Z Wikipedii

Historia śydów na ziemiach polskich liczy ponad
tysiąc lat. Były w niej długie okresy religijnej tolerancji
i pomyślnej koniunktury dla krajowej wspólnoty
ż

ydowskiej, ale również niemal całkowita

eksterminacja (holokaust) przez nazistowskie Niemcy
podczas okupacji Polski. Od czasów powstania
Królestwa Polskiego w XI wieku, poprzez utworzoną
w 1569 Rzeczpospolitą Obojga Narodów, Polska była
jednym z najbardziej tolerancyjnych państw w Europie,
stała się więc domem dla jednej z największych i
najdynamiczniej rozwijających się społeczności
ż

ydowskich. Nieprzypadkowo też współcześni

nazywali ówczesną Polskę rajem dla śydów (łac.
paradisus Iudaeorum), a szesnastowieczny rabin
krakowski Mojżesz ben Israel Isserles podkreślał, że
jeśliby Bóg nie dał śydom Polski jako schronienia, los Izraela byłby rzeczywiście nie do zniesienia

[1]

.

Jednakże, kiedy unia polsko-litewska zaczęła słabnąć (z powodu zewnętrznych ataków zbrojnych i
konfliktu na linii protestancka reformacja - katolicka kontrreformacja i linii prawosławie - unia
brzeska), działo się to samo z tradycyjną polską tolerancją, począwszy od XVII wieku. W
konsekwencji pogorszyła się sytuacja polskiego żydostwa, w krótkim czasie zrównując się z
położeniem śydów w innych krajach Europy.

Po trzecim rozbiorze Polski w 1795, gdy Polska przestała być niepodległym państwem, śydzi ją
zamieszkujący trafili pod władzę prawa zaborców - ich sytuacja była szczególnie ciężka w Imperium
Rosyjskim, w którym wzmagał się antysemityzm a ludności żydowskiej wyznaczono specjalną strefę
osiedlenia. Nieco później wielu polskich śydów wspierało komunizm, co sprawiło że społeczność
ż

ydowską uznawano za popierającą rewolucję bolszewicką. Po odzyskaniu przez Polskę

niepodległości, zamieszkiwało ją ponad 3 miliony śydów, co stanowiło jedną z największych
populacji na świecie. Poważny problem stanowił umacniający się antysemityzm.

Po wkroczeniu do Polski wojsk hitlerowskich Niemiec, w czasie holokaustu, ponad 90% polskich
ś

ydów zostało zamordowanych. W tym czasie (z tragicznymi wyjątkami, takimi jak m. in. pogrom w

Jedwabnem), Polacy, w przeciwieństwie do wielu innych narodów okupowanych przez nazistów, nie
współpracowali z nimi przy eksterminacji, a wielu uratowało swoich żydowskich sąsiadów przed
pewną śmiercią; spośród ponad 20 tys. uhonorowanych medalem Sprawiedliwego wśród Narodów
Ś

wiata (stan na 1 stycznia 2006) ponad 1/4 stanowią Polacy. Wielu śydów zginęło jako oficerowie i

ż

ołnierze Wojska Polskiego w kampanii 1939 roku oraz w innych bitwach np. pod Monte Cassino.

Zostali pochowali na wspólnych cmentarzach z polskimi katolikami i muzułmanami.

Po wojnie, wielu ze 180-240 tys. ocalonych zdecydowało się na emigrację z komunistycznej Polski
do nowo powstałego Państwa Izrael, USA lub Południowej Afryki. Większość tych, którzy pozostali,
zdecydowała się na emigrację w późnych latach 60., w wyniku inspirowanej przez ZSRR
antysyjonistycznej (w rzeczywistości antysemickiej) nagonki (marzec 1968). Po upadku komunizmu
w Polsce w 1989, sytuacja śydów uległa normalizacji, a ci, którzy byli polskimi obywatelami przed
drugą wojną światową, mają możliwość odzyskania obywatelstwa. Poziom antysemityzmu w
dzisiejszej Polsce jest porównywalny do tego występującego w innych krajach europejskich, takich
jak Włochy, Hiszpania czy Niemcy. Polska społeczność żydowska oceniana jest obecnie na liczącą

Przyjęcie śydów w Polsce w 1096, obraz

Jana Matejki

Historia śydów w Polsce

Page 1 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

od 8 do 12 tys. członków, choć liczba osób mających żydowskie korzenie, ale nie związanych z
judaizmem czy kulturą żydowską, może być kilkakrotnie większa.

Od pierwszych lat do Złotego wieku

966-1385

Pierwszymi, historycznie poświadczonymi śydami na ziemiach
polskich byli handlarze niewolników słowiańskich z X wieku,

którzy dostarczali ich do Europy Zachodniej, a także krajów arabskich. Szlak ich wędrówek
przebiegał na wschodzie przez Kijów i Bucharę, na zachodzie przechodząc przez Śląsk. Jeden z nich,
Ibrahim ibn Jakub, kupiec sefardyjski z kalifatu Kordowy, w 966 pozostawił pierwszy historyczny
opis państwa Polan Mieszka I. Pierwsza wzmianka o śydach w polskiej kronice pochodzi z XI wieku.
Prawdopodobnie śydzi zamieszkiwali w tym czasie Gniezno, ówczesną stolicę piastowskiego
państwa polskiego. Pierwsza stała żydowska wspólnota, obecna w Przemyślu, została wspomniana w
1085 przez żydowskiego nauczyciela Jehudę ha-Kohena.

Spis treści

1 Od pierwszych lat do Złotego wieku

1.1 966-1385

1.2 1385-1505

1.3 1505-1572

2 Rzeczpospolita Obojga Narodów

2.1 Narastająca izolacja

2.2 Powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki

2.3 Pogorszenie sytuacji za Sasów

2.4 Zabory

3 Rozwój judaizmu

3.1 Edukacja

3.2 Chasydyzm

4 1795-1918

4.1 Eksplozja demograficzna

4.2 śydzi a sprawa polska

4.3 Pogromy

4.4 śycie duchowe, Haskala i Halacha

4.5 Ruchy polityczne

5 Okres międzywojenny

5.1 Sytuacja śydów w czasie wojen 1918-1920

5.2 Kultura polska i żydowska

5.3 Umacnianie się antysemityzmu

6 II wojna światowa i zagłada polskiego żydostwa

6.1 Kampania wrześniowa

6.2 Okupacja radziecka

6.3 Okupacja niemiecka - holokaust

7 Okres PRL-u

7.1 Lata powojenne

7.2 1967-1989

8 Po 1989

9 Zobacz też

10 Bibliografia

11 Przypisy

12 Linki zewnętrzne

Page 2 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Pierwsza masowa migracja śydów do Polski z Zachodniej
Europy miała miejsce w czasie Pierwszej Krucjaty w 1098.
Zachęceni tolerancyjnymi rządami Bolesława Krzywoustego,
osiedlali się na terenie całego ówczesnego państwa polskiego.
Najprawdopodobniej dołączyli do nich także Chazarowie,
koczowniczy lud pochodzenia tureckiego, który przeszedł na
judaizm. Polski książę dbał o wspólnotę żydowską, ponieważ
rozumiał jej korzystny wpływ na rozwój gospodarki państwa.
Dysponujący kapitałem śydzi szybko wzbudzili zaufanie
władców Polski, którzy niejednokrotnie się u nich zapożyczali,
czyniąc ich swoimi faktorami. Na przełomie XII i XIII wieku
książęta polscy oddawali im już w dzierżawę cła i mennice.
Ś

wiadczy o tym m.in. seria brakteatów, wybitych w 1181 przez

księcia wielkopolskiego Mieszka III Starego z napisami w
języku hebrajskim, co było wynikiem wydzierżawienia śydom
mennicy książęcej.

W XII wieku po serii pogromów związanych z wyprawami

krzyżowymi napłynęła na ziemie polskie fala żydowskich uchodźców z Niemiec i Francji. Wówczas
też pojawiło się zwarte osadnictwo żydowskie w miastach, lokowanych na prawie niemieckim.
Powstały pierwsze kahały, wznoszone były synagogi i kirkuty, o czym świadczy najstarsza
zachowana macewa z 1203, na cmentarzu żydowskim we Wrocławiu.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Statut kaliski.

W 1264 książę kaliski Bolesław Pobożny wydał dla śydów mieszkających w jego księstwie statut
kaliski, będący bezprecedensowym na tle ówczesnej Europy zagwarantowaniem praw śydom,
których władca wyjął spod jurysdykcji miejskiej i bezpośrednio poddał sądom książęcym. Statut
potwierdzał też wolność handlu i finansów. W 1334 król Polski Kazimierz III Wielki rozszerzył
postanowienia statutu kaliskiego na całe Królestwo Polskie. Kazimierz był szczególnie przyjazny
ś

ydom i jego rządy uważane są za okres ich wielkiej pomyślności. Sprawiło to, że Kazimierz uzyskał

przydomek Króla chłopów i śydów. W połowie XIV wieku, do Polski napłynęła kolejna fala
uchodźców z zachodu, spowodowana pogromami tamtejszych gmin żydowskich, wywołanymi
rozprzestrzenianiem się epidemii dżumy, o wywołanie której oskarżano śydów. Takie pogromy miała
miejsce również w Polsce, m. in. w Kaliszu, Krakowie i Głogowie, w czasie których zabito ok. 10
tysięcy śydów. Wzrastała liczba gmin żydowskich. śydzi zajmowali się głównie handlem i
rzemiosłem, rywalizując z mieszczanami. W 1368 Kazimierz Wielki mianował pierwszym żupnikiem
ż

upy krakowskiej swojego żydowskiego bankiera Lewkę.

