowiska podczas wykonywania pracy,
 rozróżnić narzędzia, maszyny i urządzenia stosowane przy obróbce ręcznej,
 zaplanować operacje z zakresu obróbki ręcznej,
 rozróżnić metody obróbki elementów,
 obsłużyć wiertarkę ręczną i stołową,
 wykonać operacje technologiczne z zakresu obróbki ręcznej,
 rozróżniać metody łączenia elementów maszyn i urządzeń,
 wykonać połączenia nierozłączne i rozłączne części maszyn,
 wykonać bruzdy, otwory w różnego typu podłożach,
 zademonstrować poprawność wykonywania zadań,
 ocenić jakość i estetykę wykonanej pracy,
 skorzystać z katalogów i norm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawy rysunku technicznego maszynowego
4.1.1. Materiał nauczania
Zasady i przepisy dotyczące rysunków technicznych zawarte są w kilku zbiorach polskich
norm (PN), które obecnie są w większości ujednolicone z międzynarodowymi normami (ISO).
Należy pamiętać, że normy mogą ulęgać zmianom i dlatego należy ciągle aktualizować swoją
wiedz w tym zakresie.
Podziałki i linie rysunkowe
W rysunku technicznym nie zawsze rysuje się przedmioty w rzeczywistej wielkości.
Bardzo często przedmioty są zbyt małe lub zbyt duże i nie zmieściłyby się na rysunku. Stosuje
się więc podziałki rysunkowe (zmniejszające i zwiększające). Przykładem jest narysowanie
przedmiotu o długości 1000 mm. Rysunek przedmiotu w rzeczywistej wielkości wymagałby
arkusza papieru bardzo dużego. Można więc zastosować podziałkę zmniejszającą (np. 1:10).
Rysujemy wtedy przedmiot 10x mniejszy, a wymiary przedmiotu podajemy rzeczywiste.
Stosuje się następujące rodzaje podziałek:
- podziałki zwiększające: 100:1, 50:1, 20:1, 10:1, 5:1 i 2:1,
- podziałki zmniejszające: 1:2, (1:2,5), 1:5, 1:10, 1:20, (1:25), 1:50, 1:100.
Do przedstawiania przedmiotów na rysunkach stosuje się różne linie rysunkowe.
Przykłady linii rysunkowych podano w tabeli 1.
Tabela 1. Rodzaje linii rysunkowych.
WyglÄ…d linii Typ linii Zastosowanie
Linia ciągła gruba zarysy i widoczne krawędzie obiektów
Linia ciągła cienka linie wymiarowe, linie pomocnicze,
kreskowania
Linia punktowa cienka osie symetrii, linie podziałowe
Linia falista odręczne rysowanie (falista), linie urwania
i zygzakowata i przerwania przedmiotu
Linia kreskowa cienka zarysy i krawędzie niewidoczne
Linia kreskowa gruba powierzchnie powlekane (np. ocynkowane)
Rzutowanie
Przedmioty przedstawiane na rysunkach technicznych mają różne kształty, często bardzo
skomplikowane. Dlatego przedstawia się je w widokach z różnych kierunków. Służy do tego
rzutowanie. Na rysunku 1a przedstawiono rzutniÄ™ i widoki przedmiotu na trzy rzutnie. Na
rysunku 1b przedstawiono przedmiot, oznaczono kierunki patrzenia, a na rysunku 1c rzuty
tego przedmioty na rozłożoną rzutnię. W praktyce nie rysuje się rzutni tylko same rzuty.
Liczba rzutów zależy od skomplikowania przedmiotu oraz konieczności jednoznacznego
opisania przedmiotu umożliwiającego jego wykonanie. Przedmiot może być narysowany
w jednym lub większej liczbie rzutów (nawet 6 rzutów dla bardzo skomplikowanych
przedmiotów). Liczba rzutów powinna być więc tak dobrana, aby jednoznacznie został
określony kształt oraz wszystkie szczegóły i wymiary.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Taki sposób rzutowania nazywamy europejskim (metoda E). Innym sposobem jest
rzutowanie amerykańskie (metoda A), które zostało pokazane na rysunku 1d. Różnica polega
na tym, że obserwator znajduje się pomiędzy przedmiotem a rzutnią. Metoda  A stosowana
jest w krajach anglosaskich.
a) b) c)
Rzut główny
Rzut z góry
d)
Rys. 1. Rzutowanie prostokÄ…tne: a) widok przedmiotu rzutowanego na trzy rzutnie,
b) kierunki patrzenia na przedmiot podczas rzutowania metodÄ…  E (europejska metoda rzutowania),
c) rzuty przedmiotu na rozłożoną rzutnię metoda  E ,
d) rzuty przedmiotu na rozłożoną rzutnię metoda  A (amerykańska metoda rzutowania).
Przekroje, półprzekroje wyrwania
Przedstawienie przedmiotów na rysunku często wymaga pokazania kształtów
wewnętrznych. Do tego celu służą przekroje, półprzekroje i wyrwania. Podczas rysowanie
przekrojów wyobrażamy sobie, że przedmiot zostaje przecięty na pół, lub w jednej części, lub
wyrwany jego kawałek. Powierzchnie cięte oznaczamy wtedy linią cienka ciągłą
(kreskowanie). Przykłady przekrojów, półprzekrojów i wyrwań przedstawiono na rysunku 2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rzut z boku
a) b)
c)
Rys. 2. Przekroje, półprzekroje, wyrwania: a) przekrój przedmiotu wzdłuż linii A  A,
b) półprzekrój, c) wyrwanie [5].
Wymiarowanie
Bardzo ważne jest naniesienie wymiarów na rysunku technicznym (wymiarowanie
rysunku). Celem wymiarowania jest dostarczenie informacji o rzeczywistej wielkości
narysowanego przedmiotu. Wymiaruje się wielkości liniowe, kątowe, promienie, średnice,
ścięcia. Na rysunku 3a przedstawiono wałek maszynowy z naniesionymi wymiarami.
Oznaczono średnice wałka (np. Ś40, Ś36), wymiary liniowe (np. 101, 81), ścięcia (np. 1-45),
promienie (np.R1). Na rysunku 3b przedstawiono przykład wymiarowania powierzchni płaskiej
(płytki z blachy). Zwymiarowano otwory (np. Ś30, Ś10), rozstaw otworów (50), odległość
otworów Ś10 od krawędzi płytki, wysokość płytki (70), szerokość płytki (100).
a)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
b)
Rys. 3. Przykład wymiarowanie: a)  wałka, b) płytki z blachy.
Rodzaje rysunków
Rysunek złożeniowy jest rysunkiem przedstawiającym całą maszynę, urządzenie lub ich
zespół. Narysowane są wszystkie części wchodzące w skład danej maszyny, urządzenia,
zespołu. Ponadto w tabliczce rysunkowej, zamieszczonej w rysunku, każda część jest nazwana
i oznaczona za pomocÄ… np. nr katalogowego, nr rysunku wykonawczego, numeru normy oraz
podana jest liczba części i materiał z jakiego wykonana jest dana część.
Rysunek wykonawczy jest rysunkiem pojedynczej części. Zawiera on szczegółowy
rysunek w odpowiedniej liczbie rzutów, z przekrojami, wyrwaniami oraz wymiarami i innymi
potrzebnymi oznaczeniami. Zawiera również tabliczkę rysunkową z nazwą, materiałem,
podziałką i innymi niezbędnymi informacjami. Przykładem rysunków wykonawczych jest wałek
i płytka przedstawione na rysunku 3 (brak jest tylko tabliczki rysunkowej).
Rysunki montażowe przedstawiają zespół maszyny, urządzenia z naniesionymi
informacjami dotyczącymi wymagań montażowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
8 Podkładka sprężysta 5,5 9 PN/M - 82008
8 Åšruba M5 x 16 8 PN/M - 82110
1 Pierścień filcowy 36 x 20 x 6 7 filc
1 Pokrywa 6 St 5
1 Pokrywa 5 St 5
1 Tuleja dystansowa 4 St 5
2 A
ożysko 6204 3 PN/M - 86102
1 Wałek 2 45
1 Koło pasowe 1 Zl 220
Ilość szt. Nazwa części Nr części Materiał lub norma Uwagi
Rys. 4. Rysunek montażowy koła pasowego [na podstawie 3, s 178].
Rysunki schematyczne wykonywane są celem przedstawienia zasady działania. Mogą to
być schematy elektryczne, mechaniczne, hydrauliczne.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego służą podziałki rysunkowe?
2. Jakie sÄ… rodzaje linii rysunkowych?
3. Jakie jest zastosowanie poszczególnych linii rysunkowych?
4. Do czego służą przekroje rysunkowe?
5. Jaki jest cel nanoszenia wymiarów na rysunkach?
6. Jakie są rodzaje rysunków?
7. Do czego służą rysunki złożeniowe?
8. Do czego służą rysunki wykonawcze?
9. Do czego służą rysunki montażowe?
10. Jakie mogą być rodzaje rysunków schematycznych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj poniższe przedmioty w trzech rzutach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wykonać rzut główny,
2) wykonać rzut z boku,
3) wykonać rzut z góry,
4) porównać rysunki z rysunkami kolegów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier, ołówek, linijka, cyrkiel,
- poradnik ucznia,
- literatura zamieszczona w poradniku.
