Josif Brodski
Mowa na stadionie*
Życie to gra, która ma wiele reguł, lecz ani jednego sędziego. Człowiek uczy
się jej bardziej przez
obserwację niż przez sięganie do książek, w tym i do Biblii. Nic więc dziwnego,
że tak wielu fauluje.
tak niewielu wygrywa, tak wielu przegrywa.
W każdym razie, jeżeli to jest Uniwersytet Michigan, w Ann Arbor, w stanie
Michigan, jaki
pamiętam, chyba mogę spokojnie założyć, że Państwo, jego absolwenci, są jeszcze
mniej obeznani z
Pismem Świętym niż ci, którzy siedzieli na tych ławkach powiedzmy szesnaście lat
temu, gdy po raz
pierwszy odważyłem się wyjść na to boisko.
Moje oko, echo i nos rozpoznają tę miejscowość jako Ann Arbor; zasnuwa ją
melancholijny błękit -
lab melancholia - tak jak Ann Arbor; pachnie jak Ann Arbor (choć muszę przyznać,
że mniej dziś czuć
marihuanę w powietrzu niż dawnymi laty, co na chwilę zbiło z tropu dawnego sługę
Ann Arbor).
Zatem wydaje się, że jest to Ann Arbor, gdzie spędziłem część życia - jak dotąd,
najlepszą - i gdzie
szesnaście lat temu Państwa poprzednicy nie wiedzieli prawie nic o Biblii.
Chociaż dobrze wspominam swoich dawnych kolegów, chociaż wiem, co się obecnie
przydarza
programom studiów w uczelniach całego kraju, chociaż nie przymykam całkiem oczu
na napór tak
zwanego współczesnego świata na młodzież, czuję pewną nostalgię wobec tych,
którzy siedzieli tu
kilkanaście lat temu, bo niektórzy potrafili przynajmniej wyrecytować
dziesięcioro przykazań, a inni
pamiętali nawet nazwy siedmiu grzechów głównych. Nie mam natomiast pojęcia, co
uczynili z tą cenną
wiedzą póz
niej ani jak wypadli w tej grze. Mogę jedynie żywić nadzieję, że na
dłuższą metę człowiek
wygrywa, jeżeli kieruje się regułami i zakazami stworzonymi przez byt zgoła nie
do ogarnięcia, a nie
przez kodeks sędziów.
Ponieważ najprawdopodobniej czeka Państwa długi dystans i ponieważ marzy się
Państwu zapewne
lepszy los oraz przyzwoity świat dokoła, nie zaszkodzi, jeżeli zaznajomią się
Państwo z tymi
przykazaniami i z tą listą grzechów. W sumie to tylko siedemnaście pozycji, a
niektóre z nich
częściowo się pokrywają. Ktoś mógłby, oczywiście, wysunąć argument, że należą do
wyznania z
niebagatelnym rejestrem przemocy. Wszakże na tle innych to wyznanie wydaje się
najbardziej
tolerancyjne; warte Państwa uwagi, choćby dlatego, że zrodziło społeczeństwo, w
którym mają
Państwo prawo kwestionować bądz
odrzucać jego wartość.
Nie pragnę jednak z tego miejsca wysławiać zalet jakiegokolwiek wyznania czy
filozofii, ani też nie
mam zamiaru, na wzór wielu, korzystać z okazji, by urągać współczesnemu
systemowi oświaty albo
Państwu, jego rzekomym ofiarom. Przede wszystkim wcale nie uważam Państwa za
ofiary. Wręcz
przyznaję, że w pewnych dziedzinach Państwa wiedza nieskończenie przewyższa
wiedzę moją lub
kogokolwiek z mojego pokolenia. Postrzegam Państwa jako grono młodych,
umiarkowanie
egoistycznych dusz w przededniu bardzo długiej podróży. Wzdrygam się na myśl o
jej długości i zadaję
sobie pytanie, jak mógłbym Państwa wesprzeć. Czy wiem coś o życiu, czym mógłbym
się przysłużyć
lub pomóc, a jeżeli tak, to czy jest jakiś sposób, żeby to Państwu przekazać?