1385-1505

W 1388 król Władysław Jagiełło rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Wielkie
Księstwo Litewskie. W tym czasie pojawiły się w Polsce pierwsze prześladowania śydów wywołane
m. in. oskarżeniami profanacji hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych.
Pomimo tego, że kwestie takie były na porządku dziennym na zachodzie Europy, władcy polscy nie
przeciwdziałali takim prześladowaniom, często inspirowanym przez duchowieństwo. W 1399 np.
posądzono śydów poznańskich o profanację hostii.

W 1454 nastąpiło przyznanie przywileju cerekwicko-nieszawskiego przez króla Kazimierza
Jagiellończyka - pod naciskiem szlachty, władca zmuszony był cofnąć część praw przyznanych
ś

ydom. Kolejni królowie prowadzili podobną politykę względem śydów.

Pogromy dokonywane w czasie I

krucjaty, spowodowały napływ

uchodźców żydowskich na ziemie

polskie.

Page 3 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

W 1495 wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk wypędził śydów z Litwy. Powrócili oni
jednak tam w 1501.

1505-1572

Na początku XVI wieku do Rzeczypospolitej ściągali śydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii,
Niemiec, Austrii i Czech. Na ziemiach polskich żyło wówczas ponad 50% światowego żydostwa.
Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich sprawił, że Polska stała się
wtedy centrum świata żydowskiego.

Najbardziej pomyślny okres w dziejach śydów polskich to jednak panowanie króla Zygmunta I
Starego, który starał się ich ochraniać, a często i wyróżniać zasłużonych wyznawców judaizmu. Np.
w 1525 pierwszy śyd został uszlachcony przez króla, a w 1534 król Zygmunt zniósł prawo,
nakazujące śydom noszenie wyróżniającego ich ubioru. W 1547 w Lublinie została otwarta pierwsza
ż

ydowska drukarnia. W czasie wojny litewsko-rosyjskiej 1558-1570, po zdobyciu Połocka przez

wojska moskiewskie w 1563 car Iwan Groźny rozkazał utopić w Dźwinie wszystkich żydowskich
mieszkańców tego miasta.

Zygmunt II August kontynuował tolerancyjną politykę swojego ojca, m.in. nadając śydom autonomię
w dziedzinie administracji komunalnej. W 1567 miało miejsce ufundowanie pierwszej jesziwy.
Tolerancyjna polityka władców Polski przyczyniła się do tego, że Polskę określano jako: "niebo dla
szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla śydów". W 1568 władca ten wystawił
serię przywilejów de non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazujących chrześcijanom
wstępu m. in. na Kazimierz i do żydowskiej dzielnicy w Lublinie.

W okresie XI-XVII w. do Polski napływała ludność żydowska uchodząca przed prześladowaniami z
Zachodu, tworząc w miarę upływu czasu największe skupisko śydów w Europie - pod koniec XV w.
było ich tu 30 tys., w połowie XVII w. już 350-500 tys., a u schyłku Rzeczypospolitej ok. 800 tys.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Narastająca izolacja

Po bezdzietnej śmierci Zygmunta Augusta i krótkim
panowaniu Henryka III Walezego, na tron Polski został

wybrany Stefan Batory, który, jak się później okazało, był władcą tolerancyjnym i przyjaźnie
nastawionym wobec śydów. Jednakże ogólne nastroje w państwie polskim były coraz bardziej
antysemickie. Wydarzenia polityczne i ekonomiczne doprowadziły wkrótce do tego, że śydzi
zmuszeni byli izolować się od swoich chrześcijańskich sąsiadów. Pomimo tego, że podobnie jak inni
zamieszkiwali miasta, to jednak nie brali udziału w powoływaniu władz miejskich, a w swoich
wewnętrznych sprawach podlegali władzy rabinów, starszych lub sędziów (dayyanim). We
wspólnotach żydowskich pojawiały się czasem konflikty i nieporozumienia, dla rozwiązywania
których zwoływano spotkania rabinów. W 1580 król Stefan Batory powołał Sejm Czterech Ziem
(Waad), organizację samorządu żydowskiego w Koronie. śydzi byli wówczas postrzegani jako piąty
stan Rzeczypospolitej - obok duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów.

Po śmierci Batorego, w 1587 w czasie bezkrólewia Saul Wahl został rzekomo ogłoszony przez
niezdecydowaną szlachtę tymczasowym królem Polski. Mówi o tym żydowska legenda, której jednak
nie potwierdzają źródła historyczne.

W czasie rządów Zygmunta III Wazy i Władysława IV, sytuacja śydów polskich uległa pogorszeniu.

Page 4 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Wiązało się to ze wzrostem oskarżeń o bezczeszczenie hostii
i wytaczanie krwi dzieci chrześcijańskich przez śydów (po
raz pierwszy pogloskę tą rozpowszechniono w Anglii). W
1623 miało miejsce pierwsze posiedzenie Waadu Wielkiego
Księstwa Litewskiego, a w 1632 król Władysław IV zakazał
drukowania i rozpowszechniania książek antysemickich. W

Ubiory śydów polskich w XVII i

XVIII wieku.

1633 śydzi w Poznaniu otrzymali od monarchy prawo de
non tolerandis christianis - niewpuszczania chrześcijan do
swojej dzielnicy.

Powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki

Zobacz więcej w osobnym artykule: Powstanie

Chmielnickiego.

Około 1648 w Rzeczypospolitej żyło 450 000 śydów, co
stanowiło 4,5% populacji. W tym czasie Rzeczpospolita
znacznie ucierpiała na skutek szeregu konfliktów zbrojnych,
w których utraciła ponad 1/3 ludności (ok. 3 mln osób).
ś

ydowskie ofiary liczone były w tym czasie w setkach

tysięcy. W czasie Powstania Kozaków, pod przywództwem
Bohdana Chmielnickiego, zmasakrowano dziesiątki tysięcy
ś

ydów i Polaków. Sam Chmielnicki miał powiedzieć że

Polacy sprzedali jego ludzi jako niewolników w ręce tych

przeklętych śydów. Dokładna liczba ofiar żydowskich nie jest znana, ale spadek liczebności populacji
ż

ydowskiej ocenia się na 100-200 tys., wliczając w to emigrację, śmierć w wyniku chorób zakaźnych

i jasyr. W czasie samego powstania Chmielnickiego zginęło ok. 65 tys. wyznawców judaizmu.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Potop szwedzki.

W wyniku nieodpowiedzialnej polityki władców Polski z
dynastii Wazów, na osłabioną Rzeczpospolitą ruszyła
szwedzka inwazja. Wkrótce potem Szwedzi opanowali
terytorium całego kraju. Polacy walczący z tą nawałą
bardzo często oskarżali śydów o współpracę z najeźdźcą.
Nie miał dla nich litości także Stefan Czarniecki. Wielu
zginęło z powodu szalejących w tym czasie epidemii, jak
również w wyniku oblężeń m.in. Kalisza, Krakowa,
Poznania, Piotrkowa i Lublina.

Jednakże kiedy sytuacja się uspokoiła, wielu śydów
powracało do swoich domów. Pomimo strat, Polska
pozostawała duchowym centrum żydowskiego świata, a
zamieszkiwała ją żydowska wspólnota większa niż te w
zachodniej Europie. Mimo niechęci duchowieństwa i
szlachty, kolejni władcy Polski byli wciąż raczej przychylni
ś

ydom polskim.

Pogorszenie sytuacji za Sasów

Gdy na tron polski wstąpiła dynastia saska, śydzi utracili wsparcie władców. Nasilała się przemoc
względem nich ze strony szlachty i mieszczaństwa, a tolerancja religijna, obecna w mentalności

Para śydów polskich, 1765 rok.

Page 5 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

poprzednich pokoleń, odchodziła w niepamięć. W tym czasie mieszkańcy Rzeczypospolitej osiągali
"standardy" nietolerancji europejskiej. Z tego powodu wielu śydów czuło się zdradzonymi przez
państwo, które jeszcze niedawno opisywali jako swój "raj". W większych miastach, takich jak Poznań
czy Kraków, niesnaski chrześcijańsko-żydowskie były bardzo częste. Ataki na śydów ze strony
uczniów i studentów, nazywane Schüler-Gelauf stały się tam codziennością. Odpowiedzialni za
utrzymanie porządku patrzyli na nie z obojętnością.

W 1750 populacja żydowska osiągnęła liczbę 750 tys., co stanowiło 8% ludności. W przeddzień
zaborów było ich już prawie 800 tys.