Ćwiczenie 2
Narysuj poniższe przedmioty w odpowiedniej liczbie rzutów i zwymiaruj je. Płytka
z otworami wykonana jest z blachy o grubości 5 mm. Przyjmij, że przedmioty narysowane są
w podziałce 1:1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wykonać rysunki w odpowiedniej liczbie rzutów,
2) zwymiarować je (przy oznaczaniu średnicy stawia się znak Ś),
3) porównać rysunki z rysunkami kolegów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier, ołówek, linijka, cyrkiel,
- poradnik ucznia,
- literatura zamieszczona w poradniku.
Ćwiczenie 3
Korzystając z literatury zwymiaruj poniższe przedmioty. Rysunki narysowane są
w podziałce 1:1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać to ćwiczenie powinieneś:
1) korzystając z literatury zapoznać się ze sposobami wymiarowania otworów, ścięć, kątów,
promieni,
2) korzystając z literatury zapoznać się ze sposobem wymiarowania powtarzających się
elementów (4 otwory na górnym rysunku),
3) zwymiarować rysunki,
4) porównać rysunki z rysunkami kolegów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier, ołówek, linijka, cyrkiel,
- poradnik ucznia,
- literatura zamieszczona w poradniku.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać rysunki przedmiotu w trzech rzutach?
ðð ðð
2) zwymiarować rysunek? ðð ðð
3) wykonać prosty rysunek wykonawczy? ðð ðð
4) rozpoznać symbole wykorzystywane w schematach mechanicznych? ðð ðð
5) podać przeznaczenie rysunku zÅ‚ożeniowego? ðð ðð
6) podać przeznaczenie rysunku montażowego? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Pomiary warsztatowe
4.2.1. Materiał nauczania
Do wykonywania pomiarów oraz sprawdzania wykonanych przedmiotów (części maszyn
i urządzeń) służą narzędzie pomiarowe. Narzędzia pomiarowe dzielimy na przyrządy
pomiarowe (suwmiarka, mikrometr), wzorce (przymiar kreskowy, wzornik, kÄ…townik) oraz
sprawdziany (np. sprawdzian łuków, kątów, sprawdzian gwintu).
Celem pomiarów warsztatowych jest sprawdzenie, czy wykonany przedmiot jest zgodny
z dokumentacją techniczną. Różnica pomiędzy pomiarem a sprawdzeniem jest następująca.
Podczas mierzenia otrzymujemy wynik np. długość przedmiotu w mm, a podczas sprawdzania
stwierdzamy, czy przedmiot jest zgodny z dokumentacjÄ… (bez otrzymania wyniku pomiaru).
Do wykonywania pomiarów długości z dokładnością do 1 mm służą przymiary. Na
rysunku 5 przedstawiono przymiar kreskowy sztywny.
Rys. 5. Przymiar kreskowy sztywny.
Do wykonywania pomiarów z większą dokładnością (do 0,1 mm, 0.05 mm i 0.02 mm)
służą przyrządy suwmiarkowe. Na rysunku 6 przedstawiono suwmiarkę uniwersalną.
Rys. 6. Suwmiarka uniwersalna (dwustronna z głębokościomierzem) [2, s 21].
Na rysunku 7 przedstawiono przykładowe wymiary wskazane na suwmiarce. Sposób
mierzenia jest następujący. Na noniuszu suwmiarki jest 10 podziałek co oznacza, że suwmiarka
mierzy z dokładnością do 0,1 mm. Najpierw odczytujemy wymiar w pełnych milimetrach
i następnie dodajemy dziesiąte części milimetra. Dziesiąte części milimetra będą równe
numerowi kreski noniusza, która pokrywa się z jakąkolwiek kreską na prowadnicy.
Dla przykładu 7a. Pełnych milimetrów jest 80 (pierwsza kreska noniusza ustawiona jest na
8, czyli 8 cm). Dziesiątych milimetrów jest 0, gdyż zerowa kreska noniusza pokrywa się
z kreskÄ… na prowadnicy.
Dla przykładu 7b. Pełnych milimetrów jest 80 (tak jak w przykładzie a). Dziesiątych części
jest 0,1mm, gdyż pierwsza kreska noniusza pokrywa się z kreską na prowadnicy. Wymiar
wynosi 80,1 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Dla przykładu 7c. Pełnych milimetrów jest 81. Dziesiątych części jest 0,4 mm, gdyż 4
kreska noniusza pokrywa siÄ™ z kreska na prowadnicy. Wymiar wynosi 81,4 mm.
Rys. 7. Odczytywanie wymiaru na suwmiarce. [2, s 22].
Dla suwmiarek z noniuszem posiadającym 20 kresek (dokładność pomiaru 0,05 mm)
technika odczytywania wymiaru jest podobna. Najpierw odczytujemy pełne milimetry, a potem
dziesiąte i setne części. Przykład zamieszczono na rysunku 8. Pełnych milimetrów jest 75.
Każda kreska noniusza oznacza 0,05 mm. Więc dziesiąte i setne odczytujemy: 7 kreska
noniusza pokrywa siÄ™ z kreskÄ… prowadnicy (7 x 0,05 mm = 0,35 mm). Wymiar wynosi
75,35 mm.
Rys. 8. Odczytywanie wymiaru na suwmiarce o dokładności mierzenia 0,05 mm.
Do mierzenia z dokładnością do 0,01 mm służy mikrometr. Na rysunku 9 przestawiono
jego budowę. Pomiar wykonuje się następująco:
 mikrometr trzyma się za kabłąk (1),
 pomiędzy kowadełko (2), a wrzeciono (6) wkłada się przedmiot mierzony,
 kręci się bębnem (4), aż wrzeciono przybliży się do przedmiotu mierzonego,
 sprzęgłem (8) dosuwa się wrzeciono do przedmiotu mierzonego (sprzęgło daje zawsze
jednakowy docisk),
 zaciska siÄ™ zacisk (7),
 odczytuje się wymiar korzystając z podziałki na tulei (3) i działek (5).
Rys. 9. Mikrometr. [2, s 24].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Wymiar na mikrometrze odczytuje się następująco (rysunek 10):
 jeden obrót bębna powoduje przesuniecie wrzeciona o 0,5 mm,
 odczytujemy pełne milimetry i połówki milimetrów (kreski na tulei). Na przykładzie  a
jest 0 mm, na przykładzie  b jest 7 mm, na przykładzie  c jest 15,5 mm, na przykładzie
 d jest 23,5 mm,
 do tego wymiaru dodajemy setne części mm,
 wymiary wskazywane przez mikrometr wynoszą więc:
na przykładzie  a jest 0 + 0/100 = 0 mm, na przykładzie  b jest 7 + 0/100 = 7 mm,
na przykładzie  c jest 18,5 + 23/100 = 18,73 mm, na przykładzie  d jest 23,5 + 32/100
= 23,82 mm.
Rys. 10. Odczyty na mikrometrze. [2, s 25].
Przyrządem służącym do sprawdzania kąta prostego oraz ustawiania pod kątem prostym
przedmiotów (np. przy połączeniu dwóch kątowników w ramce) jest przymiar kątowy
(popularnie zwany kątownikiem). Przymiar kątowy oraz sposób sprawdzania kata prostego
przedstawiony jest na rysunku 11.
a)
c) d)
b)
Rys. 11. Kątowniki: a) kątownik zwykły, b) kątownik z grubym ramieniem, c) sprawdzanie kata prostego
w obrabianym przedmiocie, d) sprawdzanie kÄ…ta prostego w ramce z kÄ…townika.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakim narzędziem wykonuje się pomiary z dokładnością do 0,1 mm?
2. Jakim narzędziem wykonuje się pomiary z dokładnością do 0,05 mm?
3. Jakim narzędziem wykonuje się pomiary z dokładnością do 0,01 mm?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4. Jakie są kolejne czynności przy wykonywaniu pomiaru i odczytywaniu jego wyniku za
pomocÄ… suwmiarki?
5. Jakie są kolejne czynności przy wykonywaniu pomiaru i odczytywaniu jego wyniku
za pomocÄ… mikrometru?
6. Ile kresek znajduje się na noniuszu suwmiarki wykonującej pomiary z dokładnością
do 0,1 mm?
7. Ile kresek znajduje się na noniuszu suwmiarki wykonującej pomiary z dokładnością
do 0,05 mm?
8. Do czego służą kątowniki?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z poradników odszukaj różne przyrządy suwmiarkowe i wpisz ich
przeznaczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w poradniku ślusarza i poradniku mechanika rozdziały dotyczące pomiarów
warsztatowych,
2) wypełnić poniższą tabelę.
Lp. Nazwa przyrzÄ…du Przeznaczenie przyrzÄ…du
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza, poradnik mechanika.
Ćwiczenie 2
Korzystając z poradników odszukaj różne przyrządy mikrometryczne i wpisz ich
przeznaczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w poradniku ślusarza i poradniku mechanika rozdziały dotyczące pomiarów
warsztatowych,
2) wypełnić poniższą tabelę.
