CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Prawidłowy przebieg rozwoju mowy dziecka.
Autor: Monika Nawrocka- Matera
09.06.2010.
Zmieniony 10.06.2010.
O ile aparat mowy jest filogenetycznie ukształtowany, a jego cechy są przekazywane dziedzicznie, o tyle
sama czynność mowy jest sprawnością, która musi być nabywana przez każdego osobnika na drodze
uwarunkowań społecznych, poprzez kontakt z otoczeniem ludzkim. Dzięki procesom społecznej adaptacji
dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dz
więków, chociaż
pierwotnie ( biologicznie) są to narządy przeznaczone do oddychania, żucia i połykania.
Dopiero wtórnie stają się one narządami mowy.
Zanim dziecko nauczy się wyrażać swoje myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo
zdobywa umiejętności koordynowania różnych grup mięśni do wytwarzania mowy artykułowanej.
Mówienie jest sprawnością, której nabywa się wolniej i z większym trudem niż innych sprawności
motorycznych. Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. U wszystkich
dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie
rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5-6 lat. W rozwoju mowy
językoznawcy wyróżniają następujące okresy:
- okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (0-1)
- okres wyrazu (1-2)
- okres zdania (2-3)
- okres swoistej mowy dziecięcej (3-7).
W literaturze psychologicznej spotkać się można z innymi próbami periodyzacji, na przykład: uśmiech i
stymulacja społecznagaworzenie i przywiązanie społeczneprzyswajanie słów i eksploracja
społecznaprzyswajanie języka i doświadczenie społeczne. W charakterystyce rozwoju mowy
przedstawiony zostanie przede wszystkim pierwszy z tych podziałów.W momencie przyjścia na świat
dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. Po krzyku matka poznaje, że dziecko jest głodne,
mokro mu, zimno. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się mama. Jest to
pierwsze porozumienie. W 2-3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dz
więki (głużenie albo
gruchanie), towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn i całego ciała. Głużenie to jeszcze nie
mowa, ale nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych. W głużeniu wyróżnia się samogłoski,
spółgłoski, grupy samogłoskowe i spółgłoskowe. Należy zaznaczyć, że głużą wszystkie dzieci, także
głuche. W okresie gruchania dziecko przygotowuje się do wydawania podstawowych dz
więków mowy. W
mózgu powstają pierwsze skojarzenia między wydawanymi dz
więkami a odpowiadającymi im ruchami
aparatu artykulacyjnego.W drugiej połowie pierwszego roku życia obserwujemy u dziecka gaworzenie. To
zamierzone powtarzanie dz
więków mowy. Dzięki nabywaniu takich cech, jak spostrzegawczość, skupienie
uwagi, dziecko naśladuje teraz te dz
więki. Gaworzenie polega na wymawianiu zespołów sylab nie
mających jeszcze określonego znaczenia.
Gaworzenie charakteryzuje się albo seriami powtarzających się sylab kanonicznych o budowie CV
(spółgłoska, samogłoska) np. babababa- jest to gaworzenie powtarzalne, albo seriami sylab o różnej
spółgłosce lub samogłosce np. bedaduduvo i wtedy określa się je jako gaworzenie konkatenacyjne.
Pod koniec gaworzenia pojawia się zjawisko powtarzania własnych i zasłyszanych dz
więków, a nawet
słów, tuż po ich usłyszeniu. Nosi ono nazwę echolalii fizjologicznej.
Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie-
prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania. Jednakże echolalia nie jest jeszcze mową ludzką. Mowa w
ścisłym znaczeniu zaczyna się dopiero wówczas, gdy wyraża ona określone desygnaty, to znaczy
symbolizuje przedmioty. Innymi słowy, gdy dziecko rozumie, co mówią inni, i gdy używa słów w ich
właściwym znaczeniu. To osiąga z końcem pierwszego roku życia poprzez kojarzenie słyszanych lub
wymawianych przez siebie zespołów dz
więków z równoczesnym wskazywaniem odpowiednich osób,
przedmiotów i czynności. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z
wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, baba, da, pa. W ciągu pierwszego roku
życia zaznaczają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i względnego zastoju. Zastój mowy przypada na
okres, gdy dziecko uczy się chodzić i całe skupia się na tej nauce. Po opanowaniu sztuki chodzenia znów
wraca do pilnej pracy nad mową. Zastój mowy towarzyszy również okresom choroby oraz izolacji od osób
bliskich.
