Josif Brodski
Część mowy
***
Znikąd z miłością, nastego lipcopada roku...,
drogi szanowny kochana, zresztą to się nie liczy,
nieważne, kto, bo sam diabeł, szczerze mówiąc, z mroku
nie wydobędzie już twarzy, nie twój, lecz i niczyj
wierny przyjaciel pozdrawia serdecznie z jednego
spośród pięciu kontynentów, tego co się wspiera
na kowbojach, kochałem cię bardziej niż raj i Samego,
więc dalej mi do ciebie niż do nich jest teraz,
dziś, póz
ną nocą, w uśpionej dolinie, na dnie,
w miasteczku, które śnieg po klamki zawiał,
w ciemnościach skręcam się na prześcieradle
(jak nie wspomniano niżej zamknąć nawias) -
i za morzem bez końca nie potrafię usnąć,
mamroczącym zaimkiem "ty" próbuję wzruszyć
poduszkę, kiedy ciało, obłąkane lustro,
zarys postaci twojej chce powtórzyć.
***
Mróz Północy gnie metal, lecz oszczędza szkło.
Uczy krtań pierwszego słowa: "wpuśćcie".
Mróz wychował mnie i włożył pióro w dłoń:
palce ziębną, gdy garście są puste.
Marznąc, widzę, jak za morza trzy
zmierza słońce. Nikogo dokoła.
Czy to obcas się po lodzie ślizga, czy
pod obcasem ziemia zbyt okrągła?
I w mej krtani, gdzie mieścił się śmiech
i herbata, i piosenka rzewna,
coraz jaśniej rozlega się śnieg
i czernieje, jak Amundsen, "żegnaj".
***
Poznaję ten wiatr, który z pierwszego natarcia
kładzie pokotem trawę jak jazda tatarska.
Poznaję liść, co pada w przydrożną kałużę
jak książę skąpany w purpurze.
Ociekając strzał pękiem z kosego policzka
drewnianej chaty w obcych okolicach,
jak dziką gęś po locie, jesień w okiennym szkle
poznaje po twarzy łzę.
I, wzrok w nocy wbijając w powałę,
śpiewam nie słowo o pułku numer zapomniałem,
ale kazachskie imię trąca mój język oporny,
jak jarłyk, który daje wstęp do Ordy.
***
Spis spostrzeżeń. W kącie jest ciepło.
Wzrok naznacza piętnem każdy obiekt.
Woda to jest szkło, tylko ciekłe.
Od szkieletu straszniejszy jest czlowiek.
Wieczór zimą, gdzieś nigdzie. Parter
w gęstwie wiklin. Picie wina bez słowa.
Ciało leży na łokciu wsparte,
jak morena polodowcowa.
Za lat tysiąc ktoś tu skamieniałą
muszlę znajdzie - z firanki wzorem
i odciskiem ust, co nie miały
komu rzec "dobranoc" wieczorem.
***
Obcas zostawia ślady - więc zima, wiadomo.
Ubrane tylko w drzewa, pośród płaskiej bieli
po przechodniach poznają się zmarznięte domy.
Cóż rzec wieczorem o tym, co będzie, jeżeli
wśród nocnej ciszy nagle przypomniane
ciepło twoich - trzykropek - gdyś zapadła w sen,
ciało odrzuca od duszy na ścianę
tak jak rzucony na tę ścianę cień
krzesła wieczorem, kiedy świeca płonie,
i, nad wieżami silosów, pod niebem
zwisającym jak obrus, splamionego przez skrzydła gawronie
powietrza nie wybielisz kłującym w oczy śniegiem.
***
Drzewo, Laokoon sękaty, zrzuca z siebie na chwilę głaz
odległej góry i chmurę bierze na barki. Słona
bryza wieje w porywach od strony przylądka. Głos
przechodząc w falset, na nitkę sensu nawleka słowa.
Skręcone sznury deszczu, który znienacka lunął,
chłoszczą wzgórz plecy: łopatki kąpiących się w łaz
ni.
Gdzieś Morze Śródziemne trąca ogryzki kolumnad,
jak słony język, który zza zębów wybitych wyłazi.
Serce, chociaż zdziczałe, wciąż jeszcze bije za dwoje,
w ciało się kryjąc jak bażant w bruzdę lub mysz pod miotłę.
Za dniem dzisiejszym jutro nieruchomo stoi,
jak orzeczenie stoi za podmiotem.
***
Urodziłem się i wyrosłem wśród błot nadbałtyckich, palami
biegnących w morze, skąd fale, szare jak cynk, parami
napływały; i stąd wszystkie rymy, stąd ten spłowiały głos,
który się między nami wije jak mokry włos -
jeśli w ogóle się wije. Spocząwszy na plaży tych wierszy,
muszla ucha dosłyszy w nich nie grzmot złowieszczy,
ale klaskanie płótna, okiennic, dłoni, czajnik
kipiący na maszynce, maksimum - skwir rozkrzyczanych
mew. W tych płaskich krainach to właśnie chroni przed fałszem
serce, że nie ma gdzie się skryć i że widoki dalsze.
