Jacques Derrida
Co to jest terroryzm?
*Jacques Derrida  zmarły 9 paz
dziernika 2004 w Paryżu filozof francuski wykładający w Stanach
Zjednoczonych i Francji, jeden z największych myślicieli współczesnych (w wielkiej ankiecie
filozofów, uczonych i publicystów przeprowadzonej przez New Statesman został zaliczony do
dziesiątki najbardziej wpływowych i oryginalnych  siewców myśli na świecie). Uważany przez
niektórych za  papieża postmodernizmu był wyznawcą metody  dekonstrukcji tekstów kultury -
ujawniającej ich ukryte sensy i intencje. Wszystko w ludzkim świecie jest  tekstem , warto więc -
mówił - przyjrzeć się mechanizmom mowy zmieniającym słowa w rzeczy, tak jakby istniały
naprawdę, a nie tylko w języku. Derrida nie twierdzi, że wszystko może znaczyć cokolwiek, lecz
raczej, że znaczenia nie są nigdy ostateczne i stabilne. Dekonstrukcja nie musi być destrukcją, ma
nas za to uczulić na bogactwo sensów, ich wewnętrze powiązania lub sprzeczności. Zalicza się go
do nurtu  antyfilozofii , która chce wyzwolić człowieka z metafizycznego  kaftana
bezpieczeństwa , chodzi o wolność od narzucanych interpretacji świata. Jego dzieła uchodzą za
bardzo trudne (jak u Heideggera), wymagające czasem wielokrotnej lektury. Poniższy tekst
publicystyczny jest zapisem rozmowy z Giovanną Borradori przeprowadzonej w Nowym Jorku na
temat  konceptu 11 września .
Giovanna Borradori: Czy - bez względu na to czy wydarzenie 11 września 2001 było niezwykle
ważne czy nie  filozofia może pomóc zrozumieć nam co się stało?
J.D.: Bez wątpienia takie  wydarzenie wymaga odpowiedzi filozoficznej. Lepiej nawet, ono
wymaga odpowiedzi, która podważy pewne radykalne założenia konceptualne tak zakorzenione w
dyskursie filozoficznym. Koncepty, według których często opisywano, nazywano, kategoryzowano
to  wydarzenie ujawniają  sen dogmatyczny , z którego może nas obudzić tylko nowa refleksja
filozoficzna, myślenie szczególnie o filozofii politycznej i jej dziedzictwie. Bieżący dyskurs
mediów i oficjalna retoryka zbyt łatwo polega na takich konceptach jak  wojna i
 terroryzm (narodowy bądz
międzynarodowy).
Na przykład bardzo użyteczna byłaby lektura krytyczna Carla Schmitta [1]. Z jednej strony chodzi
o wzięcie pod uwagę, najdalej jak to możliwe, różnicy między wojną klasyczną (jako bezpośredniej
i wypowiedzianej konfrontacji dwóch wrogich państw, zgodnie z europejską tradycją prawną) a
 wojną domową i  wojną partyzancką (w jej formach współczesnych, choć Schmitt przyznaje, że
pojawia się ona od początku XIX wieku).
Ale, z drugiej strony, musimy też uznać, przeciwko Schmittowi, że rozlewająca się teraz przemoc
nie wynika z wojny (wyrażenie  wojna z terroryzmem należy do najmniej jasnych, trzeba więc
zanalizować to pomieszanie pojęć jak też interesy którym służy to retoryczne nadużycie). Bush
mówi o  wojnie , ale nie jest zdolny do wyznaczenia wroga, któremu mógłby tę wojnę
wypowiedzieć. Afganistan, jego ludność cywilna i wojsko, nie były wrogiem Ameryki, powtarzano
to wielokrotnie.