[2]

Zabory

W 1772, za panowania ostatniego króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego miał miejsce I rozbiór Polski. W jego wyniku
najwięcej śydów polskich trafiło pod panowanie Imperium
Rosyjskiego i Austrii. W Polsce natomiast wielu stwierdziło
zaistnienie konieczności przeprowadzenia reform. W 1773
powstała Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze na świecie
ministerstwo oświaty. Jeden z jej członków, kanclerz Andrzej
Zamoyski opowiadał się za ustanowieniem gwarancji
nienaruszalności osobistej i prawa własności, a także tolerancji
religijnej. Jednakże postulował też, ażeby śydzi zamieszkujący
miasta byli oddzieleni od chrześcijan, a ci którzy nie posiadają
stałego zawodu powinni zostać wydaleni z państwa. Według
niego nawet ci śydzi, którzy zajęli się rolnictwem nie powinni
posiadać ziemi na własność. Jednocześnie jednak część szlachty
i intelektualistów proponowała wprowadzenie pełnego
równouprawnienia śydów.

W latach 1788-1792 Sejm Czteroletni pracował m.in. nad ustawami dotyczącymi położenia śydów,
w 1792 zapewniono im nietykalność osobistą. U schyłku XVIII w. 2/3 polskich śydów żyło w
miastach, 1/3 zajmowała się handlem, 1/3 rzemiosłem, mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend
(stanowili 80% arendarzy wiejskich). śydzi zmuszeni byli do płacenia specjalnego podatku za
zwolnienie od ewentualnego poboru do wojska oraz uzyskiwać zgodę na małżeństwa.

II rozbiór Polski w 1793 pokazał, że powyższe działania pojawiły się jednak za późno. śydzi brali
udział w zbrojnym oporze przeciwko działaniom zaborców. W 1794 w czasie insurekcji
kościuszkowskiej, Berek Joselewicz stworzył lekkokonny pułk żydowski. Gdy wojska rosyjskie pod
wodzą Aleksandra Suworowa dokonały w 1794 rzezi Pragi ich ofiarami w dużej mierze padli
ż

ydowscy mieszkańcy tego przedmieścia Warszawy.

W wyniku III rozbioru Polski, większość śydów polskich znalazła się pod panowaniem rosyjskim.

Rozwój judaizmu

Zobacz więcej w osobnym artykule: Polin.

Dobre warunki dla kulturowego i intelektualnego rozwoju żydowskiej wspólnoty w Polsce miały
wpływ na cały judaizm. Niektórzy żydowscy historycy uważają że samo słowo "Polska", w języku
hebrajskim wymawiane Polania lub Polin było dla śydów "dobrym omenem". Działo się tak,
ponieważ Polania można było rozbić na trzy słowa hebrajskie: po ("tutaj"), lan ("mieszka"), ya
("Bóg"; dokładniej - początek tetragramu JHWH), a słowo Polin na dwa: Po ("tutaj"), lin

Berek Joselewicz (1764-1809)

Page 6 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

("odpocznij"). Wynikało z tego, że Polska jest dobrym miejscem dla śydów. Od czasu panowania
Zygmunta I Starego, aż do czasu holokaustu Polska była centrum żydowskiego życia religijnego.

Edukacja

W Polsce zakładano ogromną liczbę jesziwot - wyższych szkół talmudycznych. Stojący na ich czele
rabini mieli tytuły rektorów. Najważniejsze takie szkoły istniały w Krakowie, Poznaniu i innych
dużych miastach.

ś

ydowskie drukarnie powstały na początku XVI wieku. W 1530 Torę w języku hebrajskim wydano

w Krakowie. W końcu XVI wieku najwięcej żydowskich publikacji drukowano w Lublinie. Były to
najczęściej książki o tematyce religijnej.

Polscy rabini, doskonale wykształceni w uczelniach talmudycznych, stali się nie tylko
interpretatorami żydowskiego prawa, ale również duchowymi doradcami, nauczycielami, sędziami i
prawnikami. Ich autorytet pozwalał im być przywódcami swoich wspólnot i odpowiadać na
najbardziej abstrakcyjne pytania dotyczące przestrzegania postanowień Halachy - żydowskiego prawa
religijnego. Jego wpływ na życie polskich śydów nie ograniczał się jedynie do synagogi, ale
obejmował także dom i szkołę.

W pierwszej połowie XVI wieku do Polski z Czech trafiło nauczanie talmudyczne, głównie za sprawą
szkoły Jakuba Pollaka, twórcy metody studiowania tekstu nazywanej Pilpul. Jednym z jej pionierów
w Polsce był Szlomo Szachna (ok. 1500-1558), uczeń Pollaka. śył i zmarł w Lublinie, w którym był
zwierzchnikiem jesziwy. Syn Szachny został naczelnym rabinem Lublina po jego śmierci, a jeden z
uczniów Mojżesz Isserles (1520-1572) zyskał międzynarodową sławę pośród śydów jako współautor
kodeksu Szulchan Aruch. Współczesny mu Salomon Luria (1520-1573) z Lublina również cieszył się
sławą wybitnego interpretatora Prawa. Powszechne były gorące dyskusje na tematy religijne pośród
uczonych sław. Wilno, nazywane Jerozolimą Północy, staje się jednym z największych na świecie
ośrodków studiów talmudycznych. W tym samym czasie popularność zdobywała Kabała, której
studiowaniu poświęcali się m.in. Mordechaj Jaffe i Joel Sirkes. Okres wielkiego rozwoju został
jednak brutalnie przerwany przez powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki.

Chasydyzm

Zobacz więcej w osobnym artykule: Chasydyzm.

Wymienione powyżej tragiczne wydarzenie pozostawiły trwały ślad nie
tylko na ekonomicznej sytuacji śydów w Polsce, ale również na ich życiu
duchowym. Nauczanie talmudyczne stało się dostępne dla stosunkowo
wąskich grup wybranych, którzy mogli sobie na nie pozwolić ze względów
finansowych. W tym samym czasie pośród śydów polskich pojawiali się
rozmaici wędrowni "cudotwórcy" i fałszywi Mesjasze (najsłynniejszy z
nich, Jakub Frank w latach 1755-1759 dał początek sekcie frankistów,
stanowiących częściową kontynuację wcześniejszego ruchu
przewodzonego przez Sabbataja Cwi).

W tym czasie mistycyzmu, w 1740, na Wołyniu Israel ben Eliezer (1698-
1760, nazywany też Baal Szem Tov - "Pan Dobrego Imienia", w skrócie
BeSzT) stworzył nowożytny chasydyzm, znajdujący rzesze wyznawców w
Rzeczypospolitej i poza jej granicami. Powstanie tego ruchu miało
ogromny wpływ na ultraortodoksyjny judaizm na całym świecie. To

właśnie w Polsce miały swoje siedziby dynastie słynnych rabinów: chasydzi z Aleksandrowa,

Israel ben Eliezer

(Baal Szem Tow,

BeSzT) (1700-1760)

Page 7 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Bobowej, Góry Kalwarii (Ger), Nadwornej i Sasowa. W Polsce żył także Rabbi Joseph Isaac
Lubawicz zwany także Joseph Isaac Schneersohn (1880-1950), szósty przywódca ruchu chasydzkiego
Chabad-Lubavitch, który mieszkał w Warszawie do 1940, do czasu wyjazdu do USA.

1795-1918

Władze wszystkich trzech państw zaborczych przeciwne były uprzywilejowanej pozycji, jaką śydzi
cieszyli się na ziemiach polskich. Po pierwszym rozbiorze Fryderyk II Wielki i Maria Teresa
wypędzili rzesze ubogich śydów do Polski celem rzekomej ochrony nowych poddanych. Następne
posunięcia miały już na celu nie tyle zmniejszenie liczby śydów, co odebranie im przywilejów i
skłonienie do asymilacji z resztą społeczeństwa.

W Galicji cesarz Józef II zniósł kahały i objął śydów państwowym systemem oświaty i służby
wojskowej. W 1848 wprowadzono zasadę równouprawnienia, która we wszystkich aspektach weszła
w życie do 1867. śydów nadal natomiast dyskryminowano m.in. specjalnymi podatkami od praktyk
religijnych.

