1

Metodyka prac inwentaryzacyjnych w ramach projektu

„Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat

oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony”

3.6 GRUPA C – NADRZECZNE

Opracowanie: Rafał Bobrek, Tomasz Wilk. Uwag udzielili również: Przemysław Chylarecki, Józef
Hordowski, Łukasz Kajtoch, Grzegorz Neubauer, Damian Nowak oraz Zespół Obserwatorów Projektu
Ptaki Karpat.

Kluczowe gatunki liczone na powierzchni:



nurogęś Mergus merganser



sieweczki Charadrius spp.



brodziec piskliwy Actitis hypoleucos



rybitwy Sternidae



żołna Merops apiaster



zimorodek Alcedo atthis



dzięcioł zielonosiwy Picus canus



dzięcioł zielony Picus viridis



dzięcioł białoszyi Dendrocopos

syriacus



dzięcioł średni Dendrocopos medius



brzegówka Riparia riparia



pliszka górska Motacilla cinerea



pluszcz Cinclus cinclus



podróżniczek Luscinia svecica



remiz Remiz pendulinus



dziwonia Carpodacus erythrinus

Wszystkie pozostałe gatunki ptaków także podlegają rejestracji – notuje się dla nich tylko
stwierdzone kryterium lęgowości, nie zapisuje się natomiast liczebności.

Losowanie powierzchni próbnych

Rozmieszczenie, przebieg i nazewnictwo cieków przyjęto za

Komputerową Mapa Podziału

Hydrograficznego Polski (MPHP) z roku 2007.

Ramkę losowania stanowią wszystkie 5-kilometrowe

odcinki cieków, położone w całości w granicach polskich Karpat (1477 odcinków)

. Każdy z tych

odcinków przyporządkowano do jednej z warstw szerokości cieku: (I) 3-5 m, (II) 5-30 m, (III) powyżej
30

m, a ponadto, według kryterium fizycznogeograficznego (wg Kondrackiego) do: Pogórzy, Gór lub

Tatr (ze względu na specyfikę cieki tatrzańskie potraktowano oddzielnie). Liczby odcinków
w poszczególnych warstwach losowania przedstawia tab. 1.

Tabela 1. Liczba 5-kilometrowych odcinków cieków wodnych w polskich Karpatach. Wzięto pod uwagę tylko odcinki
w całości mieszczące się na ww. obszarze.

Pogórza

Góry

Tatry

Suma

szer. 3-5 m

517

434

4

955

szer. 5-30 m

133

258

11

402

szer. > 30 m

61

59

0

120

Suma

711

751

15

1477

W pojedynczym sezonie inwentaryzacją objętych będzie 55 odcinków 5-kilometrowych, losowanych
spośród wymienionych w tab. 1. Liczbę losowanych odcinków w poszczególnych warstwach
przedstawia tab. 2.

2

Tabela 2. Liczba 5-kilometrowych odcinków cieków wodnych, losowana do inwentaryzacji w pojedynczym sezonie.

Pogórza

Góry

Tatry

Suma

szer. 3-5 m

19

16

1

36

szer. 5-30 m

5

9

1

15

szer. > 30 m

2

2

0

4

Suma

26

27

2

55

Wielkość powierzchni

Cała sieć rzeczna Karpat została podzielona na odcinki 5-kilometrowe i taką długość ma odcinek
kontrolowany przez pojedynczego obserwatora. Podzielono go dodatkowo na 10 odcinków 500-
metrowych, ponumerowanych od 1 do 10 (w kolejności idąc w górę cieku). Numeracja jest stała i nie
należy jej modyfikować, natomiast współrzędne punktów początku i końca odcinka mogą wskazywać
na punkt „poza rzeką” (co wynika z niedokładności mapy MPHP). W takiej sytuacji punkt należy
przenieść na najbliższy odcinek cieku, znajdujący się na wysokości jego pierwotnej lokalizacji. Nie
należy natomiast przemieszczać punktu w górę ani w dół cieku.