Lp. Nazwa przyrzÄ…du Przeznaczenie przyrzÄ…du
Wyposażenie stanowiska pracy:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
- poradnik ślusarza, poradnik mechanika.
Ćwiczenie 3
Odczytaj wyniki pomiaru na przedstawionych w tabeli noniuszach suwmiarek. Wykonaj
pomiary rzeczywistych przedmiotów otrzymanych od nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobem odczytywania wymiarów na suwmiarkach o dokładnościach
0,1 mm i 0,05 mm,
2) odczytać kolejne wymiary i wpisać wynik obok,
3) przedstawić wyniki nauczycielowi,
4) wykonać pomiary rzeczywistego przedmiotu,
5) wykonać szkic przedmiotu mierzonego i nanieść na nim zmierzone wymiary,
6) przedstawić wyniki nauczycielowi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza,
- przedmioty do mierzenia.
Ćwiczenie 4
Wykonaj pomiary suwmiarką i mikrometrem. Wykonać pomiary rzeczywistych
przedmiotów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposób odczytywania wymiarów na suwmiarkach o dokładnościach
0,1 mm i 0,05 mm,
2) zapoznać się ze sposobem odczytywania wymiarów na mikrometrze,
3) wykonać 2 szkice przedstawionego przez nauczyciela przedmiotu i zwymiarować je
(nanieść tylko linie wymiarowe),
4) opracować tabele pomiarów,
5) wykonać pomiary przedstawionego przez nauczyciela przedmiotu korzystając z suwmiarki,
6) wykonać te same pomiary za pomocą mikrometru (tylko wymiary zewnętrzne w zakresie
właściwym dla danego mikrometru),
7) przedstawić wyniki nauczycielowi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza.
- suwmiarka uniwersalna o dokładności mierzenia 0,05 mm,
- mikrometr zewnętrzny 0 do 25 mm,
- przedmioty do ćwiczeń w pomiarach.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać pomiar za pomocą przymiaru?
ðð ðð
2) wykonać pomiary wymiarów zewnętrznych, wewnętrznych
i gÅ‚Ä™bokoÅ›ci za pomocÄ… suwmiarki o dokÅ‚adnoÅ›ci 0,1 mm? ðð ðð
3) wykonać pomiary wymiarów zewnętrznych, wewnętrznych
i gÅ‚Ä™bokoÅ›ci za pomocÄ… suwmiarki o dokÅ‚adnoÅ›ci 0,05 mm? ðð ðð
4) wykonać pomiary mikrometrem? ðð ðð
5) sprawdzić kÄ…t prosty kÄ…townikiem? ðð ðð
ðð ðð
6) wymienić rodzaje przyrządów suwmiarkowych?
ðð ðð
7) wymienić rodzaje przyrządów mikrometrycznych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Materiały konstrukcyjne, powłoki ochronne i dekoracyjne
4.3.1. Materiał nauczania
Stopy żelaza
Podstawowym materiałem stosowanym do wykonywania części maszyn i konstrukcji są
stopy żelaza. Spośród nich wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje:
 stale,
 żeliwa,
 staliwa.
Żeliwo jest to stop żelaza z węglem o zawartości węgla od 2% do 4%. Stosowane jest
najczęściej w postaci odlewanej. W budowie maszyn i urządzeń wykorzystywane jest na
korpusy, kadłuby, obudowy.
Staliwo jest to stop żelaza z węglem i innymi składnikami. Stosowane jest na odlewy
części maszyn, które wymagają lepszych własności niż żeliwo.
Stal jest to stop żelaza z węglem i innymi składnikami o zawartości węgla do 2%. Są one
materiałem powszechnie stosowanym na konstrukcje, elementy maszyn i urządzeń, narzędzia.
Stale dzielą się na stale węglowe i stopowe. W stalach węglowych głównymi składnikami
są żelazo i węgiel, a w stalach stopowych żelazo, węgiel i różne inne składniki (chrom, krzem,
nikiel, molibden. Zarówno stale węglowe i stopowe dzielimy na konstrukcyjne, narzędziowe
i stale o specjalnych własnościach. Ze stali konstrukcyjnych wykonuje się różne konstrukcje,
części maszyn i urządzeń. Stale narzędziowe stosuje się na różnego typu narzędzia (wiertła,
piły, przecinaki). Stale o specjalnych własnościach stosuje się na części, które muszą posiadać
specjalne własności, np. stale kwasoodporne na części stykające się z żywnością, stale
sprężynowe na sprężyny, stale żaroodporne na części pracujące w wysokich temperaturach,
stale o specjalnych własnościach magnetycznych na magnesy trwałe, transformatory.
Metale nieżelazne i ich stopy
Miedz
jest metalem o barwie czerwonej. Miedz
odporna na gorÄ…ca wodÄ™, zasady, kwas
solny. Posiada również dobre własności plastyczne przewodzące i dlatego powszechnie
stosowana jest na przewody elektryczne.
Aluminium jest metalem o barwie srebrzystej. Aluminium odporne jest na wpływy
atmosferyczne, jest bardzo lekkie, plastyczne. Stosuje się je na części maszyn, folie, rury,
blachy.
Mosiądz jest stopem miedzi z cynkiem. Jest metalem o barwie złotej, posiada dobre
własności odlewnicze i łatwo obrabialnym. Stosuje się go na części maszyn, armaturę
wodociągową, klamki, gałki.
Brąz jest stopem miedzi z cyną, ołowiem lub aluminium. Jest metalem o barwie czerwono-
złotej. Stosuje się go na różnego typu części odlewane.
Półwyroby metalowe
W budowie maszyn wykorzystuje się metale i stopy dostępne pod różnymi postaciami. Są
to kształtowniki, rury, blachy, pręty, druty. Wyroby te nazywamy  wyrobami hutniczymi .
Do kształtowników możemy zaliczyć: kątowniki równoramienne, kątowniki
nierównoramienne, ceowniki, teowniki, dwuteowniki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
KÄ…townik KÄ…townik Ceownik Teownik Dwuteownik
równoramienny nierówno-
ramienny
Do prętów możemy zaliczyć: pręty okrągłe, pręty płaskie (płaskowniki), pręty
kwadratowe, pręty sześciokątne.
Pręt okrągły Pręt płaski Pręt Pręt sześciokątny
kwadratowy
Blachy wytwarza się w arkuszach o różnych wielkościach (często w arkuszach 2 x 1 metr)
i o różnych grubościach (od bardzo cienkich do grubych (od 0,5 mm do ponad 100 mm).
Drutu wytwarza się w postaci szpul. Mogą one występować w różnych grubościach.
Powłoki ochronne i dekoracyjne
Wyroby metalowe na ogół ulegają korozji. Należy więc zabezpieczyć je przed nią.
Ponadto często konieczne jest nadanie wyrobom walorów dekoracyjnych.
Jednym ze sposobów zabezpieczenia przed korozją jest zastosowanie metalu odpornego
na korozję lub słabo korodującego. Do materiałów słabo korodujących zaliczyć możemy
miedz
, aluminium oraz ich stopy. Metale te pokrywają się nalotem, który zapobiega dalszej
korozji.
Do zabezpieczenia przed korozja można użyć różnych powłok.
Do krótkotrwałego zabezpieczenia stosuje się smary i oleje konserwacyjne.
Do dłuższego zabezpieczenia stosuje się powłoki malarskie. Są to powłoki wytwarzane
przez pomalowanie farbami i lakierami. Powłoki malarskie nanosi się pędzlami, wałkami
malarskimi, pistoletami natryskowymi oraz przez zanurzenie. Stosuje się różnego rodzaju farby
i lakiery. Mogą to być farby, które utwardzają się na powietrzu, farby które utwardzają się
w wyższej temperaturze (piecowe), farby utwardzane na skutek reakcji chemicznej (farby
dwuskładnikowe składające się z żywicy i utwardzacza).
Następnym sposobem zabezpieczenia przed korozja jest nakładanie powłok metalowych.
Do najpowszechniej stosowanych sposobów zaliczamy cynkowanie, cynowanie, srebrzenie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
chromowanie i niklowanie. Wykonuje się to takimi sposobami jak natrysk, obróbka
galwaniczna, kÄ…piel w roztopionym metalu.
Cześć z tych powłok posiada również walory dekoracyjne. Przedmioty możemy pomalować
farbami o różnych kolorach, możemy pokryć dekoracyjna warstwą srebra czy chromu.
Tworzywa sztuczne
Tworzywa sztuczne  materiały oparte na polimerach syntetycznych, zastępujące
tradycyjne materiały takie jak drewno, ceramika, metal, kauczuk naturalny.
Do najpowszechniej stosowanych tworzyw sztucznych zaliczyć możemy:
Polimetakrylan metylu (szkło organiczne), znany także pod nazwą Plexiglasu (Plexi), jest
doskonale przezroczystym tworzywem. Plexi łatwo daje się kształtować (po nagrzaniu do
temp. 140-150°C), polerować i obrabiać mechanicznie. Plexi w postaci pÅ‚yt, bloków, prÄ™tów
i rur, znalazła szerokie zastosowanie na szyby lotnicze i samochodowe, soczewki, szkiełka
zegarkowe i odblaskowe, artykuły gospodarstwa domowego.
