FILOZOFICZNE DOWODY ISTNIENIA BOGA

Filozofia religii pokazuje, ze składnikiem religii mogą być także określone poglądy na

temat, bóstwa, Boga, jego istoty i istnienia. Pytania: Czy Bóg istnieje? Czym i jaki jest Bóg? Czy
możliwe jest jego poznanie? należą do podstawowych pytań filozofii Boga (teologii) i filozofii
Absolutu. Historia filozofii pokazuje wiele teoretycznych, racjonalnych prób odpowiedzi na te
pytania i osiągnięcia pewności na temat istnienia Boga. Oto krótka i nieco uproszczona
prezentacja kilku najważniejszych z nich.

Pogląd Platona:



Istnieje świat idei, bardziej rzeczywisty od świata rzeczy;



idee to byty niezmienne, wieczne,



na ich szczycie znajduje się idea Dobra,



idea Dobra nie jest tożsama z Bogiem religii,



bogowie, także budowniczy świata (boski Demiurg) w hierarchii bytów znajdują się niżej

od idei Dobra.

Pogląd Arystotelesa:

Byt absolutny to:



najdoskonalsza substancja,



byt konieczny, niezmienny, istniejący odwiecznie,



pierwszy nieruchomy poruszyciel, który nie jest stwórcą świata.

Stwórca świata według Arystotelesa istnieje odwiecznie; ale stwórca świata podobnie jak

Demiurg u Platona nie jest bytem absolutnym w sensie filozoficznym.

Objawienie chrześcijańskie wnosi nowe treści do filozoficznego (wtedy pogańskiego)

rozumienia bytu absolutnego. Bóg religii objawionej był Bogiem żywym, Najdoskonalszą Osobą,

Pełnią Dobra i Miłości, stwórcą świata. Ojcowie kościoła (patrystyka) wypracowali filozoficzną

interpretację nauki objawionej posługując się przede wszystkim terminologią zaczerpnięta z

Platona, Arystotelesa i Plotyna. Żeby zrozumieć chrześcijańską filozofię, trzeba więc poznać i

zrozumieć filozofię przedchrześcijańską.

ŚW. AUGUSTYN (354-430 n.e.)

Dowód istnienia Boga:



Mamy świadomość prawd wiecznych;



Wszystko, co jest wieczne musi istnieć w Bogu;



Więc Bóg istnieje.

Ale nie jako przyczyna świata, lecz jako źródło prawdy.

ŚW. ANZELM Z AOSTY, biskup Canterbury (1033-1109)

Tzw. dowód ontologiczny:

1. Bóg jest istotą największą i najdoskonalszą [założenie 1].

2. Jeżeli posiadamy w umyśle pojęcie istoty największej i najdoskonalszej, to istota ta istnieje w

naszej myśli.

3. Istnienie rzeczy w rzeczywistości jest doskonalsze i większe niż istnienie tylko w myśleniu

[założenie 2],

4. Więc Bóg z konieczności istnieje w rzeczywistości [wniosek].

Dowód ten wychodzi nie od istnienia pojęcia „świata”, lecz od istnienia „pojęcia” Boga.

„Ten, kto myśli pojęcie „Bóg”, jeśli przyjmuje jego adekwatne pojęcie, to zmuszony jest uznać
także istnienie Boga. Bóg, który istniałby tylko w naszym myśleniu, przeczyłby pojęciu Boga jako
bytu bezwzględnie największego.” „Nawet głupiec ma ideę Boga, jako czegoś
najdoskonalszego.”



Bóg to coś większego i doskonalszego niż mogę sobie pomyśleć.



Zdanie to powinien rozumieć także człowiek niewierzący.



Jeśli je rozumie, to ma je swoim umyśle.

ŚWIĘTY TOMASZ Z AKWINU (1225-1274)

Członek „żebraczego” zakonu dominikanów, stworzył największy system filozofii

średniowiecznej, dokonał syntezy filozofii Arystotelesa i filozofii chrześcijańskiej, wywodzącej

się od Świętego Augustyna.



Bóg jest istnieniem (Istotą Boga jest istnienie).



Istnienie Boga nie jest dla nas oczywiste.



Zdanie: „Bóg istnieje”, nie jest oczywiste.



Oczywiste jest tylko to, co możemy stwierdzić zmysłowo.



Mimo to, trzeba dochodzić do pewności na drodze rozumowej.

Dlatego Św. Tomasz tworzy 5 argumentów (dowodów) na istnienie Boga. Dowody te w
literaturze nazywane są „drogami” Św. Tomasza.

I. Argument (dowód) z ruchu

1. Istnieje ruch.

2. Każdy ruch ma przyczynę, tj. wymaga tego, kto porusza.

3. Szeregu poruszycieli nie można prowadzić w nieskończoność.

4. Musi istnieć jeden pierwszy nieruchomy poruszyciel.

5. Jest nim Bóg.

II. Argument (dowód) z przyczynowości:

1. Wszystko co istnieje (skutek), posiada swoją przyczynę.

2. Nic nie jest własną przyczyną.

3. Szereg przyczyn nie może rozciągać się w nieskończoność.

4. Należy przyjąć istnienie pierwszej przyczyny.

4. Jest nią Bóg.

III. Argument z przypadkowości (kosmologiczny):

1. Wszystko, co istnieje, jest nie-konieczne (może nie istnieć).

2. To, co nie jest konieczne, zależy od czegoś koniecznego.

3. Muszą więc istnieć rzeczy, które są konieczne dzięki sobie albo dzięki innym rzeczom.

4. Ponieważ szereg rzeczy koniecznych dzięki innym rzeczom nie może ciągnąć się w

nieskończoność, musi istnieć byt, konieczny dzięki sobie samemu, od niczego innego niezależny.

5. Bytem tym jest Bóg.

IV. Argument z niedoskonałości świata:

1. We wszystkich rzeczach jest czegoś mniej lub więcej.

2. Rzeczy są mniej lub bardziej dobre, prawdziwe i piękne.

3. Istnieje coś bezwzględnie doskonałego.

4. Nie możemy w stopniowaniu doskonałości posuwać w nieskończoność.

5. Taką najwyższą doskonałością jest Bóg.

V. Argument z celowości (teleologiczny):

1. Świat posiada swój cel (telos), wszystkie stworzenia w przyrodzie dążą do celu.

2. Jeżeli istnieje celowość w przyrodzie, to istnieje także mądre kierownictwo.

3. Stworzenia pozbawione rozumu potrzebują do osiągnięcia celu kogoś, kto ten cel ustanawia

(np. strzała potrzebuje łucznika).

4. Nie możemy posuwać się w nieskończoność w określaniu osób kierujących i ustanawiających

różne cele.

5. Skierowany ku celowi świat potrzebuje więc Boga, który sam nie jest już celowo kierowany,

lecz jest najwyższym kierującym władcą świata.

Według średniowiecznej koncepcji Św. Tomasza byt absolutny to:



byt konieczny,



pełnia istnienia,



przyczyna sprawcza, formalna i celowa, bytów niekoniecznych,



byt niezłożony, niezmienny, wieczny, wszechobecny,



byt najdoskonalszy (Pełnia Doskonałości),



byt osobowy (Najwyższa Wola i Intelekt),



byt duchowy, niezależny od materii (niematerialny),



byt tożsamy z Bogiem religii chrześcijańskiej.

KARTEZJUSZ (RENE DESCARTES 1596-1650)

Dowód I. Istnienie Boga wynika z faktu istnienia myślenia i świadomości.

1. Świadomość ludzka jest niedoskonała.

2. Świadomość ludzka musi mieć swoją przyczynę, która jest doskonała.

3. Przyczyną tą jest Bóg.

Dowód II. Istnienie Boga wynika z faktu istnienia w świadomości pojęcia „Bóg”.

1. Człowiek posiada w umyśle doskonałą ideę Boga.

2. Jest to idea wrodzona, najjaśniejsza i najpewniejsza.

3. Człowiek nie wymyślił tej idei.

4. Wymyśliła ją istota doskonała; jest nią Bóg.

5. Więc Bóg istnieje.

BLAISE PASCAL (1623 - 1663), cenzurowany, zapomniany, podziwiany, geniusz, samouk.

W wieku 12 lat - poznaje samodzielnie matematykę; 16 lat – tworzy geometrię rzutową

(niezbędną także dziś); 19 lat - buduje pierwszą maszynę do liczenia; 23 lata - zajmuje się fizyką

eksperymentalną (np. oblicza ciężar powietrza, projektuje prasę hydrauliczną)

Zakład Pascala, to rodzaj dowodu na istnienie Boga oparty o myślenie w kategoriach

rachunku prawdopodobieństwa, w którym jego autor próbuje przekonać ludzi niewierzących do

wiary w Boga. Przyjmuje w nim prawdopodobieństwo, że Bóg nie istnieje i proponuje nam

myślenie w kategoriach zakładu, łączy w nim: przypadek i zbawienie, prawdopodobieństwo i

łaskę. Nawet jeśli nie wierzymy, powinniśmy uwierzyć, ponieważ nie mamy nic do stracenia, a

wiele (wszystko) do zyskania. Przed Pascalem uważano, że wierząc nic nie ryzykujemy, nie

wierząc wszystko ryzykujemy. Powyższe argumenty to wiara pozorna. Pascal pisze o podjęciu

ryzyka wiary!!! Chce by pokonać w człowieku psychiczny mechanizm, który wiarę odrzuca.

Wiara prawdziwa dopiero wtedy się pojawia, gdy rozważymy argumenty za i przeciw wartości

wiary (jak w hazardowej grze w karty lub jak w księgowości - robimy rachunek zysków i strat).

Pascal wyróżnia dwie nieskończoności w czasie: ryzykując nieskończenie małą ilość

czasu (= nasze życie), możemy wygrać nieskończenie dużą ilość czasu (= wieczność).

„Masz dwie rzeczy do stracenia: prawdę i dobroć; i dwie do stawienia na kartę: swój rozum i

swoją wolę, swoją wiedzę i swoją szczęśliwość; twoja zaś natura ma dwie rzeczy, przed którymi

umyka: błąd i niedolę. Skoro trzeba koniecznie wybierać, jeden wybór nie jest z większym

uszczerbkiem dla twojego rozumu niż drugi. (...) Zważmy zysk i stratę, zakładając się, że Bóg jest.

Rozpatrzmy te dwa wypadki: jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli przegrasz, nie tracisz nic.

Zakładaj się tedy, że jest, bez wahania”.

„Podjęcie decyzji aby wierzyć, oznacza także, iż zaczynamy praktykować, a to z kolei może

prowadzić do prawdziwej wiary”. Trzeba zrezygnować z bycia ateistą. „Ten kto się zakłada, musi

poświęcić wszystko i próbować wyjść z samotności, poszukując Boga. Zakład oznacza więc, że

już wcześniej wierzymy, iż warto poświęcić pogoń za ziemskim szczęściem w zamian za nadzieję

na wieczność. Założyć się to już teraz żyć w przedsionku wieczności.”

1

KANTOWSKA KRYTYKA DOWODÓW NA ISTNIENIE BOGA

Myślenie racjonalne o Bogu prowadzi do prób udowodnienia jego istnienia. Kant nie

twierdzi, że Bóg nie istnieje; uważa tylko, że dotychczasowe dowody (Św. Anzelma, Tomasza)

są niewystarczające, bo nie można ich oprzeć na doświadczeniu zmysłowym.

Kant pyta, czy z faktu posiadania myśli można wnioskować bezbłędnie o istnieniu

przedmiotu, o którym się myśli?

1. w dowodzie ontologicznym (Anzelm, Descartes) przyjmujemy założenie, że posiadamy

pojęcie Boga i wnioskujemy o istnieniu Boga. Według Kanta, jeżeli mamy w umyśle pojęcie

Boga, to możemy wnioskować tylko o możliwości istnienia Boga (z pojęcia „krasnoludka” tylko

o możliwości istnienia krasnoludka).

Kant pyta: Czy Bóg może być przyczyną czegoś w świecie doświadczenia?

2. w dowodzie kosmologicznym – z faktu istnienia świata wnioskuje się o istnieniu Boga jako

przyczyny tego świata. Według Kanta Bóg nie jest przyczyną świata, ponieważ prawo

przyczynowości obowiązuje tylko w świecie zmysłowym, materialnym. Nie można

przyczynowości szukać poza światem doświadczenia.

1

Zob. J. Attali, Pascal, Warszawa, 2004, s. 319.

Czy Bóg jest Stwórca czy budowniczym świata?

3. W dowodzie z celowości (teleologicznym) dostrzega się celowość, ład i organizację w świecie

i z tego wyciąga wniosek, że istnieje stwórca tego świata. Według Kanta możemy wnioskować,

że istnieje tylko budowniczy świata ( a to nie to samo).

Podsumowanie: Według Kanta istnienia Boga nie da się ani udowodnić ani zanegować.

Dla filozofii teoretycznej Bóg jest jedynie ideałem i „pojęciem, które zamyka i koronuje poznanie

ludzkie”. Jednak według Kanta celem rozumu ludzkiego nie może być wyłącznie poznanie

teoretyczne (naukowe). Pewności nie uzyskamy metodami myślenia naukowego (w intelekcie).

Pewności trzeba szukać w innym wymiarze racjonalności, tj. w rozumie praktycznym (tj. w

woli), w etyce i filozofii moralnej. Celem poszukiwań filozoficznych Kanta jest więc także

wzmocnienie wiary moralnej. Kant stwierdza w słynnych słowach: „Musiałem obalić wiedzę, aby

znaleźć miejsce dla wiary”.

W filozofii współczesnej pod wpływem Hume’a, Kanta, Comte’a i innych umacnia się

przekonanie o niemożliwości filozoficznego i naukowego udowodnienia istnienia i poznania

Boga (że jest i jaki jest). Bóg rozumiany jako byt absolutny jest jednak dalej przedmiotem badań

filozofii metafizycznej, która nie rezygnuje z pytań o ostateczne podstawy, zasady, fundamenty

czy racje istnienia człowieka i świata. Wielu filozofów i teologów zakłada możliwość

rozumowego poznania Boga. Jedni szukają pomocy w naukach przyrodniczych, inni tworzą

nowe filozoficzne lub teologiczne dowody istnienia Boga.

Są też tacy myśliciele, którzy uważają, że poznanie i dowiedzenie istnienia Boga jest sprawą

subiektywną, emocjonalną, osobista a nawet prywatną. W kwestii poznania (doświadczenia)

Boga odwołują się do czynników pozarozumowych takich jak uczucia, wola, wiara, intuicja

religijna itp.