Rodzaj liczenia

Transekt liniowy + cenzus zajętych nor w koloniach brzegówek i żołn oraz gniazd/par w koloniach
rybitw

Liczba kontroli

3

Terminy kontroli

 na Pogórzach (kod powierzchni RP0000):
1. 1-15 kwietnia

– pierwsze liczenie

2. 5-20 maja

– drugie liczenie

3. 5-20 czerwca– trzecie liczenie

 w Górach (za wyjątkiem Tatr; kod powierzchni RG0000):
1. 10-25 kwietnia

– pierwsze liczenie

2. 15-31 maja

– drugie liczenie

3. 15-30 czerwca

– trzecie liczenie

 w Tatrach (kod powierzchni RT0000):
1. 25 kwietnia-10 maja – pierwsze liczenie
2. 1-15 czerwca – drugie liczenie
3. 25 czerwca-10 lipca – trzecie liczenie

Pora prowadzenia kontroli

Godziny poranne i przedpołudniowe – ok. 6:00-12:00, chyba że warunki pogodowe (np. poranne
mgły) uniemożliwiają wykonanie kontroli w podanych godzinach.

3

Przygotowania przed kontrolą

Przed przeprowadzeniem kontroli terenowej wymagane jest zapoznanie się topografią terenu
i charakterem inwentaryzowanego cieku, by odpowiednio wcześnie wychwycić odcinki, których
skontrolowanie jest niewykonalne, wiązałoby się z nadmiernym wysiłkiem obserwatora (np. liczne,
niemożliwe do przebycia dopływy) lub też zagrażałoby jego bezpieczeństwu. Konieczne jest
skorzystanie z pomocy map oraz portali GIS-owych (Geoportal, GoogleEarth), zalecana jest także
wstępna wizytacja terenowa. Można wtedy wiarygodnie sprawdzić, czy teren w ogóle jest dostępny
i czy możliwe (i bezpieczne!) jest przejście wzdłuż koryta cieku co najmniej jednym jego brzegiem (lub
też samym korytem). Jeśli cały odcinek 5-kilometrowy (lub też jego znaczny fragment) jest
niemożliwy do przebycia, o tym fakcie należy jak najszybciej poinformować Organizatora! Możliwy
jest wtedy wybór innego wylosowanego odcinka 5-kilometrowego.

Przebieg kontroli

Obserwator przemieszcza się pieszo wzdłuż koryta cieku i notuje na formularzu kontroli terenowej
wszystkie osobniki z gatunków kluczowych, oddzielnie dla każdego z 10 odcinków 500-metrowych.
Odnalezienie w terenie początku i końca danego odcinka ułatwiają koordynaty geograficzne. Podczas
przemarszu nie należy oddalać się od koryta – liczeniu podlegają ptaki w zasięgu wzroku i słuchu
obserwatora. Na formularzu należy notować wszelkie zachowania terytorialne/lęgowe ptaków,
zgodnie z powszechnie przyjętym systemem znaków i kodów (jak w kombinowanej odmianie metody
kartograficznej, ryc. 1. oraz formularz terenowy). Należy zwracać na to szczególną uwagę, gdyż
wynikiem trzech liczeń jest określenie liczby par/terytoriów inwentaryzowanych gatunków na
poszczególnych odcinkach 500-metrowych i na całych 5 kilometrach.

Bardzo ważne jest wyraźne zaznaczenie na formularzu terenowym wszystkich fragmentów odcinka
500-metrowego, które nie zostały w wystarczającym stopniu spenetrowane (i gdzie możliwe było
przeoczenie któregoś z kluczowych gatunków). Za takie fragmenty nieskontrolowane uznaje się te, na
których obserwator nie ma kontaktu wzrokowego z korytem (czyli takie, dla których niemożliwe jest
wiarygodne wykrywanie liczonych ptaków). Jest to istotne, gdyż wtedy dany odcinek 500-metrowy
nie może być traktowany jako spenetrowany w całości i brany pod uwagę w ocenie zagęszczeń.
Należy także oszacować długość takiego „niepoliczonego” fragmentu i zanotować ją na formularzu
(ryc. 1). Uwaga: dla ułatwienia orientacji i zapisów na formularzu odcinek 500-metrowy podzielony
został jeszcze na odcinki 100-metrowe. Nie wymusza to jednak oddzielnego notowania obserwacji
dla każdego z odcinków 100-metrowych – jako pojedyncza jednostka w zapisie i później w analizach
będzie traktowany cały odcinek 500-metrowy.

