DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI

- śydzi w Polsce

- Średniowiecze (do 1500 r.)

- Nowożytność

(do rozbiorów 1795 r.)

- zabór pruski (do 1918 r.)

- zabór rosyjski (do 1918 r.)

- zabór austriacki (do 1918 r.)

- II Rzeczpospolita

(1918-1939)

- Holokaust (1939-1945)

- Dzieje najnowsze (po 1945)

Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po

Niemen. Razem 142 tysięcy km2 i 2 miliony 580 tysięcy mieszkańców.

W zaborze pruskim podejmowano również działania zmierzające do produktywizacji

śydów, poprzez kierowanie ich do pracy na roli i do rzemiosła. Zniesiono większość
obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono
specjalną opieką osiedlającą się ludność żydowską napływającą z Prus. Dekret króla
pruskiego z 1797 roku, dotyczący "urządzenia śydów w prowincjach Prus południowych
i wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom żydowskim odbierał
sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano również
rabinom używania klątwy religijnej (cheremu) jako sankcji.
Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji śydów z
niemieckim społeczeństwem. W tym celu nakazano śydom przyjęcie niemieckich
nazwisk. Były one przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali
stosownie do bogactwa własnej wyobraźni. W ten sposób powstały nazwiska w
rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne.
Na przestrzeni kolejnych lat, liczba śydów żyjących w pruskim zaborze, znacznie
zmalała, a duża jej część znalazła się pod wpływem niemieckiej Haskali (śydowskiego
Oświecenia), ulegając tym samym asymilacji.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje

asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę

polskiej

niepodległości

narodowej.

Wielu

wybitnych

przedstawicieli

zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia żydowskiego, który dążył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego żydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdyż nie byli już
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny żydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona

Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w życie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od służby
wojskowej), biletowy (opłata za każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.

W 1812 roku w Prusach wydano akt emancypacyjny zrównujący w prawach śydów z

chrześcijanami. Od tej pory niemieccy śydzi mogli swobodnie nabywać dobra ziemskie,
osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. śydów dopuszczono do profesury
akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami
obywatelskimi, śydzi wzięli na siebie obowiązek służby wojskowej. Jednakże śydzi
mieszkający w Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa
jeszcze do 1833 roku. Niemcy wychodzili z założenia, że ludność żydowska na ziemiach
polskich musi wpierw zostać "ucywilizowana", a dopiero później będzie można jej
nadać równe prawa.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w

nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel,

Page 1 of 3

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór pruski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html

Neumark i Bergson czerpali duże zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa

Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) założył dom handlowy w
Warszawie i dzierżawił monopol solny w okresie Księstwa Warszawskiego. Karol Jan
Chaim również założył dom handlowy w Warszawie. Był on założycielem rodziny
żydowskich bankierów, Lascy.

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach

napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne różnice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji

śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku

równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupę pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko
posunął się w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.

W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim żyło około 52 tysiące śydów,

stanowiąc 6,3% ogółu ludności.

W 1819 roku antyżydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a

także Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w
rozruchach i pogromach, żądali odebrania śydom praw obywatelskich, które nadał im
Napoleon.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w

rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą
pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy
także podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów
spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął śydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki
o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach
karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła
żydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie
zmniejszyła się liczba żydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w
porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku pracowało już tylko 12% śydów. Tym
samym została zerwana dawna więź łącząca szlachtę polską z śydami.

W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności

żydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością żydowską Prus.
Rozważania dotyczyły jednak wyłącznie planów na przyszłość.

W 1829 roku żydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył

w udzielaniu przez banki berlińskie pożyczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości
42 milionów złotych.

W 1833 roku władze pruskie wydały "Tymczasowe zarządzenie odnośnie żydostwa w

Wielkim Księstwie Poznańskim", w którym podzielono śydów na "naturalizowanych" i
"tolerowanych". śydzi "naturalizowani" otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres
swobód, jednakże musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz
odpowiednim cenzusem majątkowym. śydami "tolerowanymi" była pozostała ludność
żydowska, w przeważającej części uboga. Trudne warunki bytowe spowodowały wzrost
emigracji części "tolerowanej" ludności z Wielkopolski. Najczęściej udawali się oni w
podróż do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich śydów. Natomiast śydzi
"naturalizowani" bardzo często wyjeżdżali do zachodniej Europy. Warto przy tym
podkreślić, że w zaborze pruskim 96,6% śydów żyło w miastach.

W 1847 roku ustawa zrównała śydów "naturalizowanych" z śydami pruskimi.

W 1848 roku w Prusach zrównano w prawach wszystkich śydów.

W 1850 roku uchwalona w Prusach konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie

wszelkich podziałów w społeczeństwie.

W 1852 roku żydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał

epidemię cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), na Dolnym
Śląsku pozostającym pod niemiecką administracją.

W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Maggid". Było

wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przeważnie śydzi mieszkający w
Cesarstwie Rosyjskim.

W 1878 roku Abraham Geiger (1810-1874) został wybrany rabinem Breslau

Page 2 of 3

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór pruski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html

(Wrocław). Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu

reformowanego w Niemczech. Ufundował we Wrocławiu żydowskie seminarium
teologiczne, pierwsze reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie.
Abraham Geiger był autorem rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem.
"Urschrift und Uebersetzungen der Bibel", 1857 r.). Inspirował on żydowski ruch
reform religijnych.

W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób

możemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojżeszowego. W
zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
możemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojżeszowego.
Niemieccy śydzi włączyli się w ogólny nurt życia społecznego, zaznaczając swój udział
w rozwoju nauki i sztuki. Ich związek z ziemiami polskimi w ten sposób coraz bardziej
zanikał.

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr.

Howewei Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat
Zion). Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do
Palestyny. Jednym z założycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin
Samuel Mohilever z Rosji. Gorąco popierał żydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch
Miłośników Syjonu zyskał również poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec.
Popierał on rewolucyjne idee i opowiadał się za żydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) założył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego".
Syjonizm kulturowy podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej
kultury z akceptacją innych kultur.

W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim śydom

(Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc żydowskim
imigrantom ze Wschodniej Europy w imigracji do Niemiec.

W 1912 roku w niemieckim parlamencie (Reichstag) na 100 posłów 12 było śydami.

W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele

ortodoksji i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób
światowa organizacja konserwatywno-religijna ortodoksyjnych śydów Aqudat Israel
(Zjednoczenie Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie
żydowskiej odrębności wśród narodów i walka z asymilacją. Program działania opierał
się na zasadach Tory. Uważała, że przedwczesne utworzenie żydowskiego państwa w
Palestynie przez świecki ruch syjonistyczny będzie bluźnierstwem wobec Boga. Jednym
z liderów Aqudat Israel był rabin Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach

wzięło udział 65 milionów żołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Niemcy wystawili
około 100 tysięcy żydowskich żołnierzy, w tym 2 tysiące było oficerami.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,

Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły możliwości walczących państw.
Władze oskarżyły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
życia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyżydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach
Niemiec.

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I

wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 żydowskich żołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagę.

--------------------------------------------------

CIĄG DALSZY DZIEJÓW:

II Rzeczypospolita (1918-1939)

Copyright ©2004-2007 by

Gedeon

Izrael

Kultura

Historia

Turystyka

Pomoc duchowa

śydzi w Polsce

Czasy i Fakty

Page 3 of 3

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór pruski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html