W Rosji, gdzie znalazła się zdecydowana większość polskich wyznawców judaizmu, Katarzyna II
rozpoczęła realizację planu mającego na celu ograniczenie osadnictwa żydowskiego. W 1782 śydom
zezwolono na osiedlanie się jedynie w miastach, a od 1791 w tzw. Strefie osiedlenia. Przez kolejne
lata jej obszar powiększał się, aż w końcu objął 25 zachodnich guberni cesarstwa. Z wyjątkiem
Krymu i Besarabii w 1835 pokrywał się zasadniczo z terytorium dawnej Rzeczypospolitej. W 1802
car utworzył specjalną komisję mającą zająć się poprawą losu śydów. Organ ten w 1804
zaproponował szereg kroków, mających doprowadzić do ich asymilacji. Zaproponował, ażeby śydom
pozwolić na dostęp do szkół czy nawet posiadanie ziemi, ale zabronić posiadania udziałów w
przemyśle browarniczym i utrzymać inne ograniczenia. Propozycje te nigdy nie zostały wprowadzone
w życie, a sytuacja śydów w Strefie zaczęła się pogarszać. W 1820, roku tzw. Prawa Kantonistów,
wprowadzone przez cara Mikołaja I, utrzymywały podwójne opodatkowanie śydów, którzy
dodatkowo musieli dostarczać poborowych dla armii (w czasie służby najczęściej miała miejsce ich
przymusowa konwersja). W 1822 w efekcie wprowadzenia równouprawnienia obywateli zniesione
zostały kahały. Zasada ta objęła ziemie polskie przejęte w efekcie rozbiorów. Na terenach pruskich
przyznanych Rosji przez kongres wiedeński wprowadzono ją dopiero w 1846. Inne ograniczenia takie
jak klauzule De non tolerandis Judaeis w statutach miejskich utrzymały się do 1862. W dużym
stopniu regulacje te pozostawały martwym prawem, a śydzi dalej byli dyskryminowani. Ich sytuacja
zmieniała się wraz z kolejnymi carami - Mikołaj I wprowadził dyskryminujące ustawy, które
następnie zostały złagodzone przez Aleksandra II poprzez tzw. akt emancypacyjny i ponownie
przywrócone przez Aleksandra III. śydom zablokowano dostęp do wyższych szczebli hierarchii
wojskowej i biurokratycznej, zabroniono zakupu ziemi, ograniczono ich dostęp do średniego i
wyższego szczebla edukacji, a także objęto restrykcjami wykonywanie niektórych zawodów.
Restrykcje ponownie osłabiono po rewolucji z lat 1905-1907.

W Prusach Fryderyk II objął ograniczoną ochroną grupę zamożnych śydów reprezentujących
określone zawody. W 1812 ich uprzywilejowanie zostało zniesione wraz z wprowadzeniem zasady
równouprawnienia obywateli.

W Księstwie Warszawskim konstytucja przyznała śydom te sama prawa, co innym obywatelom.
Jednak dekrety królewskie pozbawiły śydów praw wyborczych na okres 10 lat, podpierając się
argumentami obcości kulturalnej i obyczajowej śydów, a także słabą asymilacją w społeczeństwie.
ś

ydzi nie mieli także prawa do nabywania dóbr ziemskich oraz nieruchomości; w większych

miastach istniały rejony, w których zakazane było osadnictwo żydowskie. W rzeczywistości prawo to
uderzało głównie w biedotę żydowską, gdyż bogaci śydzi nie mieli problemów z przeprowadzką do
części miast zamieszkałych przez chrześcijan. Dodatkowo śydów wyłączono spod postanowień

Page 8 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

dekretu z 1807 o wolności osobistej, który miał położyć kres poddaństwu.

Reformy przeprowadzane na ziemiach polskich stopniowo ograniczały niezależność kahałów, w
efekcie czego po raz pierwszy w historii Europy śydzi stali się w pełni obywatelami krajów, w
których żyli. O ile w Rzeczypospolitej sami kierowali swoimi sprawami i płacili zbiorczy podatek do
skarbu państwa, o tyle w państwach zaborczych stali się zwykłymi podatnikami i poborowymi. W
efekcie konieczne stało się włączenie ich do rejestru obywateli. W Rosji i Austrii od 1791, a w
Prusach od 1797 trwał proces rejestracji śydów i nadawania im nazwisk. W Austrii i Prusach
nazwiska tworzyli zwykle urzędnicy, co doprowadziło do powstania brzmiących banalnie bądź nawet
ś

miesznie rodów Apfelbaumów, Rosenblumów, Weingartenów, Goldfarbów, Silbersteinów itd.

Inaczej wyglądała sytuacja w Rosji, gdzie dużą popularnością cieszyło się przyjmowanie nazwiska od
miejscowości pochodzenia lub szlacheckiego nazwiska właściciela majątku, w którym dany śyd
pracował. W ten sposób powstały nazwiska takie jak Warschauer, Wiener, Posner, Minsker, a także
zapożyczone od Polaków Potocki, Czartoryski czy Wiśniowiecki.

Eksplozja demograficzna

Społeczność żydowską cechował bardzo wysoki przyrost naturalny, który prowadził do jej
stopniowej pauperyzacji. Między rokiem 1800 i 1880 liczba jej członków w strefie osiedlenia wzrosła
o 500% do około 4 mln

[3]

. Podobnie sytuacja wyglądała w Galicji, gdzie ogólna bieda dotykała także

coraz liczniejszą grupę śydów. W XIX wieku na ziemiach polskich żyło do 4/5 wszystkich śydów
ś

wiata

[4]

. W efekcie likwidacji kahałów zwiększyła się ich ruchliwość społeczna - w Galicji żartem

mawiano, że jedyną udaną wyprawą w 1848 był Długi Marsz śydów liczącą 2 km trasą z Kazimierza
do Krakowa. W Warszawie i Łodzi migracja dotyczyła głównie bogatych śydów, którzy opuszczali
ś

ródmieścia. Wielu przez granicę przechodziło do Galicji, gdzie nie istniały regulacje zabraniające im

zakupu ziemi. Stopniowo nasilał się proces emigracji do krajów zachodniej Europy, Palestyny i USA.
Nie istnieją jednolite i wiarygodne dane określające liczbę śydów, którzy wyjechali, na pewno jednak
więcej opuściło ziemie polskie niż na nich pozostało.

śydzi a sprawa polska

W 1831 w czasie powstania listopadowego w walkach w
obronie Warszawy przed armią rosyjską udział brała żydowska
gwardia miejska. Była ona złożona w większości z śydów
ortodoksyjnych, którym pozwolono na niegolenie bród, nawet
wtedy gdy przywdziewali mundury.

W latach 1860-1863 śydzi brali udział w manifestacjach
patriotycznych i konspiracji, która poprzedziła wybuch
powstania styczniowego. Znamienna stała się działalność
nadrabina Dow Bera Meiselsa, wspierającego Polaków w ich
walkach narodowowyzwoleńczych (za co spotkał się z
prześladowaniami ze strony władz carskich). 2 marca 1861, w
czasie pogrzebu pięciu poległych oświadczył Andrzejowi

ś

ydowska straż bezpieczeństwa w

1831

Zamoyskiemu: I my czujemy, że jesteśmy Polakami, i my polską
ziemię kochamy jak panowie. Symbolem akulturacji
społeczeństwa żydowskiego w Królestwie Polskim stała się
postać Michała Landego, który zginął niosąc krzyż w czasie
demonstracji patriotycznej na Placu Zamkowym w Warszawie 8
kwietnia 1861, krwawo stłumionej przez wojsko rosyjskie.

Bogata finansjera i kupcy żydowscy związali się ze stronnictwem białych, którego działalność
finansował Leopold Kronenberg. To spowodowało, że śydzi nie od razu przystąpili do powstania

Page 9 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

styczniowego w 1863, co więcej w wielu miejscach dali się sprowokować władzom rosyjskim i
razem z chłopami wzięli udział w grabieżach dworów szlacheckich.

Jakkolwiek manifest 22 stycznia wydany przez władze powstańcze głosił, że Komitet Centralny
Narodowy ogłasza wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnymi i
równymi obywatelami kraju, to dla większości polskich śydów akt ten pozostał jedynie wyrazem
dobrych chęci Polaków. Od samego początku kupcy i liweranci żydowscy zajęli się zaopatrywaniem
w broń i żywność oddziałów powstańczych. Sprowadzili z Belgii osławione sztucery, które były
podstawową bronią palną jednostek polskich. Po przystąpieniu białych do powstania szeregi partii
powstańczych zasilili śydzi, niejednokrotnie pełniąc odpowiedzialne funkcje m. in. w formacji tzw.
ż

andarmów wieszających, którzy zmuszeni byli w wielu przypadkach wykonywać karę śmierci na

swoich współwyznawcach, którzy zdradzili lub wysługiwali się władzom rosyjskim. Większość
polskich śydów w czasie powstania styczniowego przyjęła postawę raczej obojętną, wyczekując na
przechylenie się szali walk na którąś ze stron. Znamienne, że jedynie mała część śydów płaciła
podatek wyznaczony przez powstańczy Rząd Narodowy.

[5]

Pogromy

Ś

mierć cara spowodowała wielką falę antyżydowskich zamieszek, nazywanych pogromami (z

rosyjskiego погром), których najwięcej było w latach 1881-1884. Początkowo ograniczały się do
terytorium Rosji, choć w zajściach w Warszawie zginęło 12 śydów, wielu innych raniono, kobiety
były gwałcone, a także zniszczono dobra wartości ponad 2 mln rubli. Nowy car, Aleksander III, za
zajścia obwinił śydów. Pogromy kontynuowano do 1884 za przynajmniej nieoficjalnym poparciem
władz carskich. Prześladowania te były jednym z głównych powodów masowej emigracji do USA, a
także narodzin syjonizmu. Pomimo tego, w 1897 w Królestwie Polskim żyło 1,3 mln śydów (14%
populacji).

ś

ydzi zachowali swój język, religię i kulturę. W XIX i na początku XX wieku nastąpiła częściowa

asymilacja żydowskiej inteligencji.