W wieku od 1 do 2 roku życia (okres wyrazu) dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, oprócz
nosowych. Ze spółgłosek wymawia: dwuwargowe: twarde i miękkie p, p’,b, b’, wargowo-
zębowe, twarde i miękkie f, f’, w, w’, przednio- językowo- zębowe: t, d, n; środkowo-
językowe: ś, ć, z
, k’, g’, ń, tylno- językowe: g, x, k. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi
łatwiejszymi. Grupy spółgłoskowe- upraszcza. Oto przykłady wymowy dziecka 1-2 letniego: lampa-
ampa, jeszcze- ecie, chleba- aba, czytaj- sitaj, zęby- siambi. Jest to również okres naśladowania przez
dziecko dz
więków wydawanych przez interesujące obiekty, np. krowa- muu itd. Nazywa się to
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:23
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
dz
więkonaśladownictwem, albo onomatopeją. Dwulatek mówi niewiele, ale bardzo dużo rozumie, a nawet
zaczyna odróżniać wyraz wymówiony poprawnie od niepoprawnego. Zaczyna budować zdania. Mają one
specyficzną konstrukcję np. Cik nie. ( Zegarek nie chodzi.). Dziecko w tym okresie zna około 300 słów.
Większość wyrazów stanowią rzeczowniki używane w mianowniku oraz czasowniki.
W okresie zdania przypadającym na 2-3 rok życia mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno
wypowiadać następujące głoski:
wargowe: p,b,m, oraz zmiękczone:p’,b’,m’,
wargowo-zębowe: f,w,f’,w’,
środkowojęzykowe:ś,z
,ć,dz
,ń,k’,g’,
tylnojęzykowe:k,g,h,
przedniojęzykowo-zębowe:t,d,n,
przedniojęzykow- dziąsłowe:l.
Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się głoski s,z,c,dz nawet sz,ż,cz,dż. Wymienione głoski nie zawsze
są pełnowartościowe, często bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej
sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko już wie jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie
umie jej wypowiedzieć. Mowa jest już zrozumiała nie tylko dla najbliższego otoczenia. Dziecko mówi
zdaniami 2- 3 wyrazowymi. Są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe.
Należy zaznaczyć, że w tym okresie przypada najbardziej gwałtowny rozwój słownictwa. Dwulatek w
ciągu roku opanowuje około 1000 słów. Wypowiedzi mają swoistą gramatykę i fantazyjne połączenia
dz
więkowe. Warto przytoczyć przykłady mowy dziecka 2- 3 letniego: parasol- palas, pisać- pisiać, będzie-
banzie, trochę- tlone, duża- tusia, sukienka- sianka, sałata- siata, zupka- siupka.
Od 3-7 roku życia następuje okres swoistej mowy dziecięcej. Dziecko zaczyna odróżniać dz
więki s,z,c,dz
od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec czwartego roku życia pojawia się głoska r. Wcześniej dziecko
pomijało ją lub zastępowało inną. Około 4-5 roku życia pojawiają się głoski sz,ż,cz,dż, choć mogą być
jeszcze wymawiane jako s,z,c,dz.
A oto typowe odrębności językowe w wieku 3- 5 lat
opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (elizja): zupa amidolowa, komitywa, palas ( parasol),
kapel ( kapelusz)
przestawki głoskowe (metateza): emelemtasz (elementarz), kolanówki (kolanówki), wałka (ławka)
tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów (kontaminacja) zatelefonić (zatelefonować i
zadzwonić), nakluczyć ( klucz i zamknąć), pieszotą (piechotą i pieszo)
zniekształcenie wyrazu: ołompocik (kompocik)
formy czasu teraz
niejszego: ja nie płake, ja chcem
formy czasu przeszłego: usiundłam, zdyjmnułam, boliło
formy czsu przyszłego: tramwaj zaras rusznie
rozkaz
nik: rozeblij mnie, placowej (pracuj)
bezokolicznik: chce mi się śpić
rzeczowniki: f pudelce, chcesz s sulem chleba, dwa pudełki
przymiotniki: doblejsze jak cukielek
liczebniki: dwoma koniami, dwie kapelusze
zgrubienia: jabłucho, mamucha
nowotwory: mój koleżan, taka tryskawca (fontanna).
