CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Rola słuchu fonematycznego w rozwoju mowy dziecka część I.
Autor: Bogumiła Karasek
18.12.2006.
Zmieniony 18.12.2006.
W całokształcie rozwoju dziecka znaczną rolę odgrywa mowa, której prawidłowy rozwój może być
zakłócony przez wiele czynników. Do jednego z nich należy słuch mowny. Niewielu rodziców zdaje sobie
sprawę z tego, że to właśnie słuch fonematyczny i fonetyczny w znacznym stopniu warunkuje osiągnięcie
prawidłowego rozwoju mowy (nadawania i odbioru) oraz opanowanie umiejętności czytania i pisania.
W niniejszym artykule chciaÅ‚abym przybliżyć co kryje siÄ™ pod okreÅ›leniem „sÅ‚uch
fonematyczny”i jakie sÄ… etapy jego rozwoju oraz jakie znaczenie odgrywa on w rozwoju mowy
dziecka. W drugiej części artykułu przedstawię szczegółowo w jaki sposób można wspomagać dziecko z
zaburzonym słuchem fonematycznym.W literaturze występuje wielość terminów określających percepcję
zjawisk językowych: słuch fonematyczny, słuch fonemowy, słuch mowny, percepcja fonematyczna.
OkreÅ›lenie sÅ‚uch fonematyczny wywodzi siÄ™ od terminu ,,fonem”, który rozumiany jest jako zespół
dystynktywnych cech głoski występujących jednocześnie i służących do odróżniania i oddzielenia
wyrazów. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, zwanego również
słuchem mownym, który oznacza umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych
wyrazów, czyli fonemów, na przykÅ‚ad: „p” od „b.”E. Sachajska pisze:
„W przypadku sÅ‚uchu fonematycznego jednostkÄ… różnicujÄ…cÄ… jest fonem ” Odbiór mowy
zależy zarówno, od zdolności różnicowania głosek opozycyjnych, jak i umiejętności dokonania analizy
fonetycznej tekstu w celu wyodrÄ™bnienia jego części skÅ‚adowych (gÅ‚osek – dz
więkowych
odpowiedników fonemów) oraz możliwości syntezy słuchowej i dzięki niej rozumienia wypowiedzi .
J. T. Kania pod pojęciem słuchu fonematycznego rozumie umiejętność oceny bodz
ców akustycznych z
punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej tj. umiejętność percepcyjną (wyodrębnianie oraz
identyfikowanie) elementów fonetycznie relewantnych (istotnych), pomijania natomiast cech dla procesu
porozumiewania siÄ™ redundantnych (nieistotnych).
E.Chmielewska określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania fonemów (dz
więków mowy
ludzkiej) , występujących w danym języku. Autorka podkreśla że nie jest to zdolność wrodzona , lecz
wykształca się w dzieciństwie , pod wpływem bodz
ców słuchowych . Jest to złożony proces analizy i
syntezy dz
więków mowy .
Według M. Klimkowskiego słuch fonematyczny jest psychofizyczną zdolnością do rozróżniania dz
więków
mowy w oparciu o cechy fonetyczne języka. Nieróżnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne
zakłócenia w procesie komunikacji słownej, przede wszystkim są to zakłócenia w rozumieniu mowy.
Rocławski B. mówi z kolei, że słuch fonetyczny to zdolność odróżniania głosek, zjawisk prozodycznych
(miejsca akcentu, tonacji zdaniowej). Słuch fonetyczny pozwala rozróżniać różne sposoby realizacji
danego fonemu np. sÅ‚yszymy różnicÄ™ w różnych sposobach artykulacji gÅ‚oski „r” - wibracje
przedniojęzykowo dziasłową odróżniamy od wibracji języczkowej.Podsumowując należy wskazać iż słuch
fonematyczny to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów mowy- tzn fonemów co oznacza że
dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach-sylaby, w sylabach-głoski, a także
uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia
prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne
znaczenie (np. Kosz-kos, kasza-kasa itp.), a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów,
co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Ważną cechą jest również to, iż słuch
fonematyczny nie jest umiejętnościom wrodzoną a indywidualną, kształtującą się w dzieciństwie dlatego
na osiągnięcie przez dzieci tej umiejętności duży wpływ ma środowisko wychowawcze, trening i
ćwiczenia w rozpoznawaniu dz
więków własnych i otoczenia, który odbywa się między 1 a 6 rokiem życia
dziecka.W tym miejscu należy wskazać na istotne etapy rozwoju słuchu mownego. Jak już wcześniej
zaznaczono słuch fonematyczny nie jest umiejętnością wrodzona a nabyta w trakcie rozwoju. Zdaniem E.