Kolejna fala pogromów miała miejsce w latach 1903-1906. Sądzi się, że przynajmniej ich część
została zorganizowana i wspierana przez carską tajną policję, Ochranę. Niektóre miały miejsce na
ziemiach polskich, gdzie mieszkała większość rosyjskich śydów. W 1906 w Białymstoku zginęło ok.
100 osób, a wiele więcej zostało rannych.

śycie duchowe, Haskala i Halacha

Zobacz więcej w osobnym artykule: Haskala.

Ziemie polskie jako główne skupisko śydów były miejscem w którym rozwijały sie liczne ruchy
religijne judaizmu. W Krakowie, Wilnie, Wołożyniu i Mirze istniały akademie religijne. Obok
tradycyjnej sztuki pilpul rozwijały się nowe tendencje teologiczne, a metody nauczania wzbogacono
o silny element etyki i tendencje ascetyczne. W XIX wieku na ziemiach polskich rozpoczęło się
ż

ydowskie oświecenie - Haskala. Ruch ten przywiązywał dużą wagę do świeckich idei i wartości.

Zwolennicy Haskali, nazywani Maskilim, opowiadali się za asymilacją i integracją z kulturą kraju, w
którym przebywali. W tym samym czasie istniała jednak inna szkoła - ruch Mussar, stawiający na
tradycję, mającą być odpowiedzią na antysemityzm i prześladowania. Polscy śydzi generalnie
znajdowali się pod mniejszym wpływem Haskali, skupiając się raczej na budowaniu wewnętrznego
ż

ycia religijnego bazującego na Halasze ("śydowskim prawie"). Wykorzystywał je judaizm

ortodoksyjny, chasydzki, jak również syjonizm religijny (powstały w późnych latach XIX wieku ruch
Mizrahi).

Page 10 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Ruchy polityczne

W końcu XIX wieku, Haskala i dyskusja, którą wywołała, spowodowała powstawanie wielu ruchów
politycznych wewnątrz wspólnoty żydowskiej. Prezentowały one wiele punktów widzenia i wizji
przyszłości żydostwa, uczestnicząc w lokalnych wyborach. Popularny stał się syjonizm, propagowany
przez takie ugrupowania jak socjaliści z Poalej Syjon, przywiązani do tradycji religijnej w Mizrahi,
jak również tzw. Ogólni Syjoniści, dla których poparcie gwałtownie wzrastało. Natomiast asymilację i
prawa pracowników wspierała antysyjonistyczna partia Bund, a tzw. folkiści - kulturową autonomię i
opór wobec asymilacji. W 1912 powstała partia religijna, Agudat Israel.

Okres międzywojenny

Sytuacja śydów w czasie wojen 1918-1920

Wielu śydów odegrało poważną rolę w walce o niepodległość
Polski w 1918, niektórzy przyłączyli się do oddziałów
organizowanych przez Józefa Piłsudskiego. Jednak spora część
społeczności zdecydowała się zachować neutralność, w obawie
przed zaangażowaniem się po jednej ze stron, co mogło
zaowocować późniejszymi prześladowaniami. Nastąpiły one i tak,
w czasie wojny domowej w Rosji, wojny polsko-ukraińskiej i
polsko-sowieckiej.

Tuż po zakończeniu pierwszej wojny światowej, na Zachodzie
pojawiły się pogłoski o masowych pogromach antyżydowskich w
Polsce. W odpowiedzi na nie amerykański prezydent Woodrow
Wilson wysłał oficjalną komisję pod przewodnictwem Henry'ego
Morgenthau'a Seniora, która miała zbadać tę sprawę. Wyniki pracy
komisji opublikowano 3 października 1919 roku w tzw. raporcie

Morgenthau'a. Raport stwierdził, że w okresie od listopada 1918 do sierpnia 1919, na terenach
polskich miało miejsce osiem większych ekscesów antyżydowskich w Kielcach, Lwowie, Pińsku,
Lidzie, Wilnie, Kolbuszowej, Częstochowie i Mińsku. Za najkrwawsze epizody uznał raport rozruchy
antyżydowskie we Lwowie 21-23 listopada 1918 gdzie zabito 72 śydów i w Wilnie, gdzie 19-21
kwietnia 1919 żołnierze polscy rostrzelali 43, a według innych źródeł (Norman Davis) 65 śydów,
częściowo w czasie walk w mieście, częścio w wyniku samosądów, które nastąpiły po opanowaniu
miasta przez Polaków. Raport zwrócił uwagę na naruszenia prawa przez żołnierzy polskich w czasie
zajść w Wilnie, wypadki rabunku, gwałtu i egzekucji bez sądu, ale wskazał na wojenne warunki tych
wydarzeń (w mieście trwały nadal walki z bolszewikami) oraz uwolnił dowództwo sił wkraczających
do Wilna od zarzutów kierowania tymi zajściami. Inny charakter miała masakra w Pińsku, gdzie po
wkroczeniu wojsk polskich, na rozkaz dowódcy zaaresztowano 75 uczestników zebrania
miejscowych syjonistów, po czym 35 z nich rozstrzelano bez sądu. W sumie śmierć poniosło w nich
ok 280 osób. Według raportu główną przyczyną zajść był rozpowszechniony w byłym zaborze
rosyjskim antysemityzm ludności cywilnej i żołnierzy - głównych sprawców ekscesów. Raport
podkreślił, że władze polskie - wojskowe i cywilne - nie były inicjatorem zajść, przeciwnie, starały
się je poskromić.

Kultura polska i żydowska

Niepodległą Polskę zamieszkiwała duża społeczność żydowska - w
1930 były to 3 miliony śydów, co stanowiło 11% populacji. W

Dęblińscy śydzi witają

marszałka Józefa Piłsudskiego

(1867-1935) chlebem i solą,

po oswobodzeniu miasta od

bolszewików w 1920.

Page 11 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

1931, zgodnie z danymi z Narodowego Spisu Ludności, II RP
zamieszkiwało 3 130 581 śydów (statystyki bazowały na deklaracji
wyznawanej religii). Prawie 1/4 z nich mieszkała w pięciu
miastach: Warszawie (352,6 tys.; więcej śydów mieszkało tylko w
Nowym Jorku), Łodzi (202 tys.), Wilnie, Krakowie, Lwowie.
Największy udział ludności żydowskiej według powiatów był w
Białymstoku (43% ludności), Lublinie (34,7%), Łodzi (33,5%),
Radomiu (32,3%), Lwowie (31,9%), Warszawie (30,1%), Wilnie
(28,2%), Krakowie (25,8%), a najmniejszy w powiatach
zachodnich, gdzie nie przekraczał 1% ogółu mieszkańców.

Biorąc pod uwagę przyrost naturalny i emigrację, 1 września 1939
w Polsce mieszkało 3 474 000 śydów. Byli oni skupieni głównie w
dużych i mniejszych miastach: 77% żyło w miastach, a 23% na
wsiach. W czasie roku szkolnego 1937/1938, w Polsce było 226
szkół podstawowych i 12 średnich z językami wykładowymi jidysz
lub hebrajskim. śydowskie partie polityczne, takie jak Bund czy

syjonistyczne ugrupowania prawicowe i lewicowe były reprezentowane w Sejmie, jak również w
organach władz samorządowych.

Rozwijało się dynamicznie życie kulturalne. Pojawiło się wiele żydowskich publikacji,
funkcjonowało ponad 116 czasopism. Autorzy piszący w jidysz (najbardziej znany Isaac Bashevis
Singer), zyskiwali międzynarodowe uznanie (Singer w 1978 otrzymał literacką Nagrodę Nobla). Inni
twórcy - żydowscy lub będący takiego pochodzenia, tacy jak Bruno Schulz, Julian Tuwim, Jan
Brzechwa czy Bolesław Leśmian wnieśli znaczący wkład w rozwój literatury polskiej początku XX
wieku. Wybitnym wychowawcą i pisarzem był Janusz Korczak. Nie do przecenienia jest rola jaką w
rozwoju kultury polskiej odegrali księgarz i wydawca Jakub Mortkowicz oraz Mieczysław
Grydzewski, twórca Wiadomości Literackich - najpoważniejszego tytułu polskiej krytyki literackiej.
Rozwijał się także teatr jidysz - w Polsce funkcjonowało 15 teatrów i grup teatralnych. W Warszawie
miała swoją siedzibę najwybitniejsza żydowska trupa teatralna - Trupa Wileńska (jej pierwsze
przedstawienie, Dybuk miało miejsce w 1920). Natomiast założony w 1912 roku w Białymstoku
Teatr Habima, jest obecnie śydowskim Teatrem Narodowym w Tel Awiwie. W Polsce produkowano
filmy w języku jidysz, np. At chet, Der Dibuk, Freylikhe kabtsonim, Mamele. Wielu żydowskich
filmowców kręciło także filmy w języku polskim, np. Aleksander Hertz (reżyser), Aleksander Ford
[1], Józef Lejtes. Julian Tuwim i Marian Hemar pisali teksty dla teatrzyków rewiowych. Konrad Tom
był reżyserem i aktorem, ale także autorem szmoncesu Sęk, wykonywanego po wojnie przez Kabaret
Dudek.