Odpowiedz
na pierwsze pytanie chyba brzmi "tak" - nie tyle dlatego, że człowiek
w moim wieku ma
prawo przechytrzyć każdego z Państwa w egzystencjalnych szachach, ile
dlatego, że wedle wszelkiego prawdopodobieństwa zdążył się znużyć większością
rzeczy, do których
Państwo dążą. (Chociażby o tym zmęczeniu powinno się przypominać młodym,
ponieważ stanowi
nieodłączny rys zarówno ich ewentualnego sukcesu, jak porażki; taka wiedza może
pozwolić im się
lepiej delektować tryumfem oraz lepiej zwietrzyć przegraną.) Co do drugiego
pytania, doprawdy się
zastanawiam. Przykład wspomnianych wyżej przykazań może stropić każdego, kto
wygłasza mowę
absolutoryjną dla młodzieży rozpoczynającej samodzielne życie, gdyż dziesięcioro
przykazań stanowiło
taką właśnie mowę skierowaną do wkraczającego w samodzielne życie Człowieka.
Istnieje jednak
przezroczysty mur między pokoleniami lub, jak kto woli, żelazna kurtyna ironii,
przejrzysty welon, który
nie przepuszcza niemal całkowicie doświadczenia. Co najwyżej okruchy podszeptów.
Proszę więc przyjąć moje dzisiejsze słowa wyłącznie jako okruchy - wierzchołki
kilku, że się tak
wyrażę, gór lodowych, a nie góry Synaj. Nie jestem bowiem Mojżeszem ani Państwo
nie są biblijnymi
Żydami; przede mną leży jedynie garść wyrywkowych zapisków nagryzmolonych w
żółtym notatniku
gdzieś w Kalifornii - a nie kamienne tablice. Można je zignorować, jeśli się
zechce, zakwestionować,
jeśli się musi, zapomnieć, jeśli nie da się temu zapobiec - nie ma w nich nic z
imperatywu. Jeżeli część
z nich teraz lub w przyszłości się Państwu przyda, będę rad. Jeżeli nie, mój
gniew Państwa nie
dosięgnie.
1. Teraz i w przyszłości chyba opłaci się Państwu skupić na precyzji języka.
Proszę rozszerzać i
traktować swoje słownictwo tak jak traktują Państwo konto bankowe. Proszę
zwracać na nie baczną
uwagę i starać się pomnażać wpływy. Rzecz nie w tym, by rozwinąć sypialnianą
sztukę konwersacji
albo sukcesy zawodowe - chociaż skutki mogą i to przynieść - lub stać się
salonowymi erudytami.
Rzecz w tym, by nauczyć się wysławiać w sposób możliwie pełny i precyzyjny;
słowem, chodzi o
zachowanie równowagi wewnętrznej. Albowiem
nagromadzenie rzeczy nie wysłowionych, nie dość dobrze wyartykułowanych,
prowadzi do nerwicy.
Dzień w dzień mnóstwo rzeczy bombarduje naszą psychikę; a środek wyrazu
pozostaje ten sam.
Artykulacja nie nadąża za doświadczeniem. Cierpi na tym psychika. Uczucia,
niuanse, myśli, spo-
strzeżenia, które pozostają nie nazwane, nie wyrażone bądz
niezadowolone z
przybliżonych określeń,
tkwią zdławione w człowieku i mogą doprowadzić do eksplozji psychicznej lub do
implozji. Aby tego
uniknąć, nie trzeba zostawać molem książkowym. Wystarczy nabyć słownik i dzień w
dzień go czytać
- a czasem sięgnąć po zbiór poezji. Słowniki jednak są najważniejsze. Mamy ich
mnóstwo na
podorędziu; niektóre nawet z załączonym szkłem powiększającym. Są względnie
tanie, lecz nawet to
najdroższe (wyposażone w szkło powiększające) kosztują znacznie mniej niż jedna
wizyta a psychiatry.
A jeśli ktoś i tak do niego trafi, niech lepiej trafi z objawami nałogu
słownikowego.
