11 Z historii Żydów w Lublinie

background image

Z historii Żydów w Lublinie

Lublin, ze względu na swoje położenie na szlaku handlowym, był zapewne jedną z
pierwszych osad Małopolski, w której osiedlili się Żydzi. Okres utworzenia się tu
zorganizowanej gminy żydowskiej trudno ustalić. Niektórzy historycy wnioskują, że mogła
ona powstać już w XI w. (Stanisław Wojciechowski). Żydowski historyk Szlomo Banch
Nisenbaum podaje datę 1396 r. W przekazach źródłowych zachował się dokument z
1557 r., w którym Żydzi lubelscy powoływali się na przywilej, nadany im w 1336 r. przez
króla Kazimierza Wielkiego. Jan Długosz relacjonuje, że w 1475 r. osiedlił się w Lublinie
rabin Jakub z Trydentu. Wnioskować z tego można, że gmina w owym czasie była już
dość pokaźna.

Lublin, jako miasto królewskie, posiadał przywilej "de non tolerandis Judaeis", którego
potwierdzenia znane są dopiero od 1518 r. Przywilej ten zabraniał Żydom
zamieszkiwania w obrębie murów miejskich. Prawo posiadania domu w mieście mieli
tylko pojedynczy Żydzi (np. dzierżawca ceł). W związku z tym osiedle starozakonnych
powstało na prywatnych gruntach starościńskich - na przedmieściu Podzamcze przy
północnym stoku wzgórza zamkowego. Znaczny wkład organizacyjny i finansowy w
umocnienie gminy włożył m.in. lekarz Icchak Maj.

Rozkwit gospodarczy, naukowy i kulturalny gminy nastąpił w XVI i pierwszej połowie XVII
w. Kahał lubelski był w owym czasie trzecim, co do znaczenia w Koronie (po krakowskim
i lwowskim). Gmina umacniała się dzięki przywilejom, nadawanym jej przez starostów i
królów. W 1518 r. funkcjonowała już jesziwa (uczelnia talmudyczna), założona przez
Szaloma Szachnę. Przywilej królewski z 1567 r. uprawomocnił działalność tej akademii,
a prowadzący ją mędrcy mogli oficjalnie posługiwać się tytułem "rector". Tenże przywilej
zezwalał na wybudowanie nowej, murowanej synagogi, która nazwana została później
imieniem pierwszego rektora jesziwy - rabina Szlomo Lurii (zwanego Maharszal).

1

background image

Bóżnica Chewra Nosim, ul. Lubartowska 10

W 1547 r. założona została, jedna z pierwszych w Polsce drukarnia hebrajska, a wkrótce
potem (1578 r.) słynna drukarnia Kalonimusa Joffe, prowadzona przez kilka pokoleń jego
następców. W 1555 r. król potwierdził fakt wcześniejszego już uzyskania przez gminę
parcel pod cmentarz, jatki i szpital. Lublin był siedzibą tzw. Waad Arba Aracot (Sejm
Czterech Ziem). Był to rodzaj parlamentu żydowskiego, działającego w latach 1580-
1764.

Centrum osiedla żydowskiego na Podzamczu stanowił plac bóżniczy przy ul. Jatecznej,
gdzie skupiały się główne instytucje gminy. Z czasem rozrosło się ono w obszerne
miasteczko, zajmując osuszany stopniowo od bagien cały obszar wokół zamku.

W 1602 r. istniało tam sto domów żydowskich. Starozakonni zamieszkiwali również w
jurydyce na Kalinowszczyźnie.

Podczas najazdu wojsk kozackich (1655 r.) osiedle żydowskie, w większości drewniane,
zostało spalone, więc Żydzi poczęli osiedlać się w obrębie murów miejskich. Usuwani
stąd byli (dekretami z 1761 i 1795 r.) do odbudowującego się sukcesywnie swego miasta
na Podzamczu. Główną ulicą była tu Szeroka (zwana też Żydowską), inne to: Jateczna,
Krawiecka, Podzamcze, Zamkowa, Wąska. Rejon ten został całkowicie zniszczony
podczas II wojny światowej, a na jego miejscu powstał nowy układ ulic.

Minioną epokę przypominają dwie tablice pamiątkowe, ustawione u podnóża góry
zamkowej. Jedna z planem byłego miasta żydowskiego, druga upamiętniająca synagogę
Maharszala. W XIX w. miasto żydowskie na Podzamczu było już zbyt ciasne, żeby
pomieścić wszystkich mieszkańców. Powstały zatem kolejne skupiska ludności

2

background image

żydowskiej. Po tzw. reformach Wielopolskiego (1862 r.), które przyznały Żydom
równouprawnienie, zajęli oni prawie całe Stare Miasto. Już wcześniej tworzyła się wzdłuż
rejonu nowo wytyczonej ul. Lubartowskiej dzielnica zamieszkiwana przez
starozakonnych. W 1829 r. za rogatkami miasta założony został nowy cmentarz
żydowski (obecnie ul. Walecznych). W drugiej połowie XIX w. Żydzi posiadali wzdłuż ul.
Lubartowskiej okazałe kamienice, a także zakłady przemysłowe (browary, młyny,
garbarnie, fabryki tytoniu) i oczywiście dziesiątki sklepików. Największy ruch panował na
placu targowym, pośrodku którego stały jatki (obecnie ul. Świętoduska). W 1886 r.
otwarty został nowy szpital żydowski (obecnie klinika położnicza). Powstawały
reformowane szkoły z nauczaniem w języku polskim i rosyjskim oraz szkoła z językiem
hebrajskim.