Polistyren jest materiałem stosunkowo lekkim o dużej stałości wymiarów. Służy do
wyrobu galanterii technicznej, obudowy różnych urządzeń, a jako tworzyw porowate
(styropian)  do opakowań i płyt termoizolacyjnych.
Polietylen jest tworzywem o doskonałych własnościach dielektrycznych i dużej odporności
chemicznej. Polietylen znajduje zastosowanie w produkcji folii i innych opakowań, do wyrobu
rur nadających się zarówno do wody pitnej, jak i do ścieków, jako powłoki kablowe.
Polipropylen jest to tworzywo o własnościach podobnych do polietylenu. Polipropylen
znalazł szerokie zastosowanie w przemyśle do wyrobu różnych elementów maszyn
poddawanych większym obciążeniom (koła zębate), naczynia.
Polichlorek winylu (PCV). Wyróżniamy polichlorek winylu twardy i miękki. Polichlorek
winylu twardy jest tworzywem posiadającym dużą odporność chemiczną. Znajduje
zastosowanie przede wszystkim do produkcji rur i wykładzin, zbiorników na naczynia, na oleje
i tłuszcze. Daje się łatwo kleić i spawać. Polichlorek winylu miękki stosuje się do wyrobu folii,
giętkich węży do wody, powłok antykorozyjnych, wykładzin podłogowych oraz różnych
przedmiotów codziennego użytku i pojemników.
Poliuretan jest tworzywem odpornym na chemikalia, nie chłonie wody, posiada dobre
własności dielektryczne. Stosuje się go na oploty przewodów, lakiery do izolacji przewodów
i malowania podłóg, kleje do różnych materiałów.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje stopów żelaza?
2. Co wykonuje się z żeliwa?
3. Co wykonuje siÄ™ ze staliwa?
4. Jak można podzielić stale?
5. Jakie jest zastosowanie stali konstrukcyjnej?
6. Jakie rozdaje metali nieżelaznych wykorzystuje się w budowie maszyn?
7. Jakie rodzaje stopów metali nieżelaznych wykorzystuje się w budowie maszyn?
8. Jakie rodzaje kształtowników wykorzystuje się w budowie maszyn?
9. Jakie rodzaje prętów wykorzystuje się w budowie maszyn?
10. Jakie rodzaje powłok stosuje się do ochrony przed korozją?
11. Jakie rodzaje powłok stosuje się w celach dekoracyjnych?
12. Na jakie wyroby wykorzystuje siÄ™ PCV?
13. Na jakie wyroby wykorzystuje siÄ™ polietylen?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podaj przykłady zastosowania stali (narzędziowej, konstrukcyjnej i o specjalnych
własnościach) na narzędzia, przyrządy, maszyny i urządzenia znajdujące się na pracowni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) poszukać w poradniku zastosowania różnych rodzajów stali,
2) wypisać w tabelę narzędzia, przyrządy, maszyny i urządzenia przy poszczególnych
rodzajach stali,
3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami kolegów.
Rodzaje stali Narzędzia, przyrządy, maszyny i urządzenia
Stale konstrukcyjne
Stale narzędziowe
Stale o specjalnych
własnościach
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ucznia,
- poradnik ślusarza, poradnik mechanika.
Ćwiczenie 2
Podaj przykłady zastosowania metali nieżelaznych i ich stopów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w poradniku mechanika odpowiednie rozdziały dotyczące metali nieżelaznych
i ich stopów,
2) wypisać w tabeli przykłady zastosowania przy poszczególnych rodzajach metali
nieżelaznych i ich stopów,
3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami kolegów.
Zastosowanie
Aluminium
MosiÄ…dz
Miedz

Cynk
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ucznia,
- poradnik mechanika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 3
Podaj przykłady zastosowania przedstawionych w tabeli wyrobów hutniczych. Oblicz ile
waży odcinek 5 metrowy materiału.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w poradniku mechanika odpowiednie rozdziały dotyczące metali nieżelaznych
i ich stopów,
2) wypisać w tabeli przykłady zastosowania przy poszczególnych rodzajach metali
nieżelaznych i ich stopów,
3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami kolegów.
Materiał Zastosowanie Ciężar 5 mb
KÄ…townik stalowy
25x25x3
Ceownik 50E
Pręt stalowy walcowany
o średnicy 10 mm
Pręt płaski stalowy 20x5
Pręt miedziany ciągniony
o średnicy 10 mm
Pręt płaski miedziany
20x5
Blacha stalowa o grubości Ciężar arkusza
1 mm 2x1 m =
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ucznia, poradnik mechanika,
- kalkulator.
Ćwiczenie 4
Podaj przykłady zastosowania przedstawionych powłok ochronnych i dekoracyjnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w poradniku mechanika odpowiednie rozdziały dotyczące powłok malarskich,
smarów, metali stosowanych na powłoki,
2) dobrać odpowiednią powłokę i uzasadnić wybór,
3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami kolegów.
Dobrana powłoka ochronna
Uzasadnienie
(dekoracyjna)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Stalowa szafka znajdujÄ…ca siÄ™
na chodniku
Wałek stalowy będący częścią
zamiennÄ…
Stalowy słup znaku
drogowego
Ozdobna poręcz na schodach
w banku
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ucznia,
- poradnik mechanika.
Ćwiczenie 5
Podaj przykłady zastosowania przedstawionych tworzyw sztucznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w poradniku mechanika odpowiednie rozdziały dotyczące tworzyw sztucznych,
2) wpisać w tabelę przykłady zastosowania,
3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami kolegów.
Nazwa tworzywa
Zastosowanie
sztucznego
Polietylen
Polimetakrylan
metylu (plexi)
Polipropylen
Polistyren
Polichlorek winylu
(PCV)
Poliuretan
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ucznia,
- poradnik mechanika.
4.3.4. Sprawdzian postępów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podzielić stopy żelaza?
ðð ðð
2) podać zastosowanie żeliwa i staliwa?
ðð ðð
3) podać zastosowanie różnych rodzajów stali?
ðð ðð
4) wymienić rodzaje wyrobów hutniczych?
ðð ðð
5) podać zastosowanie prętów stalowych i wykonanych z metali
nieżelaznych? ðð ðð
6) podać zastosowanie ksztaÅ‚towników stalowych i blach? ðð ðð
7) okreÅ›lić ciężar podanego wyrobu hutniczego? ðð ðð
8) podać przykłady zastosowanie różnych powłok ochronnych
ðð ðð
i dekoracyjnych?
ðð ðð
9) dobrać powlokę ochronną i dekoracyjna do określonych warunków?
ðð ðð
10) podać przykłady zastosowanie różnych tworzyw sztucznych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.4. Obróbka ręczna
4.4.1. Materiał nauczania
Organizacja stanowiska pracy
Obróbka ręczna polega na wykonywaniu różnych przedmiotów z metali i innych tworzyw
przy użyciu narzędzi ręcznych i elektronarzędzi (np. wiertarka ręczna elektryczna). Większość
tych prac wykonuje się na stole ślusarskim wyposażonym w imadło i wyposażonego
w różnego rodzaju narzędzia i przyrządy ślusarskie. Do podstawowych narzędzi ślusarskich
zaliczamy: pilniki, młotki, piłki do metalu, przecinaki, rysik, punktak, cyrkiel traserski, wiertła,
gwintowniki, narzynki, narzędzia pomiarowe. Stół ślusarki przedstawiony jest na rysunku 12.
Rys. 12. Stół ślusarski dwustanowiskowy: 1  lampa, 2  imadło ślusarskie,
3  szuflada na narzędzia. [2, s 9].
Na stanowisku ślusarskim powinien być utrzymywany porządek i ład (właściwe ułożenie
narzędzi, nie rzucanie nimi, nie układanie jednych na drugich). Sposób ułożenia narzędzi
przedstawiony jest na rysunku 13.
1. Narzędzia pomiarowe.
2. Rysik, punktak.
3. PÅ‚yta do prostowania.
4. Szczotka do czyszczenia pilnika.
5. Imadło ślusarskie.
6. Pilniki.
7. MÅ‚otki.
8. wyposażenie dodatkowe.
Rys. 13. Rozmieszczenie narzędzi na stole ślusarskim. [2, s 13].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Podczas wykonywania prac należy stosować się do zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz ochrony środowiska.
Podczas pracy bardzo łatwo jest o wypadek lub uraz. Należy więc zachować ostrożność,
prace wykonywać spokojnie i dokładnie, narzędzia stosować zgodnie z przeznaczeniem.
Ponadto należy stosować środki ochrony indywidualnej. Rękawice ochronne używać do prac
przy gięciu, prostowaniu oraz tam, gdzie materiał może posiadać ostre krawędzie, np. blachy.
Okularów ochronnych używać tam, gdzie mogą wystąpić odpryski, wióry (np. przy
prostowaniu, wierceniu). Na warsztacie mogą leżeć na podłodze ostre przedmioty i odpady co
wymaga stosowania obuwia na twardej podeszwie. Konieczne jest również stosowanie ubrania
ochronnego.
Przy pracach ślusarskich powstaje dużo odpadów, wiórów (np. resztki materiałów
metalowych, z tworzyw sztucznych), stosuje się rożne materiały pomocnicze (np. olej).