2. Teraz i w przyszłości proszę być dobrym dla swoich rodziców. Jeżeli Państwa
zdaniem przypomina
to zanadto przykazanie "Czcij ojca swego i matkę swoją", mniejsza o to. Pragnę
jedynie powiedzieć, że
nie warto się przeciwko nim buntować, gdyż wedle wszelkiego prawdopodobieństwa
umrą przed
Państwem, mogą więc Państwo oszczędzić sobie przynajmniej tego z
ródła poczucia
winy, a może
nawet żalu. Jeżeli już ktoś musi się buntować, proszę się buntować przeciwko
tym, których nie tak
łatwo zranić. Rodzice stanowią zbyt bliski cel (podobnie zresztą jak siostry,
bracia, żony lub mężowie);
zasięg jest taki, że nie sposób chybić. Bunt przeciwko rodzicom, pod hasłem "nie
wezmę od ciebie ani
grosza", jest zasadniczo nader burżuazyjnym zjawiskiem, gdyż zapewnia
buntownikowi pełen komfort,
w tym przypadku komfort psychiczny - komfort własnych przekonań. 1 m póz
niej
człowiek przyjmie
ten wzorzec, tym póz
niej stanie się burżujem psychicznym; innym słowy, im dłużej
zachowa
sceptycyzm, wątpliwości, dyskomfort intelektualny, tym lepiej dla niego. Z
drugiej strony, postawa "ani
grosza" ma oczywiście swój wymiar praktyczny, gdyż rodzice, wedle wszelkiego
prawdopodobieństwa,
zapiszą cały swój majątek Państwu, toteż zwycięskiemu buntownikowi dostanie się
nienaruszona
fortuna - innymi słowy, bunt jest bardzo skuteczną formą oszczędzania. Odsetki
jednak są dobijające;
rzekłbym, nie prowadzą do bankructwa.
3. Proszę nie pokładać zbytnich nadziei w politykach - nawet nie dlatego, że są
głupi lub, co gorsza,
nieuczciwi, lecz dlatego, że to praca przerasta nawet najlepszych, niezależnie
od partii politycznej,
doktryny, systemu czy planu. W najlepszym wypadku mogą nieco zmniejszyć zło
społeczne, nigdy zaś
je wyplenić. Każda, nawet najbardziej istotna, poprawa zawsze będzie sporna pod
względem
etycznym, bo zawsze znajdą się tacy - choćby jeden człowiek -- którzy na tej
poprawie nie skorzystają.
Świat nie jest doskonały; "złotego wieku" nigdy nie było i nie będzie. Świat
może tylko bardziej się
rozrosnąć, to znaczy bardziej się zaludnić, chociaż nie zmieni rozmiarów. Nawet
gdyby wybrany przez
Państwa człowiek obiecał jak najsprawiedliwiej pokroić bochen, to i tak go nie
przybędzie; porcje
wręcz muszą się zmniejszyć. W świetle - lub raczej w mroku - tej sytuacji warto
polegać na kuchni
domowej, czyli na własnym kierowaniu światem - przynajmniej tą jego częścią,
która leży w Państwa
zasięgu, w Państwa promieniu. Trzeba się jednak przygotować na bolesną
świadomość, że nawet
własny bochen nie wystarczy; trzeba się przygotować na to, że będzie się go
spożywać w nastroju
tyleż wdzięczności, co zawodu. Najtrudniej zachować w tej kuchni zimną krew, bo
skoro raz się poda
bochen, stwarza się wiele oczekiwań. Proszę sobie zadać pytanie, czy stać
Państwa na stałe dostawy
bochnów, czy wolą Państwo liczyć to na polityków? Jakikolwiek będzie wynik
takich roztrząsań -
jakkolwiek świat może, waszym zdaniem, polegać na waszych wypiekach - od razu
warto zacząć
nalegać, żeby korporacje, banki, szkoły, laboratoria i tym
podobne instytucje, w których będą Państwo pracować, ogrzewane i strzeżone przez
okrągłą dobę,
wpuszczały na noc bezdomnych, gdy wokół zima.