Tylko dz
więkom rozległa dal się nie uśmiecha:
oko się nie poskarży na brak echa.
***
Co się tyczy gwiazd, to one zawsze.
To znaczy - jeśli jedna, to zaraz i druga.
Bo też tylko tak można stamtąd tutaj patrzeć -
wieczorem, po ósmej - i mrugać.
Niebo wygląda bez nich lepiej. Choć wiadomo,
że lepiej jest podbijać kosmos, gdy się znajdzie
jakaś. Ale podbijać właśnie nieruchomo,
siedząc w fotelu, na pustej werandzie.
Jak powiedział raz, twarz do połowy
w cień chowając, pilot pewnej rakiety,
o życiu na nich najwyraz
niej nie ma mowy,
a zatrzymać na nich wzroku nie ma kiedy.
***
W miasteczku, skąd śmierć pełzła na szkolnych atlasów karty,
bruki błyszczą, jak łuska wigilijnych karpi,
na stuletnim kasztanie topnieją pękate świece,
a lew z lanego żelaza wspomina oracje i wiece.
Poprzez muślin firanki, wytarty i sprany,
przesiąkają goz
dzików niezagojone rany;
w dali wskazówka kirchy, a za nią tramwaj dzwoni
jak wtedy, ale nikt już nie wysiada dziś przy stadionie.
Prawdziwy koniec wojny - to na oparcie krzesełka
wiedeńskiego rzucona pewnej blondynki sukienka
i skrzydlaty lot kuli, co, brzęcząc srebrzyście,
w środku lipca unosi na południe życie.
Monachium
***
W pobliżu oceanu, w świetle świecy; w ramie
pól, kipiących od lucern, szczawiów i koniczyn.
Wieczorem ciału, jak Sziwie, wyrasta mnóstwo ramion,
wyciągniętych ku lubej, a wypełnionych niczym.
Sowa zapada w trawę, wpija się w ciałko mysie,
z niewiadomych powodów poskrzypują krokwie.
W drewnianym mieście twardszy jest sen, bowiem śni się
tylko to, co zdarzało się już wielokrotnie.
Czuć zapach świeżej ryby, profil krzesła przykrył
pół ściany, muślinowa firanka w bryzie chłodnej
wzdyma się sennie; i księżyc podciąga promieniem przypływ
jak zsuwającą się kołdrę.
***
Nie pamiętasz tej wsi, zawieruszonej w błotach
zalesionej guberni, gdzie strachów na wróble w ogrodach
nikt jak świat światem nie stawia, bo tylko tam trawa olbrzymia,
a na drodze wyboje, doły i faszyna.
Babie Nastii pewnikiem się zmarło, Piestieriew też chyba w grobie,
a jeśli żyje, w piwnicy gorzałkę teraz żłopie
albo z naszego łóżka coś tam majstruje, sierota,
rzekomo furtkę jakąś, czy tam inne wrota.
A zimą drwa tam się rąbie i nic prócz rzepy się nie je,
i mruga od dymu gwiazda w mroz
nym niebie.
I nie panna w perkalikach w okienku, lecz święto pyłu
i puste miejsce tam, gdzie nasza miłość była.
***
Cichotworzenie moje, moje nieme
stworzenie pociągowe, ciągłe - w jaką stronę,
powiedz, mamy się zwrócić ze swoim istnieniem,
komu poskarżyć się na jarzmo i postronek?
To tak jakby, dostrzegłszy w nocy, za portierą
księżyc, przy świetle zapałki, w pośpiechu
własnoręcznie strzepywać na kartkę papieru
obłąkany pył jego żółtego uśmiechu.
Tę pisaninę, gęstszą od miodu lecz ciekłą,
jak chcesz, rozmazuj, ale z kim w potrzebie
przełamać w łokciu i w kolanie cienką
odciętą kromkę, moje cichotworzenie?
***
Świt granatowy spoza oszronionych okien
każe wspomnieć ulicę z jej porannym mrokiem,
latarnie, lód chodników, zaspy, na śniegu tropy
wydeptane, tłok w szatni na wschodnim krańcu Europy.
Workowaty garnitur wciąż Hannibalem tam dręczy,
potem spod pach na WF-ie czuć gimnastyczne poręcze;
co do czarnej tablicy, od której przejmuje dreszcz,
w dalszym ciągu jest czarna. Po drugiej stronie też.
Srebrny szron przeobraził brzęczenie dzwonka w kryształ.
Natomiast w kwestii linii równoległych wszystko
okazało się prawdą, oblekło w kościste ciało;
i nie chce mi się wstawać. Nigdy się nie chciało.
***
Skraj ziemi, z punktu widzenia powietrza,
jest wszędzie: to wizja nie obca
stopie, która tam wszędzie, gdzie ziemi powierzchnia
rozciąga się wokoło, odciska swój obcas.