Nawet jeśli przypuścić, że  ben Laden jest suwerennym decydentem, wszyscy wiedzą, że ten
człowiek nie jest Afgańczykiem, że jego własny kraj go odrzucił (zresztą właściwie bez wyjątku
przez wszystkie  kraje i państwa), że formowały go Stany Zjednoczone i że przede wszystkim
 ben Laden nie jest jedyny. Państwa, które mu niebezpośrednio pomagają nie robią tego jako
państwa. Żadne państwo jako takie nie popiera go publicznie. Trudno zidentyfikować państwa,
które jako takie udzielają schronienia (harbour) grupom  terrorystycznym .
Stany Zjednoczone i Europa, Londyn i Berlin są również sanktuariami  terrorystów z całego
świata, miejscami ich szkolenia i wymiany informacji. Żadna geografia, żadne przypisanie
 terytorialne już od dawna nie jest odpowiednia dla określenia miejsc powstawania nowych
technologii przemocy i agresji. (Chodzi na przykład o rodzaj wielkich zagrożeń pochodzenia
anonimowego i nie państwowego, o agresje typu  terrorystycznego , które nie potrzebują
samolotów, bomb, samobójców: wystarczy do systemu informatycznego o wartości strategicznej
wprowadzić i zainstalować wirusa by sparaliżować gospodarczy, wojskowy bądz
polityczny
potencjał jakiegoś kraju czy kontynentu. Można to zrobić z każdego zakątka Ziemi bez
angażowania wielkich środków i kosztów.)
Relacje między terytorium a terrorem zmieniły się, i trzeba wiedzieć, że z powodu rozwoju wiedzy,
tj. nauk technicznych. To właśnie techno-nauka zaciemnia różnicę między wojną a terroryzmem. Z
tego względu, w porównaniu z możliwościami destrukcji i chaosu, które drzemią w zapasie
przyszłości światowych sieci informatycznych, 11 września 2001 jawi się jako archaiczny teatr
przemocy, który ma trafić do wyobraz
ni. Wkrótce będzie można narobić większych nieszczęść, po
cichu, w sposób niewidzialny i bezkrwawy, atakując informatyczne networks, od których zależy
całe życie (społeczne, gospodarcze, militarne itd.)  wielkiego kraju i największego mocarstwa
świata.
Kiedyś ktoś powie:  11 września to były stare ( dobre ) czasy ostatniej wojny. Panował jeszcze
wspaniały porządek: widoczny, olbrzymi! O wielkim obszarze, wielkiej randze! Tymczasem
nanotechnologie wszelkich rodzajów stają się dużo potężniejsze i coraz bardziej niewidzialne,
nieuchwytne, wnikające gdzie się da. Rywalizują w mikroświecie z mikrobami i bakteriami. Nasza
podświadomość jest już na to wrażliwa, już to wie i już nas przeraża.
T a przemoc nie jest  wojną międzypaństwową i nie wygląda też na  wojnę domową ani
 partyzancką w sensie zdefiniowanym przez Schmitta, gdyż nie polega jak większość  wojen
partyzanckich na formie jakiegoś narodowego powstania czy ruchu wyzwoleńczego, który ma
zamiar przejąć władzę w jakimś państwie (nawet jeśli jednym z głównych czy pobocznych celów
organizacji  ben Ladena miałaby być destabilizacja Arabii Saudyjskiej i ustanowienie tam nowej
władzy państwowej). Jeśli więc mamy upierać się przy mówieniu o terroryzmie, ta nazwa obejmuje
już nowe koncepty i rozróżnienia.
G.B.: Myśli pan, że da się określić te rozróżnienia?
J.D.: To trudne jak nigdy. Jeśli nie chcemy ślepo ufać bieżącemu językowi, który najczęściej
pozostaje pokorny wobec retoryki mediów i werbalnej gestykulacji dominującej władzy
politycznej, musimy być bardzo ostrożni posługując się słowami  terroryzm i szczególnie
 terroryzm międzynarodowy . Co to przede wszystkim jest terror? Co go różni od strachu, trwogi,
paniki? Czyż przed chwilą sugerując, że wydarzenie 11 września było ważne tylko w tym sensie, że
trauma, którą wywołało w świadomości i podświadomości ludzi, nie polegała na tym co się stało
lecz na nieokreślonej groz
bie przyszłości bardziej niebezpiecznej niż zimna wojna, nie mówiłem o
terrorze, panice i trwodze?