W okresie swoistej mowy dziecięcej dziecko potrafi już prowadzić swobodne rozmowy. U dzieci 4-5
letnich można dostrzec: wzrost zainteresowania światem, niekończące ciągi pytań o wszystko. Pod koniec
tego okresu wszystkie głoski języka polskiego powinny zostać opanowane, a mowa dziecka winna być w
pełni zrozumiała dla otoczenia.
Należy jednak pamiętać, że w tym okresie mogą wystąpić zaburzenia uznawane za fizjologiczne, np.
jąkanie, bełkotanie.
Może również występować zjawisko hiperpoprawności to znaczy włączenie przez dziecko do mowy
trudniejszych głosek jest dla niego dużym wydarzeniem dlatego używa ich w nadmiarze, np. gdy opanuje
ż, mówi żupa.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo, u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają
mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się póz
niejszymi początkami mowy i wolniejszym
przyswajaniem sobie trudniejszych głosek. Niejednakowa jest też kolejność występowania
poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od
różnych czynników m.in. od wpływu środowiska i zdolności pedagogicznych rodziców, od
psychofizycznego rozwoju dziecka, itp.
W zasadzie jak wspomniano wcześniej dziecko siedmioletnie powinno wymawiać wszystkie głoski
prawidłowo, zdarza się jednak, że okres ten przedłuża się i rozwój mowy bywa nieco opóz
niony.
Opóz
nienie to przejawia się nieumiejętnością wymawiania takich spółgłosek, jak: sz ,ż, cz, dż ,r, k ,g,
spółgłosek dz
więcznych, a niekiedy nawet innych głosek. Wymienione spółgłoski zastępowane są przez
łatwiejsze artykulacyjnie substytuty lub mylone z nimi. Przyczyną opóz
nionego rozwoju mowy jest pewna
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:23
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
niedoskonałość aparatu mownego- to znaczy korowych i podkorowych ośrodków mowy oraz obwodowych
narządów mowy- na skutek nie ukończonego jego rozwoju anatomicznego i czynnościowego.
Niedostatecznie wykształcony słuch mowny może być przyczyną nierozróżniania głosek podobnych
brzmieniowo (np. sz,s,ś)- co jest z tym związane- ich mylenie.
Należy zaznaczyć, że w ocenie rozwoju mowy dziecka bierze się pod uwagę zarówno zdolność mówienia,
jak i rozumienia. Analizując ekspresję językową zwraca się uwagę na zasób słownictwa, jakość
stosowanych struktur gramatycznych, płynność wypowiedzi i artykulację głosek, czyli wymowę. Oceniając
zdolność percepcji wypowiedzi należy ustalić poziom rozumienia wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi,
stosunków czasowo- przestrzennych i relacji logiczno- gramatycznych.
Jednak gdy opóz
nienie pojawiania się poszczególnych głosek w rozwoju mowy jest dłuższe niż pół roku-8
miesięcy, należy zwrócić się do logopedy.
BIBLIOGRAFIA: 1. D.Antos, G.Demel, I.Styczek Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa
19672. G. Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 19983. G.Demelowa,
Elementy logopedii, Warszawa 1987
4. I.Michalak-Widera, K.Węsierska Aby nasze dzieci mówiły pięknie. Katowice 2001
5. B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990
6. K..Kozłowska, Wady wymowy możemy usunąć, Kielce 1998
7. G.Demel Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola.Warszawa 1998
8. J.E. Nowak, Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993
9. E. Spałek, C. Piechowicz- Kułakowska, Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Oficyna Wydawnicza
„Impuls” Kraków 1996
10. H.Spionek Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Wyd.2 Warszawa 1969 PWN
11. red.T.Gałkowski, E. Szeląg, G.Jastrzębowska, Podstawy neurologopedii, Opole 2005
12. L.Kaczmarek, Kształtowanie się mowy dziecka. Prace Komisji Filologicznej Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk
12. J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnict
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:23