4. Proszę się nie wyróżniać, proszę zachować skromność. I tak jest nas za dużo,
a wkrótce będzie
jeszcze więcej. Jeśli więc ktoś pcha się w światła rampy, musi to robić kosztem
innych, którzy się tam
nie dopchają. Nawet jeżeli trzeba deptać innym po palcach, to nie znaczy, że
trzeba wchodzić im na
ramiona. Ponadto z tego dogodnego punktu obserwacyjnego widać jedynie morze
ludzi oraz tych,
którzy tak jak Państwo, dochrapali się równie znakomitej - a zarazem nader
ryzykownej - pozycji:
określanyeh0 mianem bogatych i sławnych. Na ogół biorąc, zawsze ludziom nieco
trudno przełknąć to,
że komuś powodzi się lepiej niż bliz
nim, a kiedy bliz
ni idą w miliardy,
trudności rosną. Trzeba dodać, że
ostatnio sławnych i bogatych jest na pęczki, że tam, na szczycie, panuje okropny
tłok. Jeśli więc
Państwo chcą być sławni lub bogaci, albo jedno i drugie, to droga wolna, ale nie
warto się tym zbytnio
napawać. Jeśli pożąda się czegoś, co ma ktoś inny, traci się swoją wyjątkowość;
z drugiej strony,
prowadzi to, oczywiście, do produkcji masowej. Ponieważ jednak pokonuje się
dystans życia tylko raz,
warto unikać najbardziej oczywistych banałów, w tym również luksusowych,
ograniczonych edycji.
Przypominam, że pojęcie ekskluzywności także przekreśla naszą wyjątkowość, nie
mówiąc o tym, że
ogranicza nasze poczucie rzeczywistości do dotychczasowych osiągnięć. Zamiast
należeć do jakiegoś
klubu, znacznie lepiej zmieszać się z tłumem tych, którzy, pod względem dochodów
i powierz-
chowności, reprezentują - przynajmniej teoretycznie - nieograniczony potencjał.
Proszę upodobnić się
bardziej do nich niż do ,innych; proszę spróbować wtopić się w szarzyznę.
Mimikra to obrona
indywidualności, a nie jej pogwałcenie. Radziłbym także ściszyć głos, chociaż
obawiam się zarzutu z
Państwa strony, że posuwam się za daleko. Warto jednak pamiętać, że zawsze jest
ktoś obok, wasz
sąsiad. Nikt go państwu nie każe kochać, ale proszę starać się go nie krzywdzić
ani zbytnio mu nie
dopiekać; proszę ostrożnie deptać mu po palcach; a gdyby zaczęli Państwo pożądać
jego żony, proszę
przynajmniej pamiętać, że dowodzi to porażki Państwa wyobraz
ni, nieufności -
bądz
niewiedzy - wobec
nieograniczonego potencjału rzeczywistości. W najgorszym wypadku proszę pamiętać
z jak daleka - z
gwiazd, z odmętów wszechświata, może z jego drugiego krańca - nadeszło żądanie,
by tego nie czynić,
oraz koncepcja, by kochać bliz
niego swego jak siebie samego. Może gwiazdy - choć
same wyglądają
jak pożądliwe oczy - wiedzą więcej od nas o sile ciężkości, a także o tym, czym
jest samotność.
5. Za wszelką cenę proszę unikać przyznawania sobie statusu ofiary. Ze
wszystkich części ciała
najbardziej trzeba czuwać nad palcem wskazującym, ponieważ tak lubi wytykać
winy. Dz
gający palec
to znak firmowy ofiary - przeciwieństwo "V", znaku zwycięstwa, a zarazem synonim
poddania się.
Niezależnie od nędzy swojego położenia proszę nie winić niczego ani nikogo -
historii, państwa,
zwierzchników, rasy, rodziców, fazy księżyca, dzieciństwa, treningu czystości
itp. Repertuar jest tyleż
obszerny, co nudny, już więc jego obszerność i nuda powinny dostatecznie
odstręczyć rozumną istotę
od czerpania z niego. Z chwilą, gdy obarczamy coś lub kogoś winą, podważamy
własną determinację
do zmian; można by nawet dowodzić, że ten wytykający palec waha się tak
rozpaczliwie, bo nasza
determinacja od początku nie była dość duża. W końcu status ofiary ma swoje
uroki. Zjednuje
współczucie, zaskarbia podziw, toteż całe narody i kontynenty pławią się w
pomrokach rabatu
psychicznego reklamowanego jako poczucie bycia ofiarą. Istnieje cała kultura
wiktymalna, od
specjalistów udzielających porad osobistych aż po pożyczki międzynarodowe.