Sachajskiej słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny ,
niezamierzony.
R. J. Lewin obserwując dzieci ustaliła 5 etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są
jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci :
· etap I – nie wystÄ™puje w ogóle różnicowanie dz
więków . Brak też rozumienia mowy czynnej
samego dziecka . Jest to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy ;
· etap II – wystÄ™pujÄ… już poczÄ…tki różnicowania fonemów najmniej podobnych . Wymowa
dziecka jest niepoprawna , zniekształcona . Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u
osób z otoczenia ;
· etap III – sÅ‚uch fonematyczny dalej rozwija siÄ™ . Dziecko zaczyna różnicować już prawie
wszystkie głoski . Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej ;
· etap IV – dzieci już z nielicznymi pomyÅ‚kami potrafiÄ… różnicować wszystkie gÅ‚oski . Wymowa
dziecka jest już dość prawidłowa . Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi ( wiek
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 12:44
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
przedszkolny ) ;
· etap V – sÅ‚uch fonematyczny jest caÅ‚kowicie uksztaÅ‚towany . Dziecko różnicuje i wymawia
poprawnie głoski ( wiek szkolny ). Naturalny trening słuchu fonemowego zaczyna się bardzo wcześnie -
niemowlę reaguje na głos matki. Dziecko po głosie poznaje kto do niego przemawia i jak przemawia
(łagodnie, spokojnie, w złości itp.) W drugim półroczu życia dziecko zaczyna różnicować dz
więki i je
naśladować. zabawki wydające różne dz
więki prowokują je do naśladownictwa np. grzechotki, mówiące
lalki i misie. Dziecko wyróżnia stukanie, upadek czegos na podłogę, tykanie zegara, głos z radia i ulicy.
Wg. badań B. Rocławskiego i jego współpracowników słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim
kwartale życia, a w wieku 2 lat jego stan pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie
wszystkich głosek starannie artykułowanych. Dotyczy to także tych głosek, których dziecko nie potrafi
jeszcze wypowiedzieć np. głoski r. G. Demel uważa iż jeśli dziecku powie sie kula wskazując na kurę to
zacznie ono protestować i poprawi nas, że to nie kula a.....kula. Będzie to znakiem, ze dziecko różnicuje
dz
więki , głoski mimo że nie potrafi ich jeszcze wypowiadać.Jakie znaczenie ma słuch fonematyczny w
rozwoju mowy?
Słuch fonematyczny jako odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek jest jednym z czynników
warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dz
więków
mowy umożliwia różnicowanie słów. Według I. Styczek słuch fonemowy jako podstawowy element
czynności percepcji mowy warunkuje w znacznym stopniu osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy oraz
umiejętności czytania i pisania. Zaburzenia słuchu fonemowego, w zależności od stopnia nasilenia
utrudniają lub uniemożliwiają odbiór mowy, zaburzają prawidłowy rozwój mowy dziecka lub wywołują
zaburzenia mowy już ukształtowane - utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają przyswojoną
już czynność.
Do najczęstszych wad wymowy spowodowanych zaburzeniami słuchu fonematycznego nalezą przede
wszystkim paralalie czyli zastępowanie głosek. Zdaniem E.M. Skorek wady wymowy spowodowane
zaburzonym słuchem fonematycznym są bardzo widoczne. Jeśli dziecko czy osoba dorosła zamiast rower
wypowiada lowel lub zamiast szafa wypowiada safa natychmiast zwraca na siebie uwagę słuchających.