W przypadku cieków o dużej szerokości (dla których podczas przejścia jednym brzegiem niemożliwa
jest efektywna kontrola również drugiego z nich), należy podczas drugiej kontroli dokonać przejścia
odcinka 5-kilometrowego brzegiem przeciwnym niż wybranym podczas pierwszej kontroli. Podczas
trzeciej można dowolnie wybrać brzeg, kierując się przy wyborze tym, który z brzegów wydaje się być
dotychczas słabiej spenetrowany. Należy jednocześnie pamiętać, że w takim przypadku oszacowania
całkowitej liczebności gatunków kluczowych na danym odcinku 5-kilometrowym należy dokonać,
biorąc pod uwagę dane z obu brzegów cieku.

Oprócz „mapowania” stanowisk gatunków kluczowych, WSZYSTKIE pozostałe gatunki ptaków należy
notować (oddzielnie dla każdego odcinka 500-metrowego) w tabeli, w której dla każdego gatunku
określa się najwyższe stwierdzone kryterium lęgowości (wg Załącznika I). Ptaków z tych gatunków nie
trzeba liczyć (nie wpisuje się stwierdzonej liczebności) – zbierane są dla nich jedynie dane „atlasowe”
(ryc.1).

4

Dla nurogęsi, w okresie kontroli 1. zwracamy szczególną uwagę na pary ptaków i osobniki
zaniepokojone, a podczas późniejszych kontroli (2. i 3.) – na samice wodzące w tym okresie pisklęta.

W przypadku dzięciołów (z grupy kluczowych) nie stosujemy stymulacji głosowej, a tylko notujemy
spontanicznie odzywające się i obserwowane osobniki.

Ryc. 1. Przykładowe zapisy w formularzu terenowym dla pojedynczego odcinka 500 m.

Podczas przejścia transektem lokalizujemy kolonie brzegówek. Ocenę liczby zajętych nor
przeprowadzamy w trakcie dłuższej obserwacji zachowania ptaków wlatujących i wylatujących
z poszczególnych nor. Należy zwrócić uwagę na nadbrzeżne skarpy, urwiska, lessowe ścianki
wąwozów a także wszelkie wyrobiska w bezpośredniej bliskości cieku. Podobnie, w trakcie bardziej
szczegółowej obserwacji oceniamy liczebność w koloniach żołn i rybitw.

Opis siedliska

Oprócz liczenia ptaków, obserwator w trakcie jednej z kontroli terenowych wypełnia Kartę Stanu
Siedlisk (KSS) dla liczeń nadrzecznych. Na Karcie należy scharakteryzować wyszczególnione zmienne
siedliskowe dla każdego z dziesięciu odcinków 500-metrowych, wg szczegółowej instrukcji tam

5

zawartej. Szczególny nacisk położony został na rejestrowanie wszelkich antropogenicznych zmian
siedliska rzecznego, mających związek z regulacjami hydrotechnicznymi.

Wypełniania Karty Stanu Siedlisk nie można łączyć z aktywnym liczeniem ptaków, gdyż obniżyłoby to
znacznie efektywność kontroli. Ponieważ w większości przypadków obserwator będzie docierał na
miejsce liczenia własnym pojazdem i następnie wracał do miejsca jego pozostawienia po
zakończonym liczeniu, zaleca się, by przynajmniej raz powrót nastąpił wzdłuż kontrolowanego cieku.
Takie przejście w odwrotnym kierunku można wtedy łatwo połączyć z rejestrowaniem cech siedliska
i właśnie wtedy zaleca się wypełniać KSS.

Po kontroli

Po wykonaniu wszystkich trzech kontroli obserwator uzupełnia formularz zbiorczy. Określa w nim
liczbę par/terytoriów każdego z gatunków kluczowych na każdym odcinku 500-metrowym i na całym
odcinku 5-kilometrowym łącznie, a także tworzy listę stwierdzonych na odcinku 5-kilometrowym
gatunków (pozostałych – nie kluczowych), dla których określa najwyższe stwierdzone kryterium
lęgowości i odpowiednią kategorię gniazdowania.

W tabeli dla gatunków kluczowych należy podać również długość efektywnie skontrolowanego
odcinka (czyli części, na której w rzeczywistości przeprowadzono liczenie – patrz rozdział Przebieg
kontroli). Informację tę (wiersz Długość>>) należy podać dla każdego fragmentu 500-metrowego,
oraz dla całych 5 km łącznie (jako suma długości z 10 odcinków).