Pominąwszy rzekomy
cel tej całej sieci, powoduje ona już na wstępie zaniżenie własnych oczekiwań,
które pozwala
dopatrywać się wielkich korzyści w mizernych darach. Ma to, oczywiście, swoje
zalety terapeutyczne,
a zważywszy znikomość zasobów naturalnych świata, może nawet higieniczne, toteż
z braku lepszej
tożsamości możemy się na to połasić - warto się jednak temu oprzeć. Choćby
Państwo zebrali jak
najliczniejsze, jak najbardziej niepodważalne dowody, że znalez
li się wśród
przegranych, proszę temu
przeczyć, dopóki rozum nie odmawia posłuszeństwa, dopóki usta mogą wyszeptać
"nie". Proszę
szanować życie nie tylko za jego rozkosze, lecz również za jego niedole. Należą
bowiem do tej gry;
ponadto niedola nigdy nie jest oszustwem. Jeżeli znajdą się Państwo w opałach, w
tarapatach, na
krawędzi rozpaczy lub w jej głębi, proszę pamiętać - to życie przemawia do
Państwa jedynym dobrze
mu znanym językiem. Innymi słowy, warto być po trosze masochistą - bez krztyny
masochizmu nie
dopełni się sens życia. Jeżeli komuś to pomoże, proszę pamiętać, że godność
ludzka to absolut, a nie
pojęcie cząstkowe; że nie idzie w parze z dopraszaniem się specjalnych względów,
że czerpie moc z
zaprzeczania oczywistości. Gdyby komuś ten argument wydał się zbyt górnolotny,
niech przynajmniej
pomyśli, że uważając się za ofiarę, powiększa tylko przestwór
nieodpowiedzialności, którą demony i
demagodzy tak lubią wypełniać, albowiem sparaliżowana wola nie jest przysmakiem
anioł<5w.
6. Świat, w który mają Państwo wkroczyć i w nim żyć, nie cieszy się dobrą
opinią. Jest lepszy pod
względem geograficznym niż historycznym; nadal wydaje się znacznie bardziej
pociągający wizualnie
niż społecznie. Nie jest miły, o czym wkrótce się Państwo przekonają, a nie
przypuszczam, że okaże
się wiele milszy, gdy będą go Państwo opuszczali. Ale jest to jedyny świat nam
dostępny - żadna
alternatywa nie istnieje, a gdyby nawet istniała, nie mamy gwarancji, że byłaby
dużo lepsza od obecnej.
Jest w nim dżungla oraz pustynia, śliskie zbocze, bagno itd. - dosłownie - lecz,
co gorsza, również w
przenośni. Mimo to, jak powiedział Robert Frost: "Najlepsze wyjście zawsze
wiedzie na wskroś."
Powiedział również, już w innym wierszu, że "żyć z ludz
mi to
znaczy wybaczać". Chciałbym zakończyć właśnie garścią uwag na temat tego
wychodzenia na
wskroś.
Proszę nie zwracać uwagi na tych, którzy będą starali się uprzykrzyć Państwu
życie. A będzie ich
wielu - zarówno z urzędu, jak i samozwańców. Proszę ich ścierpieć, jeśli nie
sposób od nich uciec, lecz
kiedy już im się Państwo wymkną, proszę okazać im jak największe lekceważenie.
Nade wszystko
trzeba unikać rozpowiadania o niesprawiedliwym traktowaniu z ich strony; unikać
za wszelką cenę,
choćby publiczność garnęła się do słuchania. Takie bowiem opowieści przedłużają
żywot naszych
wrogów; najprawdopodobniej liczą oni właśnie na nasze gadulstwo i na to, że
przekażemy swoje
doświadczenia innym. Jeden człowiek nie jest wart wyrządzania niesprawiedliwości
(podobnie zresztą
jak wymierzania sprawiedliwości). Stosunek jeden do jednego nie usprawiedliwia
takiego wysiłku -
liczy się tylko echo. Oto główna zasada każdego ciemiężcy, czy to wspieranego
przez państwo, czy
samouka. Trzeba więc zmóc lub zagłuszyć to echo, a tym samym nie dopuścić, by
samo zdarzenie,
jakkolwiek przykre bądz
przełomowe, zabrało nam więcej czasu niż ten, w którym
się rozegrało.