Ponadto, nieprawidłowości tego typu mogą powodować zakłócenia w procesie porozumiewania się ,
bowiem w mowie osoby nie rozróżniającej fonemów pojawiają sie liczne homonimy ( np. Nierozróżnianie
fonemów dz
więcznych i bezdz
więcznych: pak zamiast bąk, półka zamiast bułka itd. - co jest typowym
objawem mowy bezdz
więcznej).
Od stanu słuchu fonematycznego zależy powodzenie w usuwaniu takich wad wymowy, jak:
- seplenienie (międzyzębowe, boczne),
- reranie (polegające na zastępowaniu r przedniojęzykowego uwularnym, bocznym, policzkowym lub
wargowym),
- palatalizowanie (dodawanie itowości do głosek normalnie twardych, jak np. s, z, sz, ż itp.), nosowanie
(dodawanie rezonansu nosowego do głosek normalnie ustnych ). Zaburzony słuch fonematyczny
odzwierciedla sie nie tylko w mowie dziecka ale również w pisaniu pojawiają się trudności podczas zapisu
wyrazów zawierających mylone głoski. Brak wzorców słuchowych głosek lub brak ich stabilizacji
uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z wyrazu elementów potrzebnych do
jego zapisania. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej
wyrazów, która jest niezbędna w tak złożonych wyższych czynnościach psychicznych jakimi są czytanie i
pisanie. Jest więc tu niezbędna umiejętność świadomego różnicowania i wyodrębniania głosek z
zachowaniem ich kolejności w wyrazie. Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują również trudności w
rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych; trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych
wyrazów i dłuższych zdań; trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania
agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu; trudności w pisowni wyrazów ze
zmiękczeniami, kłopoty z różnicowaniem j - i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje
nagłosowe i śródgłosowe, zamiana głosek dz
więcznych na bezdz
więczne, syczących głosek na szumiące;
trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t - d;Wszelkie
nieprawidłowości związane ze słuchem fonemowym mają ogromny wpływ na funkcjonowanie dziecka w
środowisku (m.in. mogą wpływać na opóz
nienie rozwoju mowy lub wad wymowy). Znaczenie to wzrasta
jeszcze bardziej, gdy wkracza ono w wiek szkolny. W wypadku zaburzeń słuchu fonemowego dziecko
natrafia już na problemy w komunikowaniu się ze względu na błędną percepcję i produkcję
poszczególnych słów, ale także zaczyna odnosić niepowodzenia związane z nauką czytania i pisania.
Dzieci mające trudności ze słuchowym różnicowaniem głosek, z wyodrębnieniem i ich łączeniem, a także
dzieci sześcioletnie przed rozpoczęciem nauki pisania i czytania powinny wykonywać ćwiczenia w zakresie
kształtowania słuchu fonematycznego. Bibliografia:
- Skorek E.M.: Oblicza wad wymowy. Wydawnictwo Akademickie „Å»ak”, Warszawa 2001.
- Sachajska E.: Uczymy poprawnej wymowy. WsiP,Warszawa 1981r.
- Kania J.T.:: Szkice logopedyczne. WSiP, Warszawa 1982r.
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 12:44
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
- Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko . MAC 1996r.
- Styczek I :Badania i kształcenie słuchu fonetycznego . WsiP, Warszawa 1982r.
- Rocławski B.: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Wyd. Glottispol 2003r.
- G. Jastrzębowska, Podstawy logopedii, Opole 1999, Uniwersytet Opolski.
- A.R. A
uria, Problemy neuropsychologii i neurolingwistyki, Warszawa 1976, PZWL.
- E.M. Minczakiewicz, Mowa- Rozwój – Zaburzenia – Terapia, Kraków 1997, Wydawnictwo
Naukowe WSP.
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 12:44