Umacnianie się antysemityzmu

Zobacz więcej w osobnym artykule: Antysemityzm.

Prześladowanie śydów w Polsce nasilało się w początkowych i końcowych latach II RP. Nie byli oni
najczęściej postrzegani jako prawdziwi Polacy, zwłaszcza przez osoby o poglądach
nacjonalistycznych, którym politycznego poparcia udzielały koła endeckie.

Już przed wybuchem I wojny światowej endecja i jej główny działacz Roman Dmowski uważali, iż
wszelkie mniejszości narodowe stoją na przeszkodzie integracji Polski i jej ponownego zjednoczenia,
ponieważ nie wykazują one polskiej świadomości narodowej. Po odzyskaniu niepodległości
Dmowski głosił, iż narody, które nie poddadzą się asymilacji doprowadzą do upadku państwa, które
nie będzie mogło ustanowić silnej władzy centralnej.

Julian Tuwim (1894-1953)

Page 12 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Sytuacji nie polepszało to, że śydzi żyli w dużych skupiskach (co uniemożliwiało asymilację), a
także to iż np. ok. 85% śydów określało hebrajski lub jidysz jako swój język ojczysty. Ich sytuacja
polepszyła się w czasie rządów autorytarnych marszałka Józefa Piłsudskiego (1926-1935), który
sprzeciwiał się antysemityzmowi (opowiadał się za ocenianiem obywateli według kryterium zasług
dla kraju, a nie narodowości). Szczególnie polscy śydzi cenili sobie rządy popieranego przez
Piłsudskiego liberalnego Kazimierza Bartla. Jednak z wielu powodów, włączając w to Wielki kryzys,
ich sytuacja nigdy nie była satysfakcjonująca. Pogorszyła się ona po śmierci marszałka, którą
większość śydów odebrała jako tragedię.

Po odejściu Piłsudskiego, nasiliły się dyskryminacja akademicka (numerus clausus wprowadzony w
1937), antyżydowskie zajścia i półoficjalne lub nawet oficjalne antysemickie wypowiedzi
przedstawicieli władz państwowych. W 1937 związki zawodowe polskich lekarzy i prawników
wprowadziły przepis w swoich statutach, że przyjmowani będą jedynie chrześcijanie. W latach 1935-
1937 97 śydów zostało zabitych, a ok. 500 odniosło obrażenia w zajściach antysemickich. Celem
przemocy były wielokrotnie żydowskie sklepy, z których wiele zostało splądrowanych. Wiązało się
to z bojkotem ekonomicznym, który w połączeniu z Wielkim kryzysem przyczynił się do obniżenia
poziomu życia śydów w Polsce (który był jednym z najniższych spośród wspólnot żydowskich na
ś

wiecie). W efekcie tego, w przededniu drugiej wojny światowej w Polsce mieszkała ogromna

mniejszość żydowska, jednak biedniejsza i słabiej zintegrowana z innymi obywatelami niż ci
zamieszkujący kraje Zachodniej Europy.

II wojna światowa i zagłada polskiego żydostwa

Kampania wrześniowa

W czasie tzw. kampanii wrześniowej w 1939, ok. 120 tys.
obywateli polskich narodowości żydowskiej lub żydowskiego
pochodzenia wzięło udział w walkach z Niemcami i Sowietami,
będąc żołnierzami polskiej armii. Ustalono, że w czasie całej II
wojny światowej, 32 216 żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska
Polskiego zginęło, a ok. 61 tys. zostało wziętych do niewoli przez
nazistów (większość z nich nie przeżyła). Ci, którzy zostali
zwolnieni, bardzo szybko znaleźli się w gettach i obozach pracy,
gdzie podzielili los swoich żydowskich współobywateli.

Okupacja radziecka

W podbitej i podzielonej Polsce, zgodnie z postanowieniami
paktem Ribbentrop-Mołotow, 61,2 % polskich śydów znalazło się
pod okupacją niemiecką, podczas gdy 38,8 % - pod okupacją
sowiecką. Pośród polskich oficerów zamordowanych przez NKWD
w Katyniu w 1940, było 500-600 śydów. Jednocześnie duża część
ś

ydów sympatyzowało z reżimem komunistycznym, co stało się

powodem późniejszych tarć polsko-żydowskich na tych obszarach.

W latach 1939-1941 między 100 a 300 tys. polskich śydów zostało

deportowanych z ziem polskich okupowanych przez Sowietów, w głąb Związku Radzieckiego.
Niektórzy z nich, zwłaszcza polscy komuniści (np. Jakub Berman), przenieśli się dobrowolnie.
Jednakże większość została siłą osadzona w gułagu. Niewielkiej grupie (ok. 6 tys.) udało się opuścić
ZSRR w 1942, będąc częścią armii generała Władysława Andersa. Pośród nich był m.in. późniejszy

Groby żydowskie pośród

katolickich - miejsce

pochowania poległych w

czasie kampanii wrześniowej

w 1939 r., Cmentarz

powązkowski, Warszawa.

Page 13 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

premier Izraela, Menachem Begin. W czasie gdy 2 Korpus Polski przebywał w Brytyjskim Mandacie
Palestyna, 67% (2.972) żydowskich żołnierzy zdezerterowało. Wielu z nich przyłączyło się do
Irgunu, żydowskiej organizacji paramilitarnej.

Okupacja niemiecka - holokaust

Brama wjazdowa obozu zagłady

Auschwitz-Birkenau.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Holokaust.

ś

ydzi polscy ucierpieli najbardziej w czasie holokaustu.

Ok. 6 mln polskich obywateli zginęło w czasie wojny,
połowa z nich była narodowości żydowskiej. Zostali oni
zamordowanie w nazistowskich obozach zagłady, w
Auschwitz-Birkenau, Treblince, Majdanku, Bełżcu,
Sobiborze, Chełmnie lub zmarło z głodu w gettach. Wielu
zginęło na skutek działalności na Wschodzie hitlerowskich
szwadronów śmierci, Einsatzgruppen.

Niektóre z masakr były tylko inspirowane przez Niemców,
a przeprowadzane z pomocą, lub nawet przez samych
Polaków. Przykładem może być tutaj pogrom w

Jedwabnem, podczas którego zginęło co najmniej 350 śydów (wg badań IPN). Istota polskiego
udziału w masakrach śydów w czasie wojny do dziś pozostaje przedmiotem kontrowersji, choć
Instytut Pamięci Narodowej przedstawił dowody na istnienie zajść podobnych do jedwabieńskich w
22 innych miejscowościach. Jako powód takiego zachowania wymienia się antysemityzm, chęć
odwetu na śydach wspierających komunistów lub też zwykłą chciwość.

Niemcy utworzyli wiele gett, w których skupiano śydów z całych okupowanych terenów.
Największe były getto w Warszawie, w którym przebywało ok. 380 tys. osób, a także getto w Łodzi,
gdzie znajdowało się ok. 160 tys. śydów. Inne polskie miasta, w których powstawały duże getta to
m.in. Białystok, Częstochowa, Kielce, Kraków, Lublin, Lwów, Radom i Wilno. Ewenementem na
skalę krajową było otwarte getto w Szydłowcu.

Warszawskie getto zostało założone przez generalnego gubernatora Hansa Franka 16 października
1940. W tym czasie 380 tys. śydów skupionych w getcie stanowiło ok. 30% populacji Warszawy,
podczas gdy zajmowało ono tylko ok. 2,4% powierzchni miasta. 16 listopada wybudowano wysoki
mur, ostatecznie odgradzając je od reszty świata. W ciągu następnego półtora roku do getta
przywożono śydów z mniejszych miast i wsi. Jednak liczba w ten sposób uwięzionych pozostawała
ta sama, z powodu głodu i chorób zakaźnych, zwłaszcza tyfusu. Średnie racje żywieniowe w 1941 dla
ś

ydów w Warszawie wynosiły 253 kcal, 669 kcal dla Polaków, podczas gdy dla Niemców - 2613

kcal.

22 czerwca 1942 rozpoczęła się masowa deportacja, w czasie następnych 52 dni (do 12 września
1942), około 300 tys. osób zostało przewiezionych pociągami do obozu zagłady w Treblince.
Deportacja została przeprowadzona przez 50 niemieckich żołnierzy SS, 200 łotewskich żołnierzy z
batalionów Schutzmannschaften, 200 ukraińskich policjantów i 2500 członków śydowskiej Policji
Getta. W zamian za współpracę, nietykalność zagwarantowano pracownikom Judenratu, jak również
funkcjonariuszom śydowskiej Policji i ich rodzinom. Okazało się jednak, że gwarancje te działały
tylko przez krótki czas.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Powstanie w getcie warszawskim.

18 stycznia 1943 część mieszkańców getta (pośród nich byli członkowie śydowskiego Związku

Page 14 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Wojskowego i śydowskiej Organizacji Bojowej), stawiła zbrojny opór przeciwko kolejnym
deportacjom. Ostateczne zniszczenie getta nastąpiło 4 miesiące później, po zduszeniu przez nazistów
powstania, które wybuchło 19 kwietnia 1943.