Czym terror sprowokowany, zorganizowany i zinstrumentalizowany różni się od tego strachu, który
cała tradycja, od Hobbesa [2] po Schmitta i nawet Benjamina [3] uważa za warunek panowania
prawa, dzierżenia suwerennej władzy i nawet za warunek istnienia samej polityki i państwa? W
 Lewiatanie Hobbes mówi nie tylko o  fear , ale też o  terrour . Benjamin podkreśla, że państwo
właśnie za pomocą gróz
b zawłaszcza monopol przemocy. Można pewnie powiedzieć, że nie każde
doświadczenie terroru musi być koniecznie efektem terroryzmu. Oczywiście, ale historia polityczna
słowa  terroryzm odnosi się do Terroru rewolucji francuskiej, uprawianego w imię państwa,
zakładającego właśnie legalny monopol przemocy.[4]
Spróbujmy odnieść się do aktualnych czy ściśle prawnych definicji terroryzmu. Odniesienie się do
zbrodni przeciw ludzkiemu życiu przy jednoczesnym pogwałceniu praw (narodowych bądz

międzynarodowych) zakłada rozróżnienie między tym co cywilne i wojskowe (przyjęto, że ofiary
terroryzmu to cywile) oraz cel polityczny (zmienić bądz
wpływać na politykę jakiegoś kraju
terroryzując jego ludność cywilną). Te definicje nie wykluczają więc  terroryzmu państwowego .
Wszyscy terroryści świata twierdzą, że aby się bronić odpowiadają jedynie na terroryzm jakiegoś
państwa, które, unikając tego określenia, ukrywa się za wszelkimi rodzajami mniej lub bardziej
wiarygodnych uzasadnień swego postępowania.
Na przykład (i przede wszystkim) znamy oskarżenia wysuwane przeciwko Stanom Zjednoczonym,
które podejrzewa się o praktykowanie czy zachęcanie do państwowego terroryzmu. Z drugiej
strony, nawet w czasach wypowiadanych wojen międzypaństwowych, w formie starych praw
europejskich, terroryzm był banalnie częsty. Już na długo przed bardziej lub mniej masowymi
bombardowaniami obu ostatnich wojen światowych, zbrojne trwożenie ludności cywilnej było
klasyczną metodą. Od wieków.
Trzeba też powiedzieć co nieco o wyrażeniu  terroryzm międzynarodowy , którym  na całym
świecie  posiłkuje się aktualny dyskurs polityczny. Można je odnalez
ć w licznych oficjalnych
dokumentach ONZ. Po 11 września miażdżąca większość państw reprezentowanych w ONZ (może
nawet wszystkie, nie pamiętam, należy to sprawdzić) potępiła to, co od dziesiątków ostatnich lat
nazywa  międzynarodowym terroryzmem .
Otóż jedna z debat transmitowanych przez telewizję z udziałem pana Kofi Annana musiała
przypominać liczne poprzednie debaty. W chwili gdy sekretarz generalny ONZ miał potępić
 terroryzm międzynarodowy niektóre państwa wyraziły swoje obiekcje na temat jasności tego
konceptu i kryteriów, które pozwoliłyby go zidentyfikować. Tak jak w przypadku wielu pojęć
prawnych, których stawka jest bardzo ważna, to, co w tym koncepcie pozostaje niejasne,
dogmatyczne lub niewystarczająco zanalizowane, nie przeszkadza władzom państwowym
posługiwać się nim kiedy tylko zechcą.
Im bardziej jakiś koncept jest nieokreślony, tym łatwiej o jego oportunistyczne przywłaszczenie.