Produkt liczeń i formularze do odesłania

„Produktem” liczeń ptaków nadrzecznych są:



trzy formularze terenowe z poszczególnych kontroli,



jeden formularz zbiorczy,



jedna Karta Stanu Siedlisk (KSS)

Kserokopie wszystkich wymienionych materiałów należy odesłać po zakończeniu liczeń
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia na adres Małopolskiego Biura OTOP, ul. Zyblikiewicza
10/1a, 31-029 Kraków.

Oprócz tego obserwator wprowadza wyniki liczeń ze swojego odcinka 5-kilometrowego poprzez
elektroniczny formularz dedykowany tym liczeniom, udostępniony na stronie

www.ptakikarpat.pl

,

w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia.

Bibliografia

Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.) 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik Metodyczny

dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa.

Cichocki W., Mielczarek P. 1993. Rozmieszczenie i liczebność pluszcza Cinclus cinclus i pliszki górskiej

Motacilla cinerea w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 49: 54-61.

D’Amico F. & Hemery G. 2003. Calculating census efficiency for river birds: a case study with the

White-throated Dipper Cinclus cinclus in the Pyrénées. Ibis, 145, 83–86.

Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 –

podręcznik metodyczny. Tom 8.

Kajtoch Ł. 2005. Zasiedlanie dorzecza Raby przez nurogęś Mergus merganser. Notatki Ornitologiczne

46: 244-249.

6

Ledwoń M., Król J., Mędrzak R., Mołdysz D., Barcik L., Dyduch M., Gacek S., Jagiełko J., Jędrzejko A.,

Kruszyk R., Linert H., Procner B., Śniegoń M., Wojtoń T., Wiśniewski M.,

Wróbel J., Zontek I.,

Zontek C. 2009. Liczebność i rozmieszczenie pluszcza Cinclus cinclus oraz pliszki górskiej
Motacilla cinerea w zachodniej części Beskidów Zachodnich i Pogórza Zachodniobeskidzkiego.
Notatki Ornitologiczne, 50: 9–20.

Marchant J.H. & Gregory R.D. 1999. Waterways Breeding Bird Survey pilot survey 1998: adaptation of

BBS census methods to rivers and canals. R&D technical report W205. Bristol: Environment
Agency.

Marchant J. H., Joys A. C., Noble D. G. & Coombes R. H. 2006. Waterways Breeding Bird Survey:

progress and population trends 1998–2004. Science report: SC010012. Bristol: Environment
Agency.

Wasilewski J., Zajchowski K. 2000. Występowanie oraz liczebność pluszcza Cinclus cinclus i pliszki

górskiej Motacilla cinerea na wybranych obszarach Polski Południowo-Wschodniej. Roczniki
Bieszczadzkie 9: 157-168.

7

Załącznik I

Wykaz stosowanych kryteriów lęgowości/zachowań i odpowiadających im kategorii gniazdowania
(wg Sikora i in. 2007, zmienione).

Zachowanie/kryterium lęgowości

Symbol

Kategoria

Obserwacja/stwierdzenie gatunku

ST

Brak (D)

Ptak młodociany

JUV

Pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym

O

Gniazdowanie

możliwe (A)

Jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty godowe
samca

S

Obserwacja rodziny (jeden ptak lub para) z lotnymi młodymi

R

Para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym

P

Gniazdowanie

prawdopodobne

(B)

Śpiewający lub odbywający loty godowe samiec stwierdzony co najmniej
przez 2 dni w tym samym miejscu (zajęte terytorium) lub równoczesne
stwierdzenie wielu samców w siedlisku lęgowym danego gatunku

TE

Kopulacja, toki

KT

Odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo

OM

Głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda lub piskląt

NP

Plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku)

PL

Budowa gniazda lub drążenie dziupli

BU

Odwodzenie od gniazda lub młodych (udawanie rannego)

UDA

Gniazdowanie

pewne (C)

Gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku

GNS

Gniazdo wysiadywane

WYS

Ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt

POD

Gniazdo z jajami

JAJ

Gniazdo z pisklętami

PIS

Młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne albo podloty
gniazdowników poza gniazdem

MŁO

8

Załącznik II