Czyny naszych wrogów nabierają znaczenia lub wagi zależnie od naszych reakcji.
Proszę więc
przemykać przez nie lub obok nich, jak gdyby to nie były czerwone światła, lecz
żółte. Nie warto ich
roztrząsać w myślach ani w słowach; nie warto szczycić się tym, że się je
wybaczyło lub zapomniało -
a w najgorszym wypadku lepiej najpierw zapomnieć. W ten sposób oszczędzą Państwo
swoim
kom6rkom mózgowym wielu zbędnych wzburzeń; w ten sposób również mogą nawet
Państwo
uchronić tamtych durniów przed skutkami własnej głupoty, bo perspektywa
zapomnienia jest krótsza od
perspektywy wybaczenia. Radzę więc zmienić kanał: skoro nie można zamknąć tej
stacji, można
przynajmniej zmniejszyć jej notowania. Wprawdzie takie rozwiązanie nie dogodzi
zapewne aniołom,
lecz ~ całą pewnością ugodzi diabły, a w danej chwili tylko to się liczy.
I na tym chyba poprzestanę. Jak powiedziałem, będę rad, jeżeli moje słowa się
Państwu przydadzą.
Jeżeli nie, to znaczy, że są Państwo znacznie lepiej przygotowani do
przyszłości, niż można by się
spodziewać po ludziach w tym wieku. Co pewnie również stanowi powód do radości -
nie do obaw.
Tak czy owak - niezależnie od stopnia przygotowania - życzę szczęścia, bo
bynajmniej nie czeka
Państwa piknik, czy ktoś jest przygotowany, czy też nie, szczęście więc na pewno
się przyda. Mam
jednak nadzieję, że dadzą sobie Państwo radę.
Nie jestem Cyganką; nie potrafię wróżyć, lecz nawet gołym okiem widać, że sporo
przemawia na
Państwa korzyść. Chociażby to, że urodzili się Państwo, a zatem pół bitwy mają
Państwo wygrane, i
mieszkają w demokracji - czyli w pół drogi między koszmarem a utopią - która
rzuca jednostce mniej
kłód pod nogi niż jej alternatywy.
Ponadto zdobyli Państwo wykształcenie na Uniwersytecie Michigan, moim zdaniem
najlepszej uczelni
w kraju, chociażby dlatego, że szesnaście lat temu dała nader pożądane
wytchnienie najbardziej
leniwemu człowiekowi świata, który, na dobitkę, nie mówił właściwie po angielsku
- Państwa
uniżonemu słudze. Wykładałem to blisko osiem lat; tutaj nauczyłem się języka,
którym dziś się do
Państwa zwracam; część moich dawnych kolegów nadal pobiera to pensję, inni
przeszli na emeryturę,
jeszcze inni śpią snem wiecznym w ziemi Ann Arbor, która teraz nosi Państwa.
Niewątpliwie to
miejsce ma dla mnie szczególną wartość sentymentalną; której nabierze za
kilkanaście lat dla Państwa.
W tym sensie m o g ę wywróżyć przysL1ość; pod tym względem wiem, że dadzą sobie
Państwo radę,
a mówiąc dokładniej, odniosą sukces. Albowiem fala ciepła, jaka ogarnie Państwa
za kilkanaście lat na
wspomnienie tego miasta będzie świadczyła o tym, że - szczęście, nie szczęście -
odnieśli Państwo
sukces jako ludzie. Takiego właśnie sukcesu życzę Państwu nade wszystko w
przyszłości. Reszta
zależy od szczęścia i znacznie mniej się liczy.
*Mowa pożegnalna dla absolwentów Uniwersytetu Michigan w Ann Arbor, w roku 1988.