Zresztą bez żadnej filozoficznej debaty na temat  terroryzmu międzynarodowego ONZ zezwoliła
administracji amerykańskiej użyć wszelkich środków, które ona uzna za właściwe, aby chronić
Stany Zjednoczone przed tym  terroryzmem .
Bez sięgania zbyt daleko w przeszłość i nawet bez przypominania  jak się często ostatnio robi (i
słusznie), że w jednym kontekście terroryści mogą być chwaleni jako bojownicy wolności (na
przykład walczący przeciwko okupantowi radzieckiemu w Afganistanie) a w innym potępieni jako
terroryści (dziś często ci sami bojownicy, z tą samą bronią), nie powinniśmy zapominać o trudności
zdecydowania między tym co było  narodowe i  międzynarodowe w przypadku terroryzmu,
który zaznaczył historię Algierii, Irlandii Północnej, Korsyki czy Palestyny.
Nikt nie może zaprzeczyć istnieniu państwowego terroryzmu w czasie represji francuskich w
Algierii między 1954 a 1962. Terroryzm praktykowany przez algierską rebelię był długo uważany
za zjawisko wewnętrzne dopóki Algieria była traktowana jako integralna część narodowego
terytorium francuskiego. Dotyczyło to również ówczesnego terroryzmu francuskiego
(państwowego), który prezentowano jako policyjną operację bezpieczeństwa wewnętrznego.
Dopiero parę dziesięcioleci póz
niej, w latach dziewięćdziesiątych, francuski parlament przyznał
temu konfliktowi status  wojny (więc konfliktu międzynarodowego), by zapewnić renty
protestującym  kombatantom .
Konsekwencje tej ustawy? No cóż, należy pozmieniać wszystkie słowa używane do tej pory do
oznaczenia tego, co skromnie nazywano właśnie  wydarzeniami w Algierii. Interwencja
wojskowa, operacja policyjna, państwowy terroryzm stały się nagle  wojną .
W wielu regionach świata terroryści byli i są uważani za bojowników wolności i bohaterów
narodowej niepodległości. Czy terroryzm żydowskich grup zbrojnych, które doprowadziły do
założenia i uznania Izraela był narodowy czy międzynarodowy? A ten dzisiejszy, różnych grup
palestyńskich? A irlandzki? A Afgańczyków walczących przeciw Związkowi Radzieckiemu? A
terroryzm Czeczenów?
Od jakiego momentu jakiś terroryzm przestaje być potępiany i staje się chwalony jako sposób
uprawnionej walki? Albo odwrotnie? Którędy przeprowadzić granicę między tym co narodowe a
międzynarodowe, między policją a wojskiem, interwencją  pokojową a wojną, wojną a
terroryzmem, cywilnym a militarnym na jakimś terytorium ze strukturami zapewniającymi obronny
bądz
ofensywny potencjał jakiegoś  społeczeństwa ? Mówię bardzo ogólnie  społeczeństwa , gdyż
są przypadki gdzie taka jednostka polityczna, mniej lub bardziej organiczna i zorganizowana nie
jest ani państwem ani całkiem nie-państwem, lecz jest wirtualnie państwowa: zobaczcie jak nazywa
się dziś Palestynę czy Autonomię Palestyńską.
Jacques Derrida
 Le Monde Diplomatique , kwiecień 2004 tłum: j.s., 23/10/2004 (wszystkie cudzysłowy, nawiasy
jak też użycie kursywy w tekście za J.D.)
[1] Carl Schmitt  niemiecki prawnik, uczeń Maxa Webera, nazista [2] Thomas Hobbes  angielski,
siedemnastonastowieczny filozof polityczny [3] Walter Benjamin  (1892-1940)wybitny niemiecki
filozof, estetyk związany ze Szkołą Frankfurcką [4] w tradycyjnej polskiej politologii przyjmuje się,
że  terroryzm jest metodą  oddolną a  terror  odgórną (państwową)