Podobnie oko, ledwie rozejrzy się w krąg,
plony z pól wszystkich niby sierpem zbiera:
suma drobnych składników przy zmianie miejsc i stron
nierozpoznawalna jest bardziej od zera.
I, tak jak cień gawrona po parkanie krzywym,
prześlizguje się uśmiech, powściągając róż
dzikich zarośla, ale wiciokrzewem
krzycząc bez otwierania ust.
***
Las łysiejący, przymrozek, pażdziernik,
niebo o barwie szarej jak eternit.
W dzień nieparzysty wychodząc na taki chłód, aż się kurczysz
i zaokrąglasz datę do soczystego "och, kurrczę..."
Nie jesteś ptakiem, by móc stąd ulecieć:
w poszukiwaniach miłej cały przecież
zjechałeś wszechświat i nie masz gdzie skłonić
głowy, bo już brakuje dalszych stron i stronic.
Przezimujemy tutaj, za czarnej okładki płotem,
przenikanej z tej strony wzrokiem, a z zewnątrz - chłodem,
przezimujemy, piórem rozszczepiając niby siekierą
słowa, w sągi składając literę za literą.
***
Zawsze zostaje ta możliwość: z wnętrza
wyjść na ulicę, której perspektywa wietrzna
i brązowa ukoi twój wzrok szeregami
drzwi i drzew, blaskiem kałuż, samym maszerowaniem.
Ostatki włosów mierzwi lekkiego wiatru cwał,
w dali ulica zwęża się w literę V,
jak twarz ku podbródkowi, i szczekający terier
wylatuje z podsienia, jak zmięta w kłab papeteria.
Ulica. Domy. Choć wszystkie podobne,
niektóre lepsze: więcej rzeczy na wystawie,
no i chociażby to, że gdy popadniesz w obłęd,
to w każdym razie w nich się to nie stanie.
***
Tak więc, jest coraz cieplej. Pamięć, jak widok z miedzy:
najpierw się widzi kąkol, potem pszenicę bujną.
Można by rzec, że sieją już na Południu farmerzy
sorgo - gdyby pamiętać, gdzie jest właściwie Północ.
Coraz gorętszą ziemię czuje pod nóżką gawron;
woń tarcic, świeżej smoły. I gdy się oczy szczelnie
przymknie przed blaskiem słońca, z wyrazistością nagłą
widzi się urzędnika przypudrowaną szczękę,
korytarz, bieganinę, miskę, gdzie myje ręce
ktoś w kapeluszu, chmurnie ściągający brwi,
i kogoś z błyskiem flesza, nie nam robiącego zdjęcie,
lecz sflaczałemu ciału i kałuży krwi.
***
Jeśli co śpiewać, to wiatr, kiedy zmienia się z zachodniego
na wschodni i kiedy gałąz
razem z ciężarem śniegu
przemieszcza się w lewą stronę z poskrzypywaniem markotnym,
a kaszel twój nad równiną leci ku lasom Dakoty.
W południe można z dwururki wypalić w to, co się kuli
w bruz
dzie na kształt zająca, pozwalając w ten sposób kuli
powiększyc dystans między piórem, ten wiersz koślawy
zapisującym powoli, a tym, co zostawia ślady
w polu. Czasami ręka łączy się w całość z głową
nie po to, aby stworzyć nową linijkę, czy słowo,
lecz aby pod głos własny, pełen wadliwych akcentów,
podstawić ucho, zupełnie jak centaur.
***
....i kiedy słychać słowo "przyszłość" szeleszczące,
wtedy z języka rosyjskiego pędzi
chmara myszy, by ogryz
ć ten łakomy kąsek:
dziurawy ser pamięci.
Po tylu zimach jest już obojętne, co
lub kto stoi przy oknie, skryty w kotar cieniu,
i w mózgu się rozlega nie nieziemskie "do",
lecz tylko szelest, szmer. Życie, któremu -
ponieważ darowane - patrzeć w pysk się nie da,
obnaża zęby przy każdym ponownym
spotkaniu. I z człowieka zostaje część jego
mowy. Część mowy w ogóle. Część mowy.
***
Nie, nie dostaję bzika: po prostu zmęczyło mnie lato.
Zacznę szukać koszuli w komodzie -i już zmarnowałem niedzielę.
Niechby choć zima raz przyszła i zasypała czubato
to wszystko: miasta, ludzi, a na początek zieleń.
Nic, tylko spać w ubraniu lub czytać nie wiedzieć czemu
od środka cudzą książkę - aż reszta reszta roku, wolno
stąpając, jak owczarek, co uciekł niewidomemu,
przekroczy asfalt w miejscu dozwolonym. Wolność
jest wtedy, gdy zapominasz nazwiska tyrana,
a ślina w ustach smakuje słodziej niż chałwy Persji,
i chociaż mózg skręcony masz jak róg barana,
nic nie kapie ci z oczu niebieskich.
1975-1976 (Stanisław Barańczak)