Los warszawskiego getta był podobny do tego, co spotkało inne getta w których koncentrowano
ludność żydowską. Wraz z decyzją hitlerowców o podjęciu Ostatecznego Rozwiązania (Endlösung) -
eksterminacji europejskiego żydostwa - rozpoczęła się w 1942 Akcja Reinhard, podczas trwania
której (tj. do października 1943) zamordowano ponad 1,7 mln śydów.

Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemcy w czasie II wojny światowej, w którym
formalnie wprowadzono karę śmierci dla każdego, kto ukrywa lub pomaga w inny sposób śydom.

[6]

Pomimo tego, Polacy stanowią największy odsetek pośród Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata.

Począwszy od 1941 Referat śydowski w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy
Komendy Głównej Armii Krajowej rozpoczął systematyczne zbieranie informacji o losach polskich
ś

ydów, przekazywanych potem do Londynu. Reakcją na rozpoczęcie eksterminacji ludności

ż

ydowskiej, było utworzenie we wrześniu 1942 przez Zofię Kossak Szczucką i Wandę Krahelską

Tymczasowego Komitetu Pomocy śydom, przekształconego w grudniu tego roku w Radę Pomocy
ś

ydom "śegota". W marcu 1943 Witold Bieńkowski ps. Wencki powołał Referat śydowski

Delagatury Rządu na Kraj.

Polski Rząd na Uchodźstwie był pierwszym (październik 1942), który donosił o istnieniu
nazistowskich obozów śmierci i systematycznej eksterminacji śydów, poprzez swego kuriera Jana
Karskiego i organizatora ruchu oporu w Auschwitz-Birkenau, Witolda Pileckiego.

Okres PRL-u

Lata powojenne

Od 40 do 100 tys. polskich śydów przetrwało holokaust, ukrywając się lub przyłączając do polskiej
bądź też radzieckiej partyzantki. Kolejne 50-170 tys. zostało repatriowanych z ZSRR a 20-40 tys. z
Niemiec i innych krajów. W okresie powojennym w Polsce najwięcej było ok. 180-240 tys. śydów,
w większości zamieszkujących Warszawę, Łódź, Kraków i Wrocław.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Pogrom kielecki.

Jednak wkrótce po zakończeniu II wojny światowej zaczęli oni masowo opuszczać Polskę. Powodem
tego była niechęć do nich, czego szczytowym przejawem był pogrom kielecki w 1946. Dodatkowo
komunistyczne władze odmówiły restytucji mienia żydowskiego, zagrabionego podczas wojny.
Polscy śydzi zaczęli więc snuć plany opuszczenia kraju w celu zbudowania własnego państwa w
Palestynie. Z tego powodu 100-120 tys. śydów opuściło Polskę w latach 1945-1948. Ich podróże
były organizowane przez aktywistów syjonistycznych, takich jak Adolf Berman czy Icchak
Cukierman, będących członkami organizacji Berihah (Ucieczka). Zajmowała się ona także
urządzaniem emigracji z Rumunii, Węgier, Czechosłowacji i Jugosławii (ogółem ok. 250 tys. osób).
Druga fala masowych wyjazdów z Polski nastąpiła w okresie względnej liberalizacji reżimu
komunistycznego w latach 1957-1959.

Ci, którzy pozostali, zajmowali się odbudową żydowskiego życia w Polsce, działając m.in. w
Centralnym Komitecie śydów Polskich (CKśP), który organizował edukację, pomoc społeczną,
ż

ycie kulturalne, ale również spełniał funkcje propagandowe. Dodatkowo kwestiami związanymi z

religią zajmowała się śydowska Wspólnota Wyznaniowa, przewodzona przez Dawida Kahane (który
był także naczelnym rabinem Wojska Polskiego). Działała ona w latach 1945-1948, do czasu

Page 15 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

wchłonięcia przez CKśP. Jedenaście niezależnych żydowskich partii politycznych (z których osiem
było legalnych) istniało w Polsce do czasu ich rozwiązania w latach 1949-1950.

Zaraz po wojnie powstał również szereg żydowskich instytucji kulturowych i oświatowych, m.in.
Państwowy Teatr śydowski założony w 1950, którego dyrektorem była Ida Kamińska, czy śydowski
Instytut Historyczny (śIH), specjalizujący się w prowadzeniu badań nad historią i kulturą śydów w
Polsce. Zaczęto także wydawać gazetę w języku jidysz, pod nazwą "Fołks Sztyme" ("Głos Ludu").

Wielu polskich śydów uczestniczyło w budowie reżimu komunistycznego w Polsce w latach 1944-
1956, zajmując eksponowane stanowiska w PZPR (np. Jakub Berman, Hilary Minc - ten ostatni
odpowiedzialny był m.in. za odbudowę gospodarki na komunistyczną modłę), aparacie
bezpieczeństwa (UB) oraz dyplomacji i wywiadzie (Marcel (Marceli) Reich-Ranicki). Po 1956,
podczas procesu destalinizacji za rządów Władysława Gomułki, niektórzy żydowskiego pochodzenia
funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa, m.in. Roman Romkowski (właśc. Natan Grunspau-Kikiel),
Jacek Różański (właśc. Józef Goldberg) czy Anatol Fejgin, zostali osądzeni pod zarzutami
"nadużywania siły" i torturowania polskich antykomunistów (m.in. Witolda Pileckiego). Większość z
nich trafiła do więzień. Funkcjonariusz Urzędu Bezpieczeństwa, Józef Światło (właśc. Izak
Fleichfarb), po ucieczce na Zachód w 1953, za pośrednictwem Radia Wolna Europa, ujawnił metody
stosowane przez UB, co doprowadziło do jego rozwiązania w 1954.

1967-1989

W 1967 z powodu poparcia przez Związek Radziecki krajów arabskich w wojnie sześciodniowej PRL
zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem

[7]

. Z tego samego powodu wielu Polaków skrycie

popierało Izraelczyków w tym konflikcie. Do 1968 ok. 40 tys. śydów polskich, którzy pozostali w
kraju, było zasymilowanych z polskim społeczeństwem, ale w ciągu roku stali się obiektem
zorganizowanej przez władze państwowe akcji, zrównującej żydowskie pochodzenie z syjonizmem,
co władze określały jako nielojalność względem Polski.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Marzec 1968.

W marcu 1968 studencka demonstracja w Warszawie dała pretekst rządowi Gomułki do rozpoczęcia
antysemickiej nagonki. Szef służb bezpieczeństwa, Mieczysław Moczar oficjalnie używał retoryki
antysyjonistycznej, jednakże w powszechnym odczuciu działania miały dotyczyć wszystkich śydów.
Sponsorowana przez państwo kampania "antysyjonistyczna" zaowocowała usunięciem ich z PZPR,
ze stanowisk kierowniczych w zakładach pracy oraz posad w szkołach i uniwersytetach. Ze
względów politycznych, ale również i ekonomicznych, 20 tys. śydów zostało zmuszonych do
emigracji w latach 1968-1970. Kampania, pomimo iż wymierzona przeciwko śydom zajmującym
wysokie stanowiska państwowe w okresie stalinowskim, dotknęła przede wszystkim zasymilowanych
w większości polskich śydów, niezależnie od ich rzeczywistych poglądów. Wydarzenia marcowe
przyczyniły się także do zniszczenia wizerunku Polski na Zachodzie, zwłaszcza w USA. Część z
"emigrantów marcowych" przyłączyła się do zagranicznych organizacji wspierających polskich
opozycjonistów.

W późnych latach 70. kilka osób o żydowskim pochodzeniu zaangażowało się w działalność
nielegalnych grup opozycyjnych. W momencie upadku komunizmu w Polsce w 1989, w kraju
mieszkało tylko 5-10 tys. śydów, spośród których wielu nie wiedziało o swoim pochodzeniu lub
ukrywało je.

Po 1989

Od lat 90. XX wieku trwa odrodzenie życia religijnego i kulturalnego polskich śydów, zakładane są

Page 16 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

gminy wyznaniowe i instytucje oświatowe. Blokowane do tej pory przez komunistyczną cenzurę
dyskusje wielu kwestii historycznych (zwłaszcza związanych z II wojną światową i okresem 1944-
1989, takich jak pogrom w Jedwabnem, masakra w Koniuchach, masakra w Nalibokach, pogrom
kielecki, czy polsko-żydowskie stosunki podczas wojny w ogóle), stało się obiektem nowych badań i
ocen. Podobnie dzieje się ze sprawą udziału śydów w zbrodniach komunistycznych popełnionych na
Polakach zaraz po wojnie.