Przełom XVIII i XIX w. zaznaczył się silnymi akcentami religijnymi. W Lublinie miał swą
siedzibę słynny przywódca chasydyzmu - cadyk Jaakow Icchak Hurwicz (zm. 1815 r.).
Jego grób na starym cmentarzu żydowskim jest dotąd miejscem pielgrzymek Żydów z
całego świata.

W drugiej połowie XIX w. ludność żydowska Lublina, licząca 8,7 tys. osób, stanowiła
56% mieszkańców miasta.

W okresie międzywojennym społeczność żydowska Lublina reprezentowała, typowy dla
dużych miast, przekrój poprzez wszystkie grupy - od ortodoksów po asymilatorów. Z
jednej strony, gmina lubelska była nadal ważnym ośrodkiem religijnej tradycji. W owym
czasie istniało tu około stu synagog i domów modlitwy oraz dziesiątki chederów z
tradycyjnym nauczaniem religijnym. Wydarzeniem na ogromną skalę było otwarcie w
1930 r. wyższej uczelni talmudycznej z nowymi metodami nauczania. Twórcą Jesziwat
Chachmej Lublin (Uczelni Mędrców Lublina) był rabbi Meir Szapiro. Jej ogromny gmach
(róg ul. Lubartowskiej i Unickiej) służy obecnie Akademii Medycznej.

Wyższa Uczelnia Rabinacka

Z drugiej strony, funkcjonowała sieć nowoczesnych szkół, np. koedukacyjne gimnazjum
Szperowej, Gimnazjum Humanistyczne z osobnymi siedzibami dla dziewcząt i chłopców.

3

background image

Budynki, w których mieściły się te szkoły, znajdują się przy obecnych ulicach: Zamojskiej,
Radziwiłłowskiej, Niecałej. Istniały liczne towarzystwa społeczne, kluby sportowe, prasa.
Funkcjonowało szesnaście drukarni żydowskich, które wydawały osiemnaście różnego
rodzaju czasopism. Najważniejszym z nich był dziennik "Lubliner Tugblat" ("Dziennik
Lubelski"). Poszczególne grupy społeczne reprezentowane były przez swoje partie
polityczne - od religijno - ortodoksyjnej po komunistyczną. Żydowski Lublin tamtych dni
przybliża wydana w 1990 r. książka Róży Fiszman-Sznajdman "Mój Lublin".

W ciągu ostatnich dwu stuleci społeczność żydowska Lublina wydała wiele słynnych
osobistości. Należą do nich: Zalkind Horowitz, Emil Mejerson, Szlomo Baruch
Nisenbaum, Nachum Blumental; pisarze - Malwina Mejerson, Anna Langfus (nagroda
Goncourtów), Jakub Glatsztejn; malarz Symcha Trachter; działaczki społeczne - Bela
Szapiro i Bela Dobrzyńska.

Należy wspomnieć też o Wieniawie, podmiejskiej osadzie (kiedyś własności Wojciecha
Oczki, lekarza na jagiellońskim Wawelu), od 1916(18?) dzielnicy Lublina, gdzie co
najmniej od XVIII w. istniała osobna gmina żydowska, posiadająca własną synagogę,
cmentarz i inne niezbędne instytucje. W 1856 r. mieszkało tam tysiąc Żydów, którzy
stanowili ponad 90% ludności tej osady. Stąd wywodziła się rodzina słynnego skrzypka,
Henryka Wieniawskiego. Podczas II wojny światowej żydowska część Wieniawy została
zrównana z ziemią. Na tym miejscu znajduje się obecnie stadion "Lublinianki", ten sam,
gdzie w połowie lat 70-tych finiszował w czasie Wyścigu Pokoju Ryszard Szurkowski na
28 minut przed peletonem.

Getto w Lublinie. Rok 1941

4

background image

W 1939 r. wśród 122 019 mieszkańców Lublina ludność żydowska liczyła 42 830 osób
(31%). Od końca 1941 r. hitlerowcy rozpoczęli systematyczną akcję eksterminacji
Żydów, której końcowym aktem była likwidacja getta 9. listopada 1942 r. Ponad 40 tys.
Żydów Lublina poniosło śmierć w obozach zagłady w Bełżcu i na Majdanku oraz w Lesie
Krępieckim nieopodal miasta. Ich zagładę upamiętnia plac Ofiar Getta (pomiędzy ulicami
Lubartowską a Świętoduską). Przy ul. Lubartowskiej 10, w jedynej bóżnicy, jaka
przetrwała do dziś, istnieje Izba Pamięci ze skromnym zbiorem pamiątek, dotyczących
historii i kultury lubelskich Żydów.

Robert Kuwałek

5


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia Żydów w Lublinie
11 Historia i grzechyid 12425 ppt
Historia Żydów od XX w pne do 1500r n e
Folie 11 Historia i funkcjonowanie UE
11 5, POLITECHNIKA LUBELSKA w LUBLINIE
2012 07 11 Forum Żydów Polskich
19 Historia Żydów Kalendarium
Historia Żydów krakowskich
HISTORIA ŻYDÓW W POLSCE
11 Historia i grzechyid 12425 ppt
(11) Historia budowy Zespołu Górniczo Energetycznego Bełchatów (Z Kozłowski)

więcej podobnych podstron