W związku z tym należy przestrzegać zasad ochrony środowiska. Wszelkie odpady należy
segregować i składać w odpowiednio oznakowane pojemniki. To samo należy robić ze
śmieciami, np. zaoliwione szmaty należy składać osobno).
Trasowanie
Trasowaniem nazywamy wyznaczanie na powierzchni wyrobu (blachy, kształtownika)
środków kół, obrysów, linii pomocniczych za pomocą rys traserskich (kresek). Do trasowania
na metalu używa się następujące narzędzia traserskie:
 rysiki (do nanoszenia linii prostych),
 cyrkle traserskie (do trasowania kół),
 liniały i kątowniki (do prowadzenia rysika),
 punktak (do nanoszenia punktów (małych wgłębień w metalu).
Podstawowe narzędzia traserskie przedstawiono na rysunku 14.
Rys. 14. Podstawowe narzędzia traserskie: rysik, punktak, cyrkiel traserski, liniał traserski, kątownik.
Ciecie i piłowanie
Przy wykonywaniu przedmiotów w operacjach obróbki ręcznej konieczne jest dobranie
odpowiedniego materiału. Następnie należy przygotować odpowiedni jego kawałek (np.
odcinek pręta, kątownika). W obróbce ręczne operacje cięcia wykonuje się za pomocą piłki do
metalu (np. odcięcie odpowiednio długiego kształtownika), ręcznych lub dz
wigniowych nożyc
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
do blach, przecinaka (np. przewiecie kawałka grubego drutu). Przecinak i piłkę do metalu
przedstawiono na rysunku 15.
Rys. 15. Przecinak i piłka do metalu.
Piłowanie
Po ucięciu odpowiedniego kawałka materiału dalszą obróbkę możemy wykonać pilnikami.
Do piłowania stosuje się różne pilniki. Są to przede wszystkim pilniki ślusarskie o różnym
kształcie części roboczej (płaskie, kwadratowe, okrągłe, trójkątne, półokrągłe) i różnej
wielkości (długości części roboczej od 100 mm do 600 mm). Ponadto różnią się wielkościami
nacięć. Są więc pilniki zdzieraki (o grubych nacięciach), pilniki równiaki (o średnich
nacięciach) i pilniki gładziki (o drobnych nacięciach. Do piłowania bardzo małych przedmiotów
służą pilniki igłowe (iglaki), które mają różny przekrój części roboczej (płaskie, okrągłe,
owalne, soczewkowe, kwadratowe). Piłowanie powierzchni płaskich pokazano na rysunku 16.
Na lewym rysunku przedstawiono piłowanie zgrubne, a na prawym piłowanie wykańczające.
Rys. 16. Piłowanie płaszczyzn.
Na rysunku 17 przedstawiono piłowanie kształtowe pilnikami i różnym przekroju części
roboczej. Pilniki dobiera się w zależności od kształtu powierzchni piłowanej oraz od jej
wielkości (małe powierzchnie piłuje się pilnikami igłowymi o różnych kształtach, większe
pilnikami ślusarskimi).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 17. Dobór kształtu pilnika w piłowaniu kształtowym.
Gięcie i prostowanie
W obróbce ręcznej często zachodzi konieczność gięcia oraz prostowania. Przykłady gięcia
i prostowania przedstawiono na rysunku 18. Przy gięciu i prostowaniu musimy stosować
narzędzia, które nie uszkadzają przedmiotów. Mogą to być młotki drewniane, z tworzywa
sztucznego, z miedzi.
a) c)
b)
d)
Rys. 18. Przykłady gięcia i prostowania: a) gięcie peta na walcu zamocowanym w imadle,
b) gięcie blach w skręconych kątownikach, c) prostowanie płaskownika (kółeczkami oznaczono miejsca uderzeń),
d) prostowanie wybrzuszenia w blasze (uderzenia zaczynamy od zewnÄ…trz
i ruchem spiralnym poruszamy się do środka).
Wiercenie
Wierceniem nazywamy wykonywanie otworu za pomocą wiertła. Może to być wiercenie
w pełnym materiale lub powiększanie średnicy otworu (powiercanie). Budowę wiertła
przedstawia rysunek 19b. Wiertło zbudowane jest z chwytu, szyjki i części roboczej.
W wiertłach do wiercenia na wiertarkach przemysłowych chwyt może być walcowy lub
stożkowy. Wiertła z chwytem walcowym mocuje się w uchwytach (np. trzyszczękowy
samocentrujący, taki jaki na ogół posiada wiertarka elektryczna ręczna). Wiertła z chwytem
stożkowym wbija się bezpośrednio we wrzeciono wiertarki (stożek jest samozaciskający się
i nie trzeba dodatkowo mocować wiertła).
Do wiercenia w różnych materiałach stosuje się różne wiertła. Na rysunku 19a
przedstawiono kolejno: wiertło do metalu, wiertło do drewna, wiertło do wiercenia w cegle,
betonie i wiertło piórkowe do drewna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Podczas wiercenia bardzo ważne jest mocowanie materiału obrabianego na stole wiertarki.
Przedmioty duże mocujemy w imadle maszynowym lub łapami bezpośrednio do stołu
wiertarki. Przedmioty małe trzymamy za pomocą dodatkowego uchwytu, np. za
pośrednictwem imadełka ręcznego. Nie wolno trzymać w rękach materiału obrabianego. Poza
tym podczas wiercenia nie wolno używać rękawic, ubranie powinno być pozapinane, a na
głowie powinno się mieć czapkę.
a)
b)
Rys. 19. Wiertła: a) różne rodzaje wierteł (do metalu, do drewna, do muru, piórkowe do drewna),
b) budowa wiertła do metalu z chwytem walcowym i stokowym [5].
Gwintowanie
Gwintowanie jest to nacinanie na zewnętrznych lub wewnętrznych powierzchniach walcowych
rowka po linii śrubowej (gwintu). Gwinty wewnętrzne nacina się gwintownikami (komplet składa
się w dwóch lub trzech gwintowników), a gwinty zewnętrzne nacina się narzynkami. Komplet
gwintowników przedstawiony jest na rysunku 20a. Narzynka przedstawiona jest na rysunku 20b.
Podczas gwintowania gwintownikami osadza się je w pokrętłach (rysunek 20c). Podczas
gwintowania narzynkami mocuje siÄ™ je w oprawkach (rysunek 20d).
a) b) c)
d)
Rys. 20. Narzędzia do gwintowania ręcznego: a) komplet gwintowników i narzynka, b) pokrętło do
gwintowników i oprawka do narzynek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Na rysunkach technicznych gwinty oznacza się podając symbol rodzaju gwintu i średnicę
zewnętrzną, np. na gwintownikach i narzynce podano symbol  M10 , co oznacza, że jest to
gwint metryczny i średnicy 10 mm. Gwinty zewnętrzne nacina się na trzpieniach o średnicy
troszkę mniejszej niż średnica gwintu (np. dla gwintu M10 średnica trzpienia powinna wynosić
9,8 mm). Gwinty wewnętrzne nacina się w otworach odpowiednio dobranych do średnicy
gwintu (Dla gwintu M10 średnica otworu powinna wynosić ok. 8,4 mm). Wymiary te można
dobrać z poradników (np. z poradnika ślusarza).
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są podstawowe narzędzia ślusarskie?
2. Jakie są podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy podczas prac ślusarskich?
3. Jakich zasad ochrony środowiska należy przestrzegać podczas wykonywania prac ślusarskich?
4. Co to jest trasowanie?
5. Jakimi narzędziami posługujemy się podczas trasowania?
6. Jakich narzędzi używamy podczas cięcia i przecinania?
7. Jakie są podstawowe rodzaje pilników?
8. Jakie pilniki stosuje się do obróbki zgrubnej i dokładnej?
9. Jakich młotków używamy podczas prostowania i gięcia?
10. Jakie rodzaje chwytów może mieć wiertło do metalu?
11. Jakie są sposoby mocowania przedmiotów obrabianych na wiertarkach?
12. Jakich zasad bezpieczeństwa należy przestrzegać podczas wiercenia?
13. Jakimi narzędziami wykonujemy gwinty wewnętrzne i zewnętrzne?
14. Jak dobieramy średnicę wiertła do wywiercenia otworu pod gwint wewnętrzny?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj cztery kątowniki 20,5x20,5x251 z blachy o grubości od 1,5 do 2mm i utnij
4 kÄ…towniki 20x20x3.
20
251
Mat: kÄ…townik
20
20x20x3
Szt: 4
20,5
Mat: stal
Szt: 4
21
20,5
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zaplanować kolejność czynności podczas wykonywania kątowników,
2) dobrać narzędzia i przygotować stanowisko pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
3) wytrasować pasy blach na kątowniki,
4) wyciąć pasy blach,
5) wykonać gięcie kątowników,
6) wytrasować i uciąć 4 kątowniki 20x20x3 na długość 21 mm,
7) sprawdzić wymiary i w razie potrzeby dokonać poprawek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiał do wykonania kątowników,
- narzędzia pomiarowe,
- narzędzia traserskie, nożyce do blach, pika do metalu,
- listwy pomocnicze i młotek drewniany lub z tworzywa sztucznego.