Zgodnie z danymi przedstawionymi przez Forum
Koordynacyjne Przeciwko Antysemityzmowi

[8]

, w Polsce

miało miejsce 18 antysemickich incydentów w okresie
styczeń 2001 - listopad 2005. Połowa z nich miała
charakter polityczny, 8 stanowiło akty wandalizmu lub
profanacji (ostatni miał miejsce w 2003), a jeden był aktem
werbalnym. W Polsce nie miały miejsca antysemickie ataki
z użyciem broni. Jednakże, jak wynika z badań
statystycznych przeprowadzonych w 2005, odsetek
populacji w Polsce podzielających antysemicki
ś

wiatopogląd jest wyższy niż w niektórych krajach

zachodnich

[9]

. Zgodnie z sondażem przeprowadzonym

przez CBOS i opublikowanym w styczniu 2005, w którym Polacy mieli określić swój stosunek
względem innych narodów, 45% czuje niechęć względem śydów, 18% - sympatię, 29% - jest
indyferentne względem nich, a 8% jest niezdecydowanych. W tym samym badaniu poproszono
respondentów o określenie swych odczuć za pomocą prostej skali: od -3 (silna antypatia) do +3 (silna
sympatia), podczas gdy 0 oznaczało obojętność. Średnia wartość stosunku do śydów wynosiła -0.67.

Po 1989 żydowskie życie religijne w Polsce ożyło m.in. dzięki pomocy Fundacji Ronalda S. Laudera.
Polska żydowska wspólnota wyznaniowa zatrudnia dziewięciu rabinów (ZGWś - 5, Beit Warszawa -
2, Chabad-Lubavitch - 2), zarządza niewielką ilością szkół, urządza obozy letnie, a także wydaje
szereg czasopism i innych publikacji. W 1993 powstał Związek Gmin Wyznaniowych śydowskich w
RP, którego głównym celem jest organizacja religijnego i kulturowego życia członków wspólnoty
ż

ydowskiej w Polsce.

Na Uniwersytecie Warszawskim i Jagiellońskim powstały
ż

ydowskie programy akademickie. W Krakowie powołano

do życia Fundację Judaika, która sponsorowała szereg
kulturowych i edukacyjnych programów przeznaczonych
dla Polaków. Rząd Polski sfinansuje wybudowanie
Muzeum Historii śydów Polskich w Warszawie o koszcie
100 mln PLN.

[10]

Groby cadyków są odwiedzane przez tysiące chasydów, np.
grób rabina Cwi Elimelecha z Dynowa, ohel Elimelech z
Leżajska czy Dawida Bidermana z Lelowa.

Spośród państw bloku komunistycznego, które (z
wyjątkiem Rumunii) zerwały stosunki dyplomatyczne z
Izraelem w 1967, Polska była pierwszym, które je

wznowiła (w 1986) i w pełni przywróciła w 1990. Polska pomagała w masowej emigracji śydów z
ZSRR. Stosunki międzyrządowe obu krajów są wzorowe, co zaowocowało wzajemnymi wizytami
prezydentów i ministrów spraw zagranicznych.

W ostatnich latach w Polsce miało miejsce wiele uroczystości związanych z holokaustem. We

Marsz śywych w 2000.

Szalom na Szerokiej - finałowy koncert

Festiwalu Kultury śydowskiej w

Krakowie w 2005.

Page 17 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

wrześniu 2000 najwyżsi dostojnicy państwowi z Polski, Izraela, Stanów Zjednoczonych i innych
krajów (w tym książę Hassan z Jordanii) zebrali się w Oświęcimiu w celu uczestniczenia w otwarciu
synagogi Chewra Lomdei Misznajot i Centrum śydowskiego w Oświęcimiu. Synagoga, jedyna która
ocalała w mieście po II wojnie światowej jest kulturowym i edukacyjnym centrum, w którym
przybysze mogą modlić się i uczyć o historii wspólnoty żydowskiej zamieszkującej przedwojenny
Oświęcim. Bożnica ta była pierwszym obiektem zwróconym przez państwo polskie wspólnocie
ż

ydowskiej po wejściu w życie w 1997 ustawy dotyczącej restytucji własności żydowskiego mienia.

Dodatkowo, w kwietniu każdego roku ma miejsce tzw. Marsz śywych z Auschwitz do Birkenau, w
którym biorą udział zarówno Polacy, jak i Izraelczycy. Z żydowskich uroczystości w Polsce wypada
jeszcze wymienić Festiwal Kultury śydowskiej w Krakowie.

Obecnie liczba śydów w Polsce oceniana jest na 8-12 tys., w większości mieszkających w
Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu i Bielsku-Białej, choć nie ma oficjalnych danych
potwierdzających te liczby. Zgodnie z Centrum Mojżesza Schorra, mogą być one zaniżone, ponieważ
nie wszyscy obywatele polscy narodowości żydowskiej są religijni. Centrum ocenia, że Polskę
zamieszkuje ok. 100 tys. śydów, spośród których 30-40 tys. jest w bezpośredni sposób związanych z
kulturą bądź religią żydowską.

Zobacz też

Polscy śydzi

Bibliografia

Majer Bałaban, Z historii śydów w Polsce, 1920; śydzi w Polsce, 1930, Historia śydów w
Krakowie i na Kazimierzu 1304-1655 1936

Majer Bałaban, Z zagadnień ustrojowych żydostwa polskiego, Lwów 1932

Stefan Bratkowski Pod wspólnym niebem: krótka historia śydów w Polsce i stosunków polsko-
ż

ydowskich, Warszawa 2001, ISBN 83-88072-51-X

Davies Norman Boże Igrzysko, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2006, ISBN 83-240-0654-0

Marian Fuks śydzi polscy: dzieje i kultura, Warszawa 1982

August Grabski, Maciej Pisarski, Albert Stankowski, Studia z dziejów i kultury śydów w Polsce
po 1945 roku, Warszawa 1997, ISBN 83-85660-74-7

August Grabski Działalność komunistów wśród śydów w Polsce (1944-1949), Warszawa 2004

Aleksander Hertz śydzi w kulturze polskiej, Warszawa 2003, ISBN 83-88032-56-9

Wanda Kochowska, Mieczysław Wojeckiśydzi w Polsce, Zielona Góra 1994, ISBN 83-86335-
04-1

Bertold Merwin śydzi w powstaniu 1863r., 1910

Andrzej śbikowski śydzi, Wrocław 2005, ISBN 83-7384-193-8

Przypisy

1.

↑

B. Weinryb The Jews of Poland. A Social Economic History of the Jewish Community in Poland from 1100 to

1800, Philadelphia, The Jewish Publication Society of America, 1972 r., s. 166

2.

↑

Davies N. Boże Igrzysko, s. 721

3.

↑

Ibidem, s. 725

4.

↑

Ibidem, s. 721

5.

↑

śydzi a powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty. opr. A. Eisenbach, D. Fajnhauz, A. Wein Warszawa

1963 passim

6.

↑

http://www.zyciezazycie.pl - Projekt "śycie za śycie" opisujący Polaków, którzy wraz z rodzinami oddali

ż

ycie by ratować śydów

7.

↑

A. Stankowski, Zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem przez Polskę w czerwcu 1967 roku w:

Rozdział wspólnej historii, Studia z dziejów śydów w Polsce, Warszawa, 2001, ISBN 83-86859-65-2

8.

↑

The Coordination Forum for Countering Antisemitism

Page 18 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce

Tę stronę ostatnio zmodyfikowano 10:42, 18 kwi 2008.
Tekst udostępniany na licencji GNU Free Documentation License. (patrz: Prawa autorskie)
Wikipedia® jest zarejestrowanym znakiem towarowym Wikimedia Foundation. Możesz
przekazać dary pieniężne Fundacji Wikimedia.
Zasady ochrony prywatności O Wikipedii Informacje prawne

9.

↑

ADL Survey in 12 European Countries Finds Anti-Semitic Attitudes Still Strongly Held 7 czerwca 2005

10.

↑

http://jewishmuseum.org.pl/press_news.php?miId=119&lang=pl&nId=443 Informacje o inwestycji ze strony

muzeum.

Linki zewnętrzne

Muzeum Historii śydów Polskich

Dzieje śydów w Polsce

Portal społeczności żydowskiej w Polsce

Gmina Wyznaniowa śydowska w Warszawie

Beit Warszawa - Towarzystwo Kultury śydowskiej

Dia-pozytyw. Serwis informacyjny

ś

ydowski Instytut Historyczny (śIH).

Fundacja Ochrony Dziedzictwa śydowskiego

Fundacja Judaica

Stowarzyszenie "Dzieci Holocaustu" w Polsce

Fundacja Ronalda S. Laudera w Polsce

Fundacja im. prof. Mojżesza Schorra

ś

ydowska Ogólnopolska Organizacja Młodzieżowa

ś

ydowskie Stowarzyszenie Czulent

Chór śydowski Clil

Midrasz - żydowski miesięcznik społeczno-kulturalny

The 614th Commandment Society. Judaizm: informacje, artykuły, eseje, pytania, odpowiedzi

ś

ydzi w Polsce. Ocalić od zapomnienia-uczyć dla przyszłości - serwis edukacyjny

Ź

ródło: "http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce"

Kategorie: Dobre artykuły | Artykuły wymagające uzupełnienia źródeł | Historia śydów | Historia
ś

ydów w Polsce

Page 19 of 19

Historia śydów w Polsce - Wikipedia, wolna encyklopedia

2008-04-19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%BByd%C3%B3w_w_Polsce