Ćwiczenie 2
Korzystając z materiału przygotowanego w ćwiczeniu 1 wykonaj 4 przedmioty (detale)
z poniższego rysunku oraz wypiłuj kątowniki 20x20x21 na wymiar 20 (zachowaj kąty proste).
Detal 1. szt. 4
20
250
20
20 20
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zaplanować kolejność czynności podczas wykonywania kątowników,
2) dobrać narzędzia i przygotować stanowisko pracy,
3) ściąć skosy piłką do metalu,
4) wypiłować kątowniki zachowując wymiary z rysunku,
5) stępić ostre krawędzie,
6) sprawdzić wymiary i w razie potrzeby dokonać poprawek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiał do wykonania kątowników,
- narzędzia pomiarowe,
- piłka do metalu pilniki zdzieraki i gładziki płaskie,
Ćwiczenie 3
Wykonaj pokrywę przedstawiona na rysunku przedstawionym poniżej. Materiał:
tworzywo sztuczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zaplanować kolejność czynności podczas wykonywania płyty,
2) dobrać narzędzia i przygotować stanowisko pracy,
3) uciąć płytę, wyrównać i stępić krawędzie, zachowując wymiary,
4) wytrasować otwory,
5) wywiercić otwory, które umożliwią rozpoczęcie piłowania,
6) wypiłować otwory wg rysunku,
7) stępić ostre krawędzie,
8) sprawdzić wymiary i w razie potrzeby dokonać poprawek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiał do wykonania płyty,
- narzędzia pomiarowe,
- nożyce do blach, pilniki zdzieraki i gładziki,
- wiertarka stołowa, wiertła.
4.4.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przygotować stanowisko pracy do obróbki ręcznej?
ðð ðð
2) trasować na płaszczyz
nie?
ðð ðð
3) ciąć blachę nożycami ręcznymi i dz
wigniowymi? ðð ðð
4) przecinać materiaÅ‚y piÅ‚kÄ… do metalu? ðð ðð
5) piÅ‚ować powierzchnie pÅ‚askie i ksztaÅ‚towe? ðð ðð
6) wiercić otwory w stali? ðð ðð
7) dobrać narzÄ™dzia do gwintowania? ðð ðð
ðð ðð
8) dobrać średnicę wałka pod gwint zewnętrzny?
ðð ðð
9) dobrać średnicę otworu pod gwint wewnętrzny?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.5. Połączenia
4.5.1. Materiał nauczania
Połączenia części maszyn możemy podzielić na połączenia rozłączne i położenia
nierozłączne. Połączenia nierozłączne są to takie połączenia, których nie można rozłączyć bez
zniszczenia części łączonych lub łącznika. Przykładem takich połączeń są: połączenia spawane,
połączenia lutowane, klejone, kitowane, połączenia zgrzewane, połączenia skurczowe,
połączenia wtłaczane i połączenia nitowe i za pomocą łapek.
Połączenia rozłączne można rozłączać wielokrotnie i ponownie je łączyć (demontować
i montować). Przykładami takich połączeń są: połączenia gwintowe (za pomocą śrub
i wkrętów, połączenia kołkowe, połączenia klinowe, wpustowe, połączenia sworzniowe.
Połączenia nierozłączne
Połączenia lutowane:
Lutowanie jest to sposób łączenia części metalowych za pomocą stopu metalowego, tzw.
lutu. Prawidłowe złącze otrzymuje się, gdy powierzchnie przeznaczone do lutowania są
starannie oczyszczone z rdzy, brudu, tłuszczu, farby i innych zanieczyszczeń. Powierzchnie
oczyszcza się mechanicznie lub ręcznie pilnikiem, skrobakiem, szczotkami, płótnem ściernym
i następnie chemicznie topnikiem np. kwasem solnym, wodą lutowniczą, specjalnymi pastami.
Zależnie od temperatury topnienia lutu użytego do lutowania rozróżnia się lutowanie miękkie
(w temperaturze do 450°C) i twarde (w temperaturze ponad 450°C).
W lutowaniu miękkim materiały łączy się za pomocą lutów, których głównym składnikiem
jest cyna i ołów. Przykłady lutów i ich zastosowanie podano w tabeli 2. Natomiast na rysunku
21a przedstawiono przykład przedstawienia na rysunku technicznym połączenia lutowanego.
Tabela 2. Luty miękkie i ich zastosowanie (wg PN-76/M-694000).
Temperatura
Cecha Metale
topnienia °C PrzykÅ‚ady
spoiwa Å‚Ä…czone
dolna górna
LC2 320 325 stal lutowanie opakowań na produkty spożywcze
spoiwo powszechnego użytku, lutowanie
miedz

blach stalowych, ocynowanych,
LC30 183 260 mosiÄ…dz
ocynkowanych oraz cynku, pobielanie
stal
i lutowanie kąpielowe, lutowanie chłodnic
miedz
Lutowanie i pobielanie drobnych elementów
LC50 183 216 mosiÄ…dz w budowie maszyn, pobielanie i lutowanie
stal w przemyśle elektrotechnicznym.
miedz
Lutowanie i pobielanie wewnętrznych części
LC90 183 220 mosiądz opakowań oraz sprzętu na produkty
stal spożywcze, lutowanie aparatury medycznej
Połączenia klejone:
Połączenia klejone są to połączenia metali, niemetali i metali z niemetalami za pomocą
kleju. W połączeniach klejonych wykorzystuje się adhezyjne właściwości substancji klejowych.
Klej wnika w drobne pory (nierówności) na powierzchni materiału, po czym zastyga. Przy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
klejeniu tworzyw sztucznych dodatkowo następuje częściowe rozpuszczenie powierzchni
klejonej.
Przystępując do klejenia należy dobrać odpowiedni klej, następnie starannie przeczytać
instrukcję i postępować zgodnie z zaleceniami tam zapisanymi. Ogólnie można powiedzieć,
że proces klejenia przebiega następująco: oczyszczenie mechaniczne powierzchni klejonych,
oczyszczenie chemiczne (jeżeli jest to konieczne), przygotowanie kleju (dwuskładnikowe:
lepiszcza i utwardzacze) nałożenie warstwy kleju (często należy odczekać określony czas 
odparowanie rozpuszczalnika np. budapren), ściśniecie elementów łączonych (oczyszczenie
z wycieków) i pozostawienie ściśniętych elementów do zaschnięcia kleju. Po zaschnięciu kleju
należy oczyścić złącze z nadmiary kleju.
Przykład połączenia klejowego przedstawiano na rysunku 21 b.
a) b)
Rys. 21. Połączenia lutowane i klejone: a) połączenie lutowane i jego oznaczenia,
b) połączenie klejone i jego oznaczenie.
Połączenia zgrzewane:
Połączenia zgrzewane to połączenia metali i tworzyw sztucznych przez doprowadzenie
miejsca łączenia do plastyczności, przy jednoczesnym dociśnięciu łączonych części. Jedną
z częściej stosowanych metod zgrzewania jest zgrzewanie elektryczne oporowe. Na skutek
przepływy prądu następuje rozgrzanie miejsca styku łączonych części i jednoczesne
dociśniecie. Po chwili prąd zostanie odłączony, miejsce styku ostygnie i łączone części zgrzeją
siÄ™. Zgrzewanie to stosuje siÄ™ do Å‚Ä…czenia blach.
Połączenia spawane:
Połączenia spawane tworzone są przez spoinę otrzymana w wyniku częściowego
przetopienia materiału łączonego i spoiwa. Połączenia spawane są połączeniami o największej
wytrzymałości i dlatego są one najczęściej stosowane. Połączenia te wykonuje się metoda
spawanie elektrycznego i gazowego. Do spawania gazowego używa się spawarek
elektrycznych, a do spawania gazowego palników zasilanych tlenem i acetylenem z butli
gazowych. Można również stosować wytwornice acetylenu, jednak obecnie urządzenia te nie
są praktycznie wykorzystywane. Sposób oznaczania połączeń spawanych na rysunkach
przedstawiony jest na rysunku 22. Nanosi się oznaczenie grubości spoiny (10mm), nazwę
spoiny (V  spoina czołowa na  V ) oraz długość spoiny (30 mm).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
10 V 30
Rys. 22. Połączenie spawane.
Połączenia nitowe:
Połączenie nitowe jest to połączenie dwóch części za pomocą nita. Do połączenia stasuje
się różne rodzaje nitów. Mogą to być nity z łbem kulistym, stożkowym, soczewkowym, nity
rurkowe, nity samozrywalne.
Połączenia rozłączne
Połączenia gwintowe:
Połączenia gwintowe stosuje się do łączenia części maszyn za pomocą łączników.
A
ącznikami mogą być śruby i wkręty (Do montażu połączeń ze śrubą używa się kluczy,
natomiast do montażu połączeń z wkrętem używa się wkrętaka). Przykłady połączeń
gwintowych przedstawiono na rysunku 23.
a) b)
Rys. 23. Połączenia gwintowe: a) za pomocą śruby, b) za pomocą wkręta.
W połączeniu śrubowym występuje śruba, podkładka i nakrętka. Śruby i nakrętki mogą
mieć różne rodzaje łbów. Do najczęściej występujących należą łby sześciokątne. Wkręty
również mogą posiadać różne rodzaje łbów (walcowe, stożkowe, kuliste) oraz różne wcięcia
pod wkrętak (proste, krzyżowe, sześciokątne). Do każdego rodzaju wcięcia wkręta używa się
innego rodzaju wkrętaka. Do najbardziej popularnych należą wkrętaki płaskie i wkrętaki
krzyżowe.
Wykonanie połączenia za pomocą śruby i nakrętki przebiega w następującej kolejności:
 wywiercenie otworu przez obydwie łączone części. Otwór powinien być o około 0,5 do
1 mm większy niż średnica śruby,
 złagodzenie ostrych krawędzi otworu (po obydwu stronach). Można to wykonać
większym wiertłem lub pogłębiaczem,
 włożenie śruby w otwór, nałożenie podkładki, zakręcenie nakrętki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
 dociągnięcie nakrętki kluczem (kręcimy nakrętką). A
eb śruby powinien być przytrzymany
drugim kluczem.
Wykonanie połączenia za pomocą wkręta przebiega w następującej kolejności:
 wywiercenie otworu przez obydwie łączone części. Otwór powinien być taki jaki jest
konieczny pod gwint wewnętrzny (np. dla gwintu M5 średnica otworu będzie wynosić
4,2 mm).
 rozłączenie obydwu łączonych części,
 nagwintowanie dolnej części,
 powiercenie otworu w górnej części (powiększenie otworu). Średnica powinna być
o około 0,5 mm większa niż średnica śruby,
 pogłębienie otworu w górnej części (jeżeli chcemy, aby wkręt nie wystawał ponad
powierzchnie łączonych części). W zależności od tego czy łeb wkręta jest walcowy, czy
stożkowy stosujemy odpowiedni pogłębiacz,
 wkręcenie wkręta wkrętakiem.
Do połączeń gwintowych możemy zaliczyć połączenia za pomocą wkrętów do blach
(blachowkrętów). Wykonanie połączenia za pomocą blachowkręta polega na przewierceniu
otworu przez obydwie łączone blachy (o średnicy równej rdzeniowi blachowkręta), następnie
rozłączeniu blach powierceniu otworu w zewnętrznej bladsze (o średnicy troszkę większej niż
zewnętrzna średnica blachowkręta).
Połączenia klinowe, wpustowe:
Połączenia klinowe stosuje się do łączenia takich części maszyn, jak np. połączenie koła
pasowego z wałem silnika elektrycznego.
Połączenia wpustowe stosuje się do łączenia takich części maszyn, jak np. połączenie
z wałem koła zębatego, sprzęgła, tulei. Przykłady połączeń klinowego i wpustowego
przedstawiono na rysunku 24.
a) b)
Rys. 24. Połączenia: a) połączenie klinowe, gdzie: 1  piasta, 2  wał, b) połączenie wpustowe, gdzie:
1  wpust, 2  wał, 3  piasta [5].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
A
ożyska
A
ożyska dzielimy na łożyska ślizgowe i łożyska toczne. W łożyskach ślizgowych wał
obraca się bezpośrednio w panewce osadzonej w piaście (panewka może być wykonana
w całości ze stopu łożyskowego lub posiadać wylana warstwę ślizgową ze stopu
łożyskowego). Natomiast w łożysku tocznym wał obraca się w piaście za pośrednictwem
elementów tocznych (osadzonych pomiędzy pierścieniem wewnętrznym i zewnętrznym
łożyska). Występują różne rodzaje łożysk tocznych, mogą być łożyska kulkowe, łożyska
wałeczkowe, łożyska stożkowe, łożyska igiełkowe, łożyska baryłkowe. Przykłady łożysk
tocznych podano na rysunku 25.
Rys. 25. Przykłady łożysk tocznych: a) łożysko kulkowe poprzeczne, b) łożysko baryłkowe poprzeczne,
c) łożysko kulkowe wzdłużne. 1  pierścień wewnętrzny, 2  pierścień zewnętrzny, 3  element toczny [5].
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje połączeń?
2. Jaka jest różnica pomiędzy połączeniem rozłącznym i nierozłącznym?
3. Jakie połączenia możemy zaliczyć do nierozłącznych?
4. Jakie połączenia możemy zaliczyć do rozłącznych?
5. Jakie materiały i narzędzia są konieczne do wykonania połączenia lutowanego lutem miękkim?
6. Jaka jest kolejność postępowania przy wykonaniu połączenia lutowanego?
7. Jaka jest kolejność postępowania przy wykonaniu połączenia klejowego?
8. Jaka jest kolejność wykonania połączenia dwóch części za pomocą połączenia
gwintowego ze śruba i nakrętką?
9. Jaka jest kolejność wykonania połączenia dwóch części za pomocą połączenia
gwintowego wkrętem?
10. Co jest łącznikiem przy połączeniu klinowym i wpustowym,
11. Jakie są rodzaje łożysk?
12. Jakie są rodzaje łożysk tocznych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z poradnika ślusarza, poradnika mechanika i poradnika ucznia wykonaj
polecenia zawarte w tabeli.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Narzędzia:
1. Dobierz materiały ..........................................................................................
i narzędzia do pobielenia .........................................................................................
końcówki przewodu Materiały:
miedzianego .........................................................................................
.........................................................................................
2. Wykonaj szkic klina
łączącego wał o średnicy
Ś 30 z piastą koła
pasowego.
3. Wykonaj szkic wpustu
pryzmatycznego
łączącego koło zębate
z wałem o średnicy Ś 20
4. Wykonaj szkic łożyska
tocznego kulkowego w
I, II i II stopniu
uproszczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości zawarte w poradniku ucznia na temat związany z kolejnym
poleceniem,
2) odszukać w poradnikach odpowiednie rozdziały, tabele,
3) wypełnić tabelę,
4) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami kolegów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik mechanika,
- poradnik ślusarza,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj połączenie kątowników tak, aby powstała ramka. Zastosuj kątowniki wykonane
w ćwiczeniu 2 części 4.4.3 tego poradnika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać to ćwiczenie powinieneś:
1) opracować plan wykonania zadania,
2) przedstawić go nauczycielowi,
3) skompletować 4 zestawy (kątownik z blachy i kształtownik),
4) wywiercić otwory Ć3,3 mm jednocześnie przez złączone komplety,
5) rozłączyć zestawy,
6) powiercić w kątownikach otwory na średnicę Ć4,5,
7) wykonać gwinty m4 w kształtownikach,
8) skręcić 4 komplety kątowników,
9) połączyć zestawy w ramkę (kolejność wykonania połączenia za pomocą wkręta zachować
taką, jak wcześniej).
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wiertarka stołowa,
- detale wykonane w ćwiczeniu 2 części 4.4.3,
- wiertła Ś3,3, Ś4,5,
- komplet gwintowników M4,
- wkrętak,
- wkręty M4 z łbem walcowym, szt. 8.
Ćwiczenie 3
Wykonaj połączenie ramki wykonanej w poprzednim ćwiczeniu i pokrywy wykonanej
w ćwiczeniu 2 części 4.4.3 tego poradnika. Zastosuj śruby, nakrętki i podkładki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) opracować plan pracy (wykaz kolejnych czynności),
2) przedstawić nauczycielowi opracowany plan,
3) wykonać szkic obrazujący miejsca i liczbę połączeń,
4) wykonać połączenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wiertarka ręczna elektryczna,
- detal wykonane w ćwiczeniu 3 części 4.4.3, i ramka wykonana w ćwiczeniu poprzednim,
- wiertło Ś4,5,
- 16 kompletów śrub M4 x 20, nakrętek M4 i podkładek Ś4,5,
- klucze.
Ćwiczenie 4
Wykonaj połączenia zgodnie z zamieszczonym rysunkiem. Najpierw połącz płytki stalowe.
Następnie połącz płytki z tworzywa sztucznego (za pomocą kleju i nitów).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami wykonywania połączeń nitowych, lutowanych i klejonych
(skorzystać z poradników),
2) zapoznać się z narzędziami i materiałami stosowanymi do nitowania, lutowania i klejenia
(skorzystać z poradników),
3) opracować plan (wykaz kolejnych czynności) wykonania klejenia, lutowania, nitowania,
4) dobrać narzędzia i materiały do lutowania, klejenia i nitowania,
5) przedstawić nauczycielowi opracowane plany i zestawienia,
6) wykonać połączenia,
7) dokonać oceny jakości wykonanych połączeń,
8) wykonać połączenia klejone nitowe płytek wykonanych z tworzywa sztucznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Plany pracy
Połączenie nitowe Połączenie lutowane Połączenie klejone
Narzędzia
Połączenie nitowe Połączenie lutowane Połączenie klejone
Materiały
Połączenie nitowe Połączenie lutowane Połączenie klejone
Uwagi o błędach, usterkach
Połączenie nitowe Połączenie lutowane Połączenie klejone
A
ączenie płytek z tworzywa sztucznego
Materiały
Połączenie nitowe Połączenie klejone
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Uwagi o błędach, usterkach
Połączenie nitowe Połączenie klejone
Opisz różnice występujące przy łączeniu metalu i tworzywa sztucznego
Wyposażenie stanowiska pracy:
- płytki z blachy stalowej,
- płytki z tworzywa sztucznego,
- zestaw narzędzi do nitowania, lutowania, klejenia,
- materiały do nitowania, klejenia, lutowania,
- rękawice ochronne, okulary ochronne.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić rodzaje połączeń?
ðð ðð
2) podać przykłady połączeń nierozłącznych i rozłącznych?
ðð ðð
3) dobrać narzędzia i materiały do lutowania miękkiego?
ðð ðð
4) odczytać z rysunku poÅ‚Ä…czenie spawane, klejone i lutowane? ðð ðð
5) przedstawić kolejne czynności konieczne do wykonania połączenia
lutowanego? ðð ðð
6) wykonać poÅ‚Ä…czenie za pomocÄ… Å›ruby i nakrÄ™tki? ðð ðð
7) wykonać poÅ‚Ä…czenie za pomocÄ… wkrÄ™ta? ðð ðð
ðð ðð
8) dobrać wpust do połączenia wpustowego?
ðð ðð
9) dobrać klin do połączenia klinowego?
ðð ðð
10) rozróżnić rodzaje łożysk?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
6. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
7. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Jaki to rodzaj linii rysunkowej?
a) Przerywana.
b) Kreskowo-kropkowa.
c) Punktowa.
d) Osiowa.
2. Co przedstawia poniższy szkic?
a) Detal z blachy.
b) Wał maszynowy.
c) Koło zębate.
d) Teleskop.
3. Jakiego wymiaru brakuje na rysunku?
a) KÄ…ta pochylenia.
b) Długości walca Ś40 lub Ś30.
c) Całkowitej średnicy wału.
d) Długości stożka.
4. Do pomiaru z dokładnością do 1 mm służy:
a) Przymiar kreskowy.
b) Suwmiarka.
c) Mikrometr.
d) Czujnik zegarowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. Do pomiaru z dokładnością do 0,01 mm służy:
a) Przymiar kreskowy.
b) Suwmiarka.
c) Mikrometr.
d) Czujnik zegarowy.
6. Jaki wymiar wskazuje suwmiarka?
a) 75,0.
b) 69,3.
c) 7,5.
d) 6,93.
7. Jaki wymiar wskazuje suwmiarka?
a) 4,37.
b) 5,90.
c) 59,00.
d) 43,80.
8. Jaki wymiar wskazuje mikrometr?
a) 14,00.
b) 13,28.
c) 13,78.
d) 14,28.
9. Metalem o następujących własnościach: o barwie czerwonej, odporny na gorącą wodę,
zasady, kwas solny, posiada dobre własności plastyczne, przewodzące, jest:
a) MosiÄ…dzem.
b) BrÄ…zem.
c) MiedziÄ….
d) Aluminium.
10. Stale dzielÄ… siÄ™ na:
a) Stale węglowe i stopowe.
b) Stale normalne i o specjalnych własnościach.
c) Stale, staliwa, żeliwa.
d) hartowanie i niehartowane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
11. Do zabezpieczenia przed korozją stalowych części maszyn, które okresowo będą
trzymane w magazynie najlepiej zastosować:
a) Ocynkowanie.
b) Powłokę lakierniczą.
c) Smar konserwacyjny.
d) Odrdzewiacz.
12. Nie wolno stosować rękawic ochronnych przy następujących operacjach z zakresu
obróbki skrawaniem:
a) Piłowanie płaszczyzn.
b) Przecinanie piłką do metalu.
c) Gięcie blach.
d) Wiercenie na wiertarce stołowej.
13. Odpady powstające przy pracach ślusarskich powinny być składowane w następujący
sposób:
a) Osobne pojemniki na metale, papier, zaoliwione szmaty i pozostałe śmieci.
b) Wystarczy pojemnik na metale i pozostałe śmieci.
c) Osobne pojemniki na każdy metal, papier, zaoliwione szmaty, czyste szmaty
i pozostałe śmieci.
d) Wystarczy jeden pojemnik, który na końcu zostaje opróżniony, a śmieci
posegregowane.
14. Przyporządkuj narzędzia operacjom obróbki ręcznej.
1. pilnik, 2. piłka do metalu, 3. rysik, 4. wiertło, 5. gwintownik
a) gięcie, b) prostowanie, c) wiercenie, d) gwintowanie, e) przecinanie, f) trasowanie,
g) piłowanie, h) rysowanie,
15. Wybierz sekwencjÄ™ przedstawiajÄ…ca poprawne przyporzÄ…dkowanie
a) 1h, 2g, 3h, 4c, 5d.
b) 1g , 2e , 3f , 4c , 5d.
c) 1g , 2e , 3h , 4c , 5d.
d) 1h , 2e , 3h , 4c , 5d.
16. Kolejność wykonania detalu z rysunku powinna być następująca:
a) Piłowanie zgrubne powierzchni zewnętrznych,
wiercenie, rozwiercanie, wypiłowywanie.
b) Piłowanie zgrubne, piłowanie wykańczające,
wiercenie.
c) Trasowanie, piłowanie powierzchni zewnętrznych,
wiercenie, piłowanie powierzchni wewnętrznych.
d) Trasowanie, piłowanie, wiercenie, rozwiercanie,
wycinanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
17. Do połączenia dwóch blach o grubości po 5 mm wkrętem z łbem stożkowym należy
wykonać następujące operacje:
a) Wiercenie, gwintowanie, wkręcenie wkręta.
b) Wiercenie, powiercenie górnej blachy i jej nagwintowanie, wkręcenie wkręta.
c) Wiercenie, powiercenie górnej blachy, nagwintowanie dolnej blachy, wkręcenie
wkręta.
d) Wiercenie, powiercenie górnej blachy, pogłębienie otworu w górnej blasze,
nagwintowanie dolnej blachy, wkręcenie wkręta.
18. Operacja polegająca na powiększaniu średnicy istniejącego otworu nazywa się:
a) Poszerzanie.
b) Rozwiercanie.
c) Pogłębianie.
d) Powiercanie.
19. Do połączeń nierozłącznych zaliczamy następujące rodzaje: Wybierz odpowiedz

zawierającą w swoim zestawie wszystkie połączenia nierozłączne.
a) Połączenia: spawane, lutowane, klejone, wtłaczane, nitowe.
b) Połączenia: spawane, zgrzewane, klinowe, lutowane, zgrzewane.
c) Połączenia: spawane, gwintowe, lutowane, zgrzewane, skurczowe.
d) Połączenia: lutowane, zgrzewane, skurczowe, nitowe, klinowe.
20. Do połączeń rozłącznych zaliczamy następujące rodzaje: Wybierz odpowiedz
zawierajÄ…cÄ…
w swoim zestawie wszystkie połączenia rozłączne.
a) Połączenia: wtłaczane, nitowe, gwintowe, klinowe.
b) Połączenia: klinowe, wpustowe, wtłaczane, skurczowe.
c) Połączenia: wpustowe, gwintowe, klinowe, sworzniowe.
d) Połączenia: wpustowe, gwintowe, klinowe, skurczowe.
21. Proces klejenia powinien być wykonany w następującej kolejności:
A B C D
1. oczyszczenie 1. oczyszczenie 1. oczyszczenie 1. nałożenie warstwy
mechaniczne, mechaniczne, chemiczne kleju,
2. nałożenie warstwy 2. oczyszczenie 2. oczyszczenie 2. ściśniecie elementów
kleju, chemiczne, mechaniczne, Å‚Ä…czonych,
3. ściśniecie elementów 3. nałożenie warstwy 3. oczyszczenie złącza, 3. oczyszczenie
łączonych, kleju, 4. nałożenie warstwy mechaniczne,
4. oczyszczenie 4. ściśniecie elementów kleju, 4. oczyszczenie
chemiczne, łączonych, 5. ściśniecie elementów chemiczne,
5. oczyszczenie złącza. 5. oczyszczenie złącza. łączonych. 5. sprawdzenie
wytrzymałości złącza.
22. Sprawdzenie jakości wykonanego detalu możemy przeprowadzić w następujący sposób:
a) Porównując wzrokowo wykonany detal z wzorcem.
b) Porównując wzrokowo wykonany detal z rysunkiem.
c) Wykonując pomiary narzędziami pomiarowymi i porównując je z wymiarami
określonymi na rysunku.
d) wykonując pomiary mikrometrem mierzącym z dokładnością do 0,01 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
23. Dobierając wiertło do wykonania otworu pod gwint jego średnicę określamy
w następujący sposób:
a) Obliczamy ze wzoru.
b) Odczytujemy z napisu na gwintowniku.
c) Mierzymy średnice gwintownika.
d) Odczytujemy z tablic zamieszczonych w poradnikach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Wykonywanie prostych prac z zakresu obróbki ręcznej
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
21. a b c d
22. a b c d
23. a b c d
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
6. LITERATURA
1. Bartosiewicz J.: Obróbka i montaż części. Poradnik. WSiP, Warszawa 1986.
2. Czerwiński W., Czerwiński J.: Poradn ik ślusarza. WNT, Warszawa 1989.
3. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. WNT, Warszawa 2004.
4. Mały poradnik mechanika. Praca zbiorowa: WNT, Warszawa 1999.
5. http://pl.